1.با توجه به آیه 41 انفال، منظور از غنیمت چیست؟ 2. آیا برداشت: "خمس ، 5/1 سود کسب است که انفاق آن واجب میباشد" درست است؟ در غیر این صورت لطفا با توجه به این آیه، خمس را در جمله ای معنا کنید.
وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ [1]
و اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز فرقان که دو گروه به هم رسیدند نازل کردهایم ایمان آوردهاید، بدانید که هر گاه چیزی به غنیمت گرفتید خمس آن از آن خدا و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است. و خدا به هر چیز تواناست.
تفسیر: خمس یک دستور مهم اسلامی:
در آغاز این سوره...] آمده است که[ پارهای از مسلمانان بعد از جنگ بدر بر سر تقسیم غنائم جنگی مشاجره کردند و خداوند برای ریشه کن ساختن ماده اختلاف غنائم را دربست در اختیار پیامبر گذاشت تا هر گونه صلاح میداند آن را مصرف کند و پیامبر آنها را در میان جنگجویان به طور مساوی تقسیم کرد. ...
در آغاز آیه میفرماید:" بدانید هر گونه غنیمتی نصیب شما میشود یک پنجم آن، از آن خدا و پیامبر و ذی القربی (امامان اهل بیت) و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از خاندان پیامبر) میباشد" (وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ).
و برای تاکید اضافه میکند:" که اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در (روز جنگ بدر) روز جدایی حق از باطل، روزی که دو گروه مؤمن و کافر در مقابل هم قرار گرفتند، نازل کردیم ایمان آوردهاید باید به این دستور عمل کنید و در برابر آن تسلیم باشید" (إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ).
در اینجا توجه به این نکته لازم است: با اینکه روی سخن در این آیه به مؤمنان است، زیرا پیرامون غنائم جهاد اسلامی بحث میکند و معلوم است مجاهد اسلامی مؤمن است، ولی با این حال میگوید:" اگر ایمان به خدا و پیامبر آوردهاید" اشاره به اینکه نه تنها ادعای ایمان نشانه ایمان نیست بلکه شرکت در میدان جهاد نیز ممکن است نشانه ایمان کامل نباشد و این عمل به خاطر اهداف دیگری انجام گیرد، مؤمن کامل کسی است که در برابر همه دستورات مخصوصا دستورات مالی تسلیم باشد و تبعیضی در میان برنامههای الهی قائل نگردد.
و در پایان آیه اشاره به قدرت نامحدود الهی کرده میگوید" و خدا بر همه چیز قادر است" (وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ).
یعنی با اینکه در میدان بدر از هر نظر شما در اقلیت قرار داشتید و دشمن ظاهرا از هر نظر برتری چشمگیری داشت خداوند قادر توانا آنها را شکست داد و شما را یاری کرد تا پیروز شدید.[2]
]حال ببینیم[ منظور از ذی القربی چیست؟
منظور از ذی القربی در این آیه همه خویشاوندان نیست و نه همه خویشاوندان پیامبر ص بلکه امامان اهل بیت هستند دلیل بر این موضوع روایات متواتری است که از طرق اهل بیت پیامبر ص نقل شده است.[3] و در کتب اهل سنت نیز اشاراتی به آن وجود دارد.
بنا بر این آنها که یک سهم از خمس را متعلق به همه خویشاوندان پیامبر میدانند در برابر این سؤال قرار میگیرند که این چه امتیازی است که اسلام برای اقوام و بستگان پیامبر ص قائل شده است، در حالی که میدانیم اسلام ما فوق نژاد و قوم و قبیله است.
ولی اگر آن را مخصوص امامان اهل بیت بدانیم با توجه به اینکه آنها جانشینان پیامبر و رهبران حکومت اسلامی بوده و هستند علت دادن این یک سهم از خمس به آنها روشن میگردد، به تعبیر دیگر" سهم خدا" و" سهم پیامبر" و" سهم ذی القربی" هر سه سهم متعلق به" رهبر حکومت اسلامی" است، او زندگی ساده خود را از آن اداره میکند و بقیه را در مخارج گوناگونی که لازمه مقام رهبری امت است مصرف خواهد نمود، یعنی در حقیقت در نیازهای جامعه و مردم.
بعضی از مفسران اهل سنت مانند نویسنده" المنار" چون" ذی القربی" را همه خویشاوندان دانسته است، برای پاسخ اشکال فوق به دست و پا افتاده و برای حکومت اسلامی پیامبر تشریفاتی قائل شده و او را موظف دانسته که قوم و قبیله خویش را بوسیله اموال گرد خود نگاه دارد!، روشن است که چنین منطقی به هیچ وجه با منطق حکومت جهانی و انسانی و حذف امتیازات قبیلگی سازگار نیست ...
[منظور از" یتیمان، مسکینان و واماندگان ..."]
منظور از" یتیمان" و" مسکینان" و" واماندگان در راه" تنها ایتام و مساکین و ابناء سبیل بنی هاشم و سادات میباشند، اگر چه ظاهر آیه مطلق است و قیدی در آن دیده نمیشود، دلیل ما بر این تقیید روایات زیادی است که در تفسیر آیه از طرق اهل بیت وارد شده و میدانیم بسیاری از احکام در متن قرآن به طور مطلق آمده ولی" شرائط و قیود" آن بوسیله" سنت" بیان شده است و این منحصر به آیه مورد بحث نیست تا جای تعجب باشد.
به علاوه با توجه به آنکه زکاة بر نیازمندان بنی هاشم به طور مسلم حرام است باید احتیاجات آنها از طریق دیگری تامین گردد و این خود قرینه میشود بر اینکه منظور از آیه فوق خصوص نیازمندان بنی هاشم است لذا، در احادیث میخوانیم که امام صادق ع میفرموده" خداوند هنگامی که زکاة را بر ما حرام کرد خمس را برای ما قرار داد بنا بر این زکاة بر ما حرام است و خمس حلال" [4]
آیا غنائم منحصر به غنائم جنگی است؟
موضوع مهم دیگری که در این آیه باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد و در حقیقت قسمت عمده بحث در آن متمرکز میگردد، این است که لفظ" غنیمت" که در آیه آمده است تنها شامل غنائم جنگی میشود یا هر گونه در آمدی را در بر میگیرد؟!.
در صورت اول آیه تنها خمس غنائم جنگی را بیان میکند و برای خمس در سایر موضوعات باید از سنت و اخبار و روایات صحیح و معتبر استفاده کرد و هیچ مانعی ندارد که قرآن به قسمتی از حکم خمس و به تناسب مسائل جهاد اشاره کند و قسمتهای دیگری در سنت بیان شود.
مثلا در قرآن مجید نمازهای پنجگانه روزانه صریحا آمده است، و همچنین به نمازهای طواف که از نمازهای واجبه است اشاره شده، ولی از نماز آیات که مورد اتفاق تمام مسلمانان اعم از شیعه و سنی است ذکری به میان نیامده است، و هیچکس را نمییابیم که بگوید چون نماز آیات در قرآن ذکر نشده و تنها در سنت پیامبر آمده نباید به آن عمل کرد، و یا اینکه چون در قرآن به بعضی از غسلها اشاره شده و سخن از دیگر غسلها به میان نیامده است باید از آن صرف نظر کرد، این منطقی است که هیچ مسلمانی آن را نمیپذیرد.
بنا بر این هیچ اشکالی ندارد که قرآن تنها قسمتی از موارد خمس را بیان کرده باشد و بقیه را موکول به سنت نماید و نظیر این مسئله در فقه اسلام بسیار زیاد است.
ولی با این حال باید ببینیم که" غنیمت" در لغت و در نظر عرف چه معنی میدهد؟! آیا راستی منحصر به غنائم جنگی است و یا هر گونه در آمدی را شامل میشود؟
آنچه از کتب لغت استفاده میشود، این است که در ریشه معنی لغوی این کلمه عنوان جنگ و آنچه از دشمن به دست میآید، نیفتاده است، بلکه هر در آمدی را شامل میشود، به عنوان شاهد به چند قسمت از کتب معروف و مشهور لغت که مورد استناد دانشمندان و ادبای عرب است اشاره میکنیم:
در کتاب" لسان العرب" جلد دوازدهم میخوانیم" و الغنم الفوز بالشیء من غیر مشقة ... و الغنم، الغنیمة و المغنم الفیء ... و فی الحدیث الرهن لمن رهنه له غنمه و علیه غرمه، غنمه زیادته و نمائه و فاضل قیمته ... و غنم الشیء فاز به ...
:" غنم یعنی دسترسی یافتن به چیزی بدون مشقت، و" غنم" و" غنیمت" و" مغنم" به معنی فیء است (فیء را نیز در لغت به معنی چیزهایی که بدون زحمت به انسان میرسد ذکر کردهاند ...)
و در حدیث وارد شده که گروگان در اختیار کسی است که آن را به گرو گرفته، غنیمت و منافعش برای اوست و غرامت و زیانش نیز متوجه اوست و نیز غنم به معنی زیادی و نمو و اضافه قیمت است، و فلان چیز را به غنیمت گرفت یعنی به او دسترسی پیدا کرد."
و در کتاب" تاج العروس" جلد نهم میخوانیم" و الغنم الفوز بالشیء بلا مشقة":" غنیمت آن است که انسان بدون زحمت به چیزی دست یابد".
در کتاب" قاموس" نیز غنیمت بهمان معنی فوق ذکر شده است.
و در کتاب" مفردات راغب" میخوانیم غنیمت از ریشه" غنم" به معنی" گوسفند" گرفته شده و سپس میگوید" ثم استعملوا فی کل مظفور به من جهة العدی و غیره" یعنی:" سپس در هر چیزی که انسان از دشمن و یا غیر دشمن به دست میآورد به کار رفته است" حتی کسانی که یکی از معانی غنیمت را غنائم جنگی ذکر کردهاند انکار نمیکنند که معنی اصلی آن معنی وسیعی است که به هر گونه خیری که انسان بدون مشقت به آن دست یابد گفته میشود.
در استعمالات معمولی نیز" غنیمت" در برابر" غرامت" ذکر میشود، همان طور که معنی" غرامت" معنی وسیعی است و هر گونه غرامت را شامل میشود" غنیمت" نیز معنی وسیعی دارد و به هر گونه در آمد قابل ملاحظهای گفته میشود این کلمه" در نهج البلاغه" در موارد زیادی به همین معنی آمده است، در خطبه 76 میخوانیم" اغتنم المهل":" فرصتها و مهلتها را غنیمت بشمارید".
و در خطبه 120 میفرماید"
من اخذها لحق و غنم
":" کسی که به آئین خدا عمل کند به سر منزل مقصود میرسد و بهره میبرد" در نامه 53 به مالک اشتر میفرماید:"
و لا تکونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم اکلهم
": در برابر مردم مصر همچون حیوان درندهای مباش که خوردن آنها را غنیمت و در آمدی برای خود فرض کنی".
و در نامه 45 به عثمان بن حنیف میفرماید:"
فو اللَّه ما کنزت من دنیاکم تبرا و لا ادخرت من غنائمها وفرا
":" به خدا سوگند از دنیای شما طلایی نیاندوختم و از غنائم و در آمدهای آن اندوختهای فراهم نکردم".
و در کلمات قصار، در جمله 331 میفرماید
ان اللَّه جعل الطاعة غنیمة الاکیاس
:" خداوند اطاعت را غنیمت و بهره هوشمندان قرار داده است".
و در نامه 41 میخوانیم"
و اغتنم من استقرضک فی حال غناک
":" هر کس در حال بینیازیت از تو قرضی بخواهد غنیمت بشمار."
و نظیر این تعبیرات بسیار فراوان است که همگی نشان میدهد" غنیمت" منحصر به غنائم جنگی نیست.
و اما مفسران:
بسیاری از مفسران که در زمینه این آیه به بحث پرداختهاند صریحا اعتراف کردهاند که غنیمت در اصل معنی وسیعی دارد و شامل غنائم جنگی و غیر آن و به طور کلی هر چیزی را که انسان به دون مشقت فراوانی به آن دست یابد میشود حتی آنها که آیه را به خاطر فتوای فقهای اهل تسنن مخصوص غنائم جنگی دانستهاند باز معترفند که در معنی اصلی آن این قید وجود ندارد بلکه به خاطر قیام دلیل دیگری این قید را به آن زدهاند.
" قرطبی" مفسر معروف اهل تسنن در تفسیر خود، ذیل آیه چنین مینویسد" غنیمت در لغت خیری است که فرد یا جماعتی با کوشش به دست میآورند" ...
و بدانکه اتفاق (علمای تسنن) بر این است که مراد از غنیمت در آیه (و اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ) اموالی است که با قهر و غلبه در جنگ به مردم میرسد، ولی باید توجه داشت که این قید همانطور که گفتیم در معنی لغوی آن وجود ندارد، ولی در عرف شرع، این قید وارد شده است"[5]
" فخر رازی" در تفسیر خود تصریح میکند که:" الغنم الفوز بالشیء"" غنیمت این است که انسان به چیزی دست یابد" و پس از ذکر این معنی وسیع از نظر لغت میگوید:" معنی شرعی غنیمت (به عقیده فقهای اهل تسنن) همان غنائم جنگی است"[6].
و نیز در تفسیر" المنار"" غنیمت" را به معنی وسیع ذکر کرده و اختصاص به غنائم جنگی نداده اگر چه معتقد است باید معنی وسیع آیه فوق را به خاطر قید شرعی مقید به غنائم جنگی کرد[7]
در تفسیر" روح المعانی" نوشته" آلوسی" مفسر معروف سنی نیز چنین آمده است که:" غنم در اصل به معنی هر گونه سود و منفعت است" [8]
در تفسیر" مجمع البیان" نخست غنیمت را به معنی غنائم جنگ تفسیر کرده، ولی به هنگام تشریح معنی آیه چنین میگوید:" قال اصحابنا ان الخمس واجب فی کل فائدة تحصل للانسان من المکاسب و ارباح التجارات، و فی الکنوز و المعادن و الغوص و غیر ذلک مما هو مذکور فی الکتب و یمکن ان یستدل علی ذلک بهذه الایة فان فی عرف اللغة یطلق علی جمیع ذلک اسم الغنم و الغنیمة[9] علمای شیعه معتقدند که خمس در هر گونه فایدهای که برای انسان فراهم میگردد واجب است اعم از اینکه از طریق کسب و تجارت باشد، یا از طریق گنج و معدن، و یا آنکه با غوص از دریا خارج کنند، و سایر اموری که در کتب فقهی آمده است، و میتوان از آیه بر این مدعی استدلال کرد، زیرا در" عرف لغت" به تمام اینها" غنیمت" گفته میشود.
شگفتآور این که بعضی از مغرضان که گویا برای سمپاشی در افکار عمومی ماموریت خاصی دارند در کتابی که در زمینه خمس نوشتهاند دست به تحریف رسوایی در عبارت تفسیر مجمع البیان زده، قسمت اول گفتار او را که متضمن تفسیر غنیمت به" غنائم جنگی" است ذکر کرده ولی توضیحی را که در باره عمومیت معنی لغوی و معنی آیه در آخر بیان کرده است، به کلی نادیده گرفته و یک مطلب دروغین به این مفسر بزرگ اسلامی نسبت دادهاند، مثل اینکه فکر میکردهاند تفسیر مجمع البیان تنها در دست خود آنها است و دیگری آن را مطالعه نخواهد کرد، و عجیب این است که این خیانت را تنها در این مورد مرتکب نشده، بلکه در موارد دیگر نیز آنچه به سود بوده گرفته، و آنچه به زیان بوده است نادیده گرفتهاند.
در تفسیر المیزان نیز با استناد به سخنان علمای لغت تصریح شده که غنیمت هر گونه فایدهای است که از طریق تجارت یا کسب و کار و یا جنگ به دست انسان میافتد و مورد نزول آیه گرچه غنائم جنگی است ولی میدانیم که هیچ گاه مورد عمومیت مفهوم آیه را تخصیص نمیزند [10]
از مجموع آنچه گفته شد چنین نتیجه گرفته میشود که:
آیه غنیمت معنی وسیعی دارد و هر گونه در آمد و سود و منفعتی را شامل میشود زیرا معنی لغوی این لفظ عمومیت دارد و دلیل روشنی بر تخصیص آن در دست نیست.
تنها چیزی که جمعی از مفسران اهل تسنن روی آن تکیه کردهاند این است که آیات قبل و بعد در زمینه جهاد وارد شده است و همین موضوع قرینه میشود که آیه غنیمت نیز اشاره به غنائم جنگی باشد.
در حالی که میدانیم شان نزولها و سیاق عمومیت آیه را تخصیص نمیزنند و به عبارت روشنتر هیچ مانعی ندارد که مفهوم آیه یک معنی کلی و عمومی باشد و در عین حال مورد نزول آیه غنائم جنگی که یکی از موارد این حکم کلی است بوده باشد و اینگونه احکام در قرآن و سنت فراوان است که حکم کلی است و مصداق جزئی است:
مثلا در آیه 7 سوره حشر میخوانیم ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا":" هر چه پیامبر برای شما میآورد بگیرید و هر چه از آن نهی میکند خود داری کنید".
این آیه یک حکم کلی در باره لزوم پیروی از فرمانهای پیامبر ص بیان میکند در حالی که مورد نزول آن اموالی است که از دشمنان بدون جنگ به دست مسلمانان میافتد (و اصطلاحا به آن" فیء" گفته میشود).
و نیز در آیه 233 سوره بقره یک قانون کلی به صورت" لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها":" هیچ کس بیش از آنچه قدرت دارد تکلیف نمیشود" بیان شده در حالی که مورد آیه در باره اجرت زنان شیرده است و به پدر نوزاد دستور داده شده است به اندازه توانایی خود به آنها اجرت بدهد، ولی آیا ورود آیه در چنین مورد خاصی میتواند جلو عمومیت این قانون (عدم تکلیف به ما لا یطاق) را بگیرد؟! خلاصه اینکه: آیه در ضمن آیات جهاد وارد شده ولی میگوید: هر در آمدی از هر موردی عاید شما شود که یکی از آنها غنائم جنگی است خمس آن را بپردازید مخصوصا" ما" موصوله و" شیء" که دو کلمه عام و بدون هیچ گونه قید و شرطند این موضوع را تایید میکنند.[11]
موفق باشید.