اوّل محرّم: آغاز سال هجرى قمرى است، گرچه هجرت در ماه ربيع الأوّل صورت گرفت; ولى به مناسبت آغاز سال، سزاوار است همه مؤمنان به ياد حادثه عظيم هجرت و آثار مهم آن در تاريخ اسلام و فداكارى هاى مولاى متّقيان على(عليه السلام) در ليلة المبيت باشند.
دوم محرّم: روز ورود امام حسين(عليه السلام) و يارانش به سرزمين كربلا (در سال 61 هجرى قمرى) است كه سرآغاز حماسه هاى عظيم عاشوراست.
هفتم محرّم: روز جلوگيرى كردن حرم حسينى(عليه السلام) از دستيابى به آب است; در اين روز دستورى از سوى عبيداللّه بن زياد براى عمر بن سعد رسيد كه بين حسين(عليه السلام) و يارانش و آب حايل شوند، تا قطره اى از آب فرات ننوشند!
نهم محرّم (تاسوعا): «شيخ كلينى» از امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند كه آن حضرت فرمود: «روز تاسوعا، روزى است كه امام حسين(عليه السلام) و يارانش را در كربلا محاصره كردند و دشمنان براى جنگ با آن حضرت اجتماع نمودند، و پسر مرجانه و عمر بن سعد از زيادى لشكر خويش خوشحال شدند، و امام حسين(عليه السلام) و اصحابش را در آن روز ضعيف شمردند، و يقين كردند كه براى امام حسين(عليه السلام)ياورى نخواهد آمد و مردم عراق وى را كمك نخواهند كرد; آنگاه فرمود: «بِأبي المُسْتَضْعَفُ الغَريبُ; پدرم فداى آن ضعيفِ غريب باد». در اين روز شمر همراه با نامه اى از سوى عبيداللّه بن زياد خطاب به عمر بن سعد وارد كربلا شد كه بر حسين(عليه السلام) و يارانش سخت بگير! تا تسليم شوند و وادار به بيعت گردند و در صورت امتناع، همه آنها را به قتل برسان. امام حسين(عليه السلام) حاضر به پذيرش ذلّت بيعت با دشمن نشد; ولى از آنان خواست كه آن شب را به وى مهلت دهند، تا به عبادت و دعا و نماز بپردازد، و فردا در معركه نبرد با آنان روبه رو خواهد شد.
دهم محرّم (عاشورا): روز پرحماسه و فراموش نشدنى تاريخ اسلام و تشيّع; روز فداكارى، جانبازى و شهادت سرور و سالار شهيدان حضرت اباعبداللّه الحسين(عليه السلام) و ياران باوفايش، در سرزمين كربلا (در سال 61 هجرى قمرى) است.
دوازدهم محرّم: روز شهادت امام زين العابدين(عليه السلام) (بنابر روايتى در سال 94 يا 95 هجرى قمرى) است. بيست و پنجم محرّم: روز شهادت امام زين العابدين(عليه السلام) است بنابر روايتى ديگر.
اعمال ماه محرم
1ـ به هنگام رؤيت هلال محرّم، مستحب است تكبير بگويى و اگر مى توانى دعاى مشروحى را كه سيّد در «اقبال الاعمال» آورده است، بخوانى.(1) 2ـ در شب اوّل محرّم صد ركعت نماز بخوان، و در هر ركعت سوره «حمد» و «قل هو اللّه»را مى خوانى و هر دو ركعت را به يك سلام پايان مى دهى; در روايتى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمده است: هر كس اين نمازها را بخواند و روز اوّل ماه محرّم را روزه بگيرد، مانند كسى است كه در طول سال بر انجام خير مداومت داشته باشد و تا سال آينده از فتنه ها محفوظ خواهد بود. و اگر بميرد وارد بهشت خواهد شد.(2) 3ـ مطابق روايت ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در شب اوّل محرم دو ركعت نماز مى خوانى به اين نحو: در ركعت اوّل سوره «حمد» و سوره «انعام» و در ركعت دوم سوره «حمد» و سوره «يس».(3) علاوه بر اين نمازها، مستحب است نماز اوّل هر ماه نيز خوانده شود كه كيفيّت آن در اعمال مشترك ماهها (صفحه 597) گذشت. 4ـ در روز اوّل محرّم، روزه گرفتن مستحب است، كه در روايتى امام رضا(عليه السلام) فرمود: «هر كس اين روز را روزه بگيرد، و حاجت خويش را از خداوند بخواهد، خداوند دعايش را به اجابت خواهد رساند، اين روز همان روزى بود كه حضرت زكريّا در اين روز، از خداوند فرزندى را طلب كرد و خداوند دعايش را به اجابت رساند و يحيى را به وى عنايت فرمود».(4) 5ـ از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) نقل شده است كه رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) روز اوّل محرّم، دو ركعت نماز مى خواند و پس از نماز دست ها را بلند مى كرد و اين دعا را سه مرتبه قرائت مى فرمود:
خردمندان پروردگارا منحرف مساز دلهاى ما را پس از آن كه هدايتمان كردى و ببخش به ما از پيش خود
رَحْمَةً، اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهّابُ.(5)
رحمتى كه براستى تويى بخشايشگر.
6ـ مرحوم «شيخ طوسى» فرموده است كه مستحب است دهه اوّل محرّم را روزه بگيرد; ولى در روز عاشورا از غذا و آب امساك نمايد، امّا روزه نگيرد، و چون وقتِ عصر فرا رسيد، به مقدار كمى، تربت تناول نمايد (زيرا روزه گرفتن در اين روز شيوه بنى اميّه بود كه به شكرانه جريان كربلا، روزه مى گرفتند!).(6)
سلام بر تو اى ابا عبداللّه سلام بر تو اى فرزند رسول خدا سلام بر تو اى برگزيده خدا و فرزند برگزيده اش سلام بر تو اى فرزند امير مؤ منان و فرزند آقاى اوصياء
و بيزارى جويم بسوى خدا و بسوى رسولش از كسى كه پى ريزى كرد شالوده اين كار را و پايه گذارى كرد بر آن بنيانش را و دنبال كرد ستم و ظلمش را بر شما و بر پيروان شما
خدايا روزيم گردان شفاعت حسين عليه السلام را در روز ورود (به صحراى قيامت )
و ثابت بدار گام راستيم را در نزد خودت با حسين عليه السلام و ياران حسين آنانكه بى دريغ دادند جان خود را در راه حسين عليه السلام
اعمال شب عاشورا
براى شب عاشورا، دعا و نمازهاى بسيارى نقل شده است كه برخى از آنها به اين شرح است: 1ـ احياى شب عاشورا; در روايتى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمده است كه «هر كس شب عاشورا را بيدار بماند (و به عبادت بپردازد); گويا عبادت فرشتگان را انجام داده است...».(1) براى شب عاشورا، دعا و نمازهاى بسيارى نقل شده است كه برخى از آنها به اين شرح است: 1ـ احياى شب عاشورا; در روايتى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمده است كه «هر كس شب عاشورا را بيدار بماند (و به عبادت بپردازد); گويا عبادت فرشتگان را انجام داده است...».(1) 2ـ پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: در شب عاشورا، چهار ركعت نماز مى گذارى و در هر ركعت يك مرتبه «حمد» و پنجاه مرتبه سوره «توحيد» را مى خوانى وقتى كه در ركعت چهارم سلام نماز را گفتى، ذكر خدا را بسيار بگو و بر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) صلوات بفرست و تا مقدارى كه ممكن است بر دشمنان اهل بيت(عليهم السلام) لعنت كن.(2) 3ـ صد ركعت نماز بجا مى آورى، هر دو ركعت با يك سلام، كه در هر ركعت يك مرتبه «حمد» و سه بار سوره «توحيد» را مى خوانى و پس از پايان اين نمازها، هفتاد بار مى گويى: سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلاَّ بِاللّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيمِ. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: كسى كه اين نماز را بخواند - از مردان و زنان - وقتى كه بميرد، خداوند قبرش را معطّر و خوشبو مى كند و هر روز - تا هنگام دميدن صور - نورى وارد قبرش مى شود...(3)
مى دانيم روز عاشورا كه روز شهادت امام حسين(عليه السلام) و ياران باوفاى اوست، روز اندوه و غم و مصيبت ائمّه اطهار(عليهم السلام) و شيعيان آنها مى باشد، و بر انجام اعمال و رعايت امورى در اين روز تأكيد شده است، مانند: 1ـ شايسته است شيعيان در اين روز دست از كسب و كار بكشند و نيازهاى خانه را امروز تهيّه و ذخيره نكنند و به عزادارى و نوحه سرايى بپردازند و همچون كسانى كه عزيزترين افراد خويش را از دست داده اند، غم زده و اندوهگين باشند.
مى دانيم روز عاشورا كه روز شهادت امام حسين(عليه السلام) و ياران باوفاى اوست، روز اندوه و غم و مصيبت ائمّه اطهار(عليهم السلام) و شيعيان آنها مى باشد، و بر انجام اعمال و رعايت امورى در اين روز تأكيد شده است، مانند: 1ـ شايسته است شيعيان در اين روز دست از كسب و كار بكشند و نيازهاى خانه را امروز تهيّه و ذخيره نكنند و به عزادارى و نوحه سرايى بپردازند و همچون كسانى كه عزيزترين افراد خويش را از دست داده اند، غم زده و اندوهگين باشند. امام على بن موسى الرّضا(عليه السلام) فرمود: هر كس در روز عاشورا، دست از تلاش براى دنيا بردارد، خداوند حاجت هاى دنيوى و اخروى او را برآورده مى سازد، و هر كس كه روز عاشورا، روز اندوه و غم و گريه اش باشد، خداوند روز قيامت را روز سرور و شادى او قرار دهد و در بهشت با ديدار ما، چشمش روشن مى شود، و هر كس كه روز عاشورا را براى خود روز بركت بداند و در آن روز براى منزل خويش اموالى را ذخيره سازد، آن اموال براى او بركتى نخواهد داشت.(1) (البته كسانى كه با مسائل بسيار ضرورى مردم سر و كار دارند مانند اطباى كشيك و امثال آنها از اين امر مستثنا هستند). در روايت ديگرى ابن عبّاس مى گويد: در منطقه «ذيقار» خدمت امير مؤمنان(عليه السلام) رسيدم، صحيفه و نوشته اى را بيرون آورد كه به خط مبارك او و املاى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بود. امام(عليه السلام) آن صحيفه را بر من خواند كه در آن نوشته بود، امام حسين(عليه السلام)چگونه شهيد مى شود و چه كسى او را مى كشد و چه كسانى وى را يارى مى كنند و چه كسانى با وى به شهادت مى رسند، امام(عليه السلام)وقتى آن را خواند گريه شديدى نمود و من هم گريان شدم.(2) همچنين در اين روز از لعن و بيزارى جستن از قاتلان آن حضرت غافل نشوند و بر اين امر تأكيد كنند. 2ـ امام باقر(عليه السلام) فرمود: شيعيان در اين روز به يكديگر تسليت بگويند و چه بهتر كه با اين جمله ها باشد:
عَظَّمَ اللّهُ أُجُورَنا بِمُصابِنا بِالْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلامُ، وَ جَعَلَنا وَ إِيّاكُمْ مِنَ الطّالِبِينَ بِثارِهِ، مَعَ وَلِيِّهِ الاِْمامِ الْمَهْدِىِّ مِنْ آلِ مُحَمَّد عَلَيْهِمُ السَّلامُ.(3) بزرگ گرداند خدا پاداش ما را در سوگواريمان بر حسين(ع) و قرار دهد خداوند ما و شما را از خون خواهانش به همراه وليش امام مهدى از خاندان محمّد(ع).
3ـ مرحوم «ابن قولويه»(رحمه الله) مطابق روايتى مى گويد: كسى كه در روز عاشورا كنار قبر امام حسين(عليه السلام) باشد و زائران را (كمك كند و) آب دهد، مانند كسى است كه لشكر آن حضرت را سيراب كرده باشد و گويا با آن حضرت در كربلا حاضر بوده است.(4) 4ـ هزار مرتبه بر قاتلان آن حضرت لعنت كند و بگويد: اَللّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَيْنِ(عليه السلام).(5) 5ـ خواندن هزار مرتبه سوره «توحيد» در اين روز فضيلت فراوانى دارد. امام صادق(عليه السلام) فرموده است: هر كس در روز عاشورا هزار مرتبه سوره «توحيد» را بخواند، خداوندِ رحمان به وى نظر (رحمت) افكند و هر كس را كه خداوندِ رحمان (با ديده رحمت) نظر كند، وى را مجازات نخواهد كرد.(6) 6ـ در روز عاشورا شايسته است كه از خوردن و آشاميدن - بدون قصد روزه - خوددارى نمايند تا اين كه وقت عصر فرا رسد و از غذا و آب مختصرى (كه مصيبت زدگان استفاده مى كنند)، تناول نمايند.(7) مرحوم «علاّمه مجلسى» در كتاب «زاد المعاد» گفته است كه بهتر است روز نهم و دهم ماه محرّم را روزه نگيرند، زيرا بنى اميّه اين دو روز را براى بركت و شكر بر قتل امام حسين(عليه السلام) (به عنوان ظاهرسازى) روزه مى گرفتند; از طريق اهل بيت(عليهم السلام) احاديث فراوانى در مذمّت روزه اين دو روز، مخصوصاً روزه روز عاشورا نقل شده است. همچنين در اين روز، از مزاح و خنده و ديگر سرگرمى هاى مسرّت بخش دنيوى خوددارى نمايند.(8) 7ـ سزاوار است هنگام غروب روز عاشورا، به ياد مصائب فرزندان و اطفال و زنان حرم امام حسين(عليه السلام) باشند، زيرا آن هنگام از سخت ترين لحظات حرم آل پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود. دشمنان سرمست از باده پيروزى، و اجساد شهيدان روى خاك كربلا، و زنان و كودكان نالان و گريان و پريشان بودند; در همان زمان دستور غارت و آتش زدن خيمه ها صادر شد. اطفال يتيم، زنان بى سرپرست و كودكان تشنه، هر كدام به سويى مى دويدند و در آن ميان، زينب و زين العابدين و امّ كلثوم(عليهم السلام) پناهگاه اين مصيبت ديدگان بودند و همه غم ها را به دل و جان مى خريدند و همه دشوارى ها را بر خويش هموار مى ساختند، تا ديگران را آرام كنند. در آن غروب، مصائبى بر خاندان رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) رفت كه قابل تصوّر نيست و اندوهى بر آنان فرود آمد كه قابل بيان كردن نمى باشد; مصائبى كه اشك ها را از ديده ها سرازير مى سازد و اعماق روح و جان را آزار مى دهد. 8ـ سزاوار است عاشقان و علاقه مندان مكتب سالار شهيدان امام حسين(عليه السلام) در روز عاشورا برخيزند و بر رسول خدا و علىّ مرتضى و فاطمه زهرا و حسن مجتبى و ساير امامان از ذريّه آن حضرت(عليهم السلام) سلام كنند و آنان را در اين مصيبت هاى بزرگ، با دلى سوزان و اشكى روان تسليت گويند و اين زيارت را بخوانند:
اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ ادَمَ صَفْوَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ نُوح نَبِىِّ
سلام بر تو اى وارث حضرت آدم برگزيده خدا سلام بر تو اى وارث حضرت نوح پيامبر
اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ اِبْراهيمَ خَليلِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ
خدا سلام بر تو اى وارث ابراهيم خليل خدا سلام بر تو اى وارث
مُوسى كَليمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ عيسى رُوحِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ
موسى هم گفتار خدا سلام بر تو اى وارث حضرت عيسى روح خدا سلام بر تو
يا وارِثَ مُحَمَّد حَبيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ عَلِىٍّ اَميرِ الْمُؤْمِنينَ،
اى وارث حضرت محمّد حبيب خدا سلام بر تو اى وارث على امير مؤمنان
آزادى از آتش دوزخ را كه براستى او شنواى دعا و نزديك و اجابت كننده است.
9ـ خواندن زيارت امام حسين(عليه السلام) معروف به «زيارت عاشورا» در اين روز ثواب فراوانى دارد. اين زيارت را مى توان از راه دور يا نزديك خواند و بسيار بافضيلت و يكى از كيمياهاى سعادت است و در بخش زيارات تحت عنوان «زيارت عاشورا» گذشت (صفحه 392).
1. همان مدرك، صفحه 578. (مرحوم علاّمه مجلسى در كتاب «زاد المعاد»، صفحه 372 مى گويد: بنى اميّه براى بركت، آذوقه يكساله خود را در روز عاشورا، ذخيره مى كردند). 2. بحارالانوار، جلد 28، صفحه 73، حديث 32 و كتاب سليم بن قيس، صفحه 916. 3. زاد المعاد، صفحه 374. 4. كامل الزيارات، باب 71، صفحه 174، حديث 5. 5. زاد المعاد، صفحه 372. 6. اقبال، صفحه 577. 7. زاد المعاد، صفحه 372. 8. زاد المعاد، صفحه 372 . 9. بحارالانوار، جلد 98، صفحه 222، حديث 34.