دانشمندان اهل تسنن آن طور که از ابن شهرآشوب تجلیل کرده و به بزرگی یاد کردهاند، در حق کمتر کسی از علمای شیعه چنین کردهاند.
ولادت
ابوعبدالله محمد بن علی بن شهر آشوب سَارَوی مازندرانی مشهور به «ابن شهر آشوب» فقیه، متکلم، محدث، مفسر و مورخ بزرگ شیعه و اسلام در جمادیالثانی سال 488 ق (و به قولی 489 ق) به دنیا آمد.
از اینکه به «ابن شهر آشوب»، پدرش و جدش نسبت «سَرَوی» دادهاند، مشخص میشود که اصل این خاندان بزرگ از ساری مازندران بوده است، امّا درباره تولد خود وی که آیا در ساری بوده یا بغداد، نمیتوان به یقین اظهار نظر کرد. بعضی از محققان تولد «ابن شهر آشوب» در بغداد را ترجیح دادهاند.
جد او شیخ شهرآشوب بن کیاکی، از دانشمندان بزرگ شیعه و از مردم ساری بود که در گروه شاگردان نامی و ممتاز شیخ طوسی (متوفی 460 ق.) به شمار میرفت.
پدرش شیخ علی فرزند شیخ شهرآشوب نیز از فقیهان و محدثان فاضل و از دانشمندان بزرگ شیعه محسوب میشد که در تربیت فرزند خویش از جان و دل تلاش کرد.
حفظ کل قرآن در هشت سالگی
وی چون به هشت سالگی رسید، تمام قرآن را حفظ کرده بود و از این به بعد او را «حافظ» (حافظ قرآن) لقب دادند.
ابن شهرآشوب بعد از فراگیری قرآن و دروس مقدماتی و ادبی به تحصیل علوم و معارف دینی مثل فقه و اصول، حدیث، رجال، کلام و تفسیر پرداخت.
آغاز و انجام تحصیلات عالی او دقیقاً معلوم نیست، امّا همین قدر معلوم است که در نزد پدر و جدّش و بزرگانی چون شیخ طبرسی، عبدالواحد آمدی و قطب الدین راوندی سطوح عالی علم و ادب را گذراند.
ولی از آنجا که آن بزرگان هر یک در شهر و دیاری دور از هم زندگی میکردند به این نتیجه میرسیم که ابن شهر آشوب در راه کسب علم و معرفت و برای استفاده از محضر دانشوران بزرگ شیعه در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری سالها از این شهر به آن شهر و از این دیار به آن دیار در حال مهاجرت و گشت و گذار بوده است.
نظرات بزرگان معاصر درباره ابن شهرآشوب
مقام معظم رهبری
مرحوم علامه ابن شهرآشوب از عمر 99 ساله خود حقیقتا برای کسب علم استفاده کرد و جامعالاطراف بود، او برای جوانان ما هم جامعالاطراف است.
آیت الله مکارم شیرازی
آثار ابن شهرآشوب اوج مقام علمی ایشان است.
آیت الله سبحانی
مرحوم ابن شهرآشوب افتخار شیعه است و نسل جدید را آشنا کردن با این شخصیت بسیار مهم است.
آیت الله صافی گلپایگانی
من به مردم مازندران تبریک میگویم، ابن شهرآشوب فقط یک مازندرانی نیست او (فقط) ایرانی هم نیست زیرا او به تمام دنیا تعلق دارد و افتخاری برای ماست.
آیت الله جوادی آملی
مرحوم ابن شهرآشوب تشیع را عالمانه احیاء کردند.
آیت الله نوری همدانی
مرحوم علامه ابن شهر آشوب مایه افتخار مردم مازندران و ایران هستند.
استادان ابن شهرآشوب
1. شیخ شهر آشوب (جد وی)
2. شیخ علی (پدش)
3. واعظ نیشابوری (متوفی 508 ق) معروف به «صاحب روضه الواعظین» و «فتّال نیشابوری».
وی در سال 508 ق در شهر نیشابور به شهادت رسید.
4. شیخ ابوعلی فضل بن حسن طبرسی. مفسر بزرگ شیعه و نویسنده کتاب مجمع البیان.
5. ابومنصور طبرسی، نویسنده کتاب ارزشمند «الاحتجاج».
6. قاضی سید ناصح الدین آمُدی. صاحب کتاب ارزنده «غرر الحِکم و دررُ الکلم».
7. ابوالفتوح رازی
8. عبدالجلیل رازی قزوینی از علمای بزرگ عصر خود و از اساتید بلند پایه ابن شهر آشوب بود که دارای کتاب معروفی به نام «النقض» است.
9. سید ضیاء الدین فضل الله راوندی کاشانی
10. قطبالدین راوندی
11. ابوالحسن علی بن ابی القاسم بیهقی، معروف به ابن فندق
استادان سُنی ابن شهرآشوب
ابن شهرآشوب همچنین در محضر گروهی از علمای اهل سنت نیز تحصیل کرده است که مشهورترین آنها عبارتند از:
1. ابوعبدالله محمد بن احمد نطنزی، مؤلف کتاب «الخصائص العلویه علی سائر البریه».
2. جارالله زمخشری
ابن شهر آشوب در نزد او کتاب «تفسیر کشّاف» و «ربیع الابرار» و «الفایق فی غریب الحدیث» را که همه از تألیفات خود زمخشری است، خوانده و از این استاد اجازه نقل روایات آن کتابها را نیز گرفته است.
کارهای علمی ابن شهر آشوب
ابن شهر آشوب پس از سالیانی اقامت در حوزههای علمیّه ایران و استفاده از محضر دانشمندان و اساتید بزرگ و مسافرتهای علمی در سرزمینهای مختلف ایران (مازندران، مشهد مقدّس، نیشابور، سبزوار، ری، کاشان، اصفهان و همدان) در سال 547 ق به بغداد عزیمت کرد.
وی در بغداد که پایتخت بنی عبّاس و مشهورترین مرکز علوم اسلامی آن روزگار بود و دانشمندان زیادی در آن زندگی میکرد اقامت گزید و به تدریس علوم و فنون مختلف پرداخت و هم در آن رشتهها کتابها نوشت.
ابن شهرآشوب در همان سالهای جوانی که در ایران و عراق مشغول تحصیل بود، تدریس هم میکرد. وی هر علمی از علوم اسلامی را که به حدّ کمال دارا بود، شروع به تدریس آن علم میکرد.
با اینکه در زمان ابن شهرآشوب دانشمندان و عالمان بزرگی وجود داشتند که مورد احترام مردم و از جایگاه ویژهای برخوردار بودند، در این میان ابن شهرآشوب امتیاز و برجستگی خاصّ داشت و مقام علمی و موفقیّت او از دیگران نمایانتر بود.
وی به هر شهری از ممالک اسلامی که حوزه علمیه داشت، میرفت در رأس آنان قرار میگرفت و کار تدریس و بحث و پرورش شاگردان را به صورت جدّی و چشمگیرتری آغاز میکرد.
شاگردان ابن شهرآشوب
وی زمانی که در شهرهای بغداد، حلّه و موصل میزیست و در اواخر عمر که در شهر حلب اقامت داشت و در دیگر شهرهای اسلامی، شاگردان زیادی تربیت کرد که ازاین میان به افراد ذیل میتوان اشاره کرد:
1. علامه سید محمد بن زهره حلبی
2. شیخ جمال الدین ابوالحسن علی بن شعره حلّی جامعانی
3. شیخ تاج الدین حسن بن علی دربی
4. شیخ یحیی بن محمّد سوراوی
5. یحیی بن ابی طی حلبی
6. سید کمال الدین حیدر حسینی
هجرتهای ابن شهرآشوب
اوائل دوران خلافت مستضیئی (547ـ566) ابن شهرآشوب در بغداد بود و مستضیئی در تقویت افکار و گسترش عقاید و اقتدار علمای حنبلی سعی و کوشش مینمود. رفته رفته فعالیتهای چشمگیر ابن شهرآشوب از سوی مخالفان نادیده انگاشته میشد و او را تضعیف میکردند. از این رو بغداد دیگر مکان مناسبی برای ارائه فعالیت ابن شهرآشوب نبود. وی بغداد را به قصد شهر تاریخی و عالم پرور حلّه ترک کرد و به آن دیار مهاجرت نمود.
ابن شهرآشوب در سال 567 ق. کرسی درس خود را در حلّه رونق بخشید و شروع به تدریس و تربیت شاگرد نمود و پس از سالیان دراز، حلّه را ترک کرد و به شهر موصل رفت و پس از اقامت زیادی در موصل سرانجام به شهر حلب هجرت کرد.
آثار ابن شهرآشوب
ابن شهرآشوب قهرمان عرصه قلم و نگارش بود. او در اکثر علوم اسلامی ـ اعم از فقه، اصول، کلام، حدیث، تاریخ، تفسیر، رجال و ... تألیفات و تصنیفاتی ارزنده، آموزنده و بیسابقه از خود به یادگار گذاشته که هر یک در نوع خود مهمّ و نشانگر نبوغ فکری و مقام والای علمی نویسنده آن است؛ آثاری که همواره مورد توجّه و عنایت عالمان و دانشمندان قرار گرفته است.
1. متشابه القرآن و مختلفه
2. مناقب آل ابی طالب
ابن شهر آشوب در این اثر گرانقدر مناقب و فضایل چهارده معصوم (ع) را مورد بحث و شرح قرار داده است.
3. معالم العلماء
وی در این کتاب کم حجم و پربار پس از برشماری نام 1021 تن از دانشمندان شرح حال کوتاهی از زندگی آنان و آثارشان را ذکر کرده است.
4. مثالب النواصب.
و آثار دیگر مانند: المخزون المکنون فی عیون الفنون، الطرائق فی الحدود و الحقائق، مائده الفائده، امثال فی الامثال، الاسباب و النزول علی مذهب آل الرسول، الحاوی، الاوصاف، المنهاج، الفصول فی النحو، الجدیده، انساب آل ابی طالب، الاربعین حدیثا (در مناقب حضرت فاطمه ـعلیهما السّلام ـ)، نخب الاخبار، الخصایص الفاطمیه، بیان التنزیل، الموالید.
ابن شهرآشوب در نگاه دانشمندان اهل سنت
دانشمندان اهل تسنن آن طور که از ابن شهرآشوب تجلیل و به بزرگی یاد کردهاند، در حق کمتر کسی از علمای شیعه چنین کردهاند.
مثلا صلاح الدین صفدی، یکی از عالمان بزرگ اهل سنت مینویسد: «محمّد بن علی بن شهرآشوب ... یکی از سرشناسان شیعه است. او درهشت سالگی قرآن را حفظ کرده بود و در علم اصول شیعه به حد نهایی رسید. وی در علوم قرآنی و مشکلات حدیث و اخبار و لغت و نحو و موعظه در منبر ـ در زمانی که مقتفی خلیفه عبّاسی در بغداد بود از دیگران تقدم داشت.»
وفات ابن شهرآشوب
سرانجام ابن شهرآشوب، پس از گذراندن صد سال عمر و بیش از هفتاد سال خدمت پر تلاش به تشیّع در شب جمعه 22 شعبان سال 588 ق. در شهر حلب به دیار باقی پرکشید و پیکرش را در نزدیکی شهر در دامنه کوه جوشن، در جوار مرقد حضرت محسن بن ابی عبدالله الحسین علیهالسّلام دفن کردند.