نوروز از نگاه شريعت
احمد محيطي اردكاني
يا مقلب القلوب و الابصار يا مدبر الليل و النهار يا محول الحول و الاحوال حول حالنا الي احسن الحال.
ان شاء الله اين عيد سعيد و اين سال نو بر همه مسلمين و ملت شريف ايران برخواهران، برادران مبارك و مسعود باشد ...
تمام قلوب و تمام ابصار و بصيرت ها در دست خداي تبارك و تعالي و يد قدرت اوست.
اوست كه تدبير مي كند جهان را، ليل و نهار را، و اوست كه قلوب را متحول مي كند وبصيرت ها را روشن مي كند، و اوست كه حالات انسان را متحول مي كند و ما آن را در ملت عزيز خودمان در زن و مرد، در كوچك و بزرگ يافتيم. اين تقليب قلوب كه قلب ها رااز آمال دنيوي و از چيزهايي كه در طبيعت است بريده بشود و به حق تعالي پيوسته بشود و بصيرت ها روشن بشود و صلاح و فساد خودشان را به وسيله بصيرت بفهمند، درملت ما بحمدالله تا حدود چشمگيري حاصل شده است و من اميدوارم كه در اين سال جديد به اعلا مرتبت خودش برسد.»
عيدهاي اسلامي
در قرآن كريم مي خوانيم:
...اللهم ربنا انزل علينا مائده من السماء تكون لنا عيدا لاولنا و اخرنا و ايه منك و ارزقنا و انت خير الرازقين خداوندا!، مائده اي از آسمان بر ما نازل فرما تابراي اولين و آخرين ما عيد، و نشانه اي از جانب تو باشد و به ما روزي عنايت كن كه تو بهترين روزي دهنده هستي.» عيد از ماده «عود» به معني بازگشت گرفته شده و به گفته راغب اصفهاني به معني بازگشت به وضعيت مطلوب گذشته است. و به روزهاي سرور و شادي نيز گفته مي شود.
در اسلام روزهايي، به نام عيد اسلامي اعلام گرديده است كه مهمترين آنها عبارتنداز:
اول شوال; عيد فطر دهم ذيحجه; عيد قربان هيجدهم ذيحجه; عيد غدير جمعه; عيدمحمد(ص) چرا كه در هر يك به گونه اي بازگشت انسان به فطرت توحيدي اش مطرح است.
بنابراين: «عيد نه جامه رنگارنگ پوشيدن است كه اين عيد كودكان است، نه شربت و شيريني و غذاهاي متنوع خوردن، كه اين عيد شكمبارگان است، نه به سياحت و تفرج بي محتوي پرداختن، كه اين عيد ولگردان است، نه بي بندو باري و هرزگي و عياشي كردن، كه اين عيد بوالهوسان است، نه قاه قاه خنديدين و همديگر را به مسخره گرفتن و به بازي روز گذراندن، كه اين عيد غافلان است، نه تاب خوردن و سبزه روياندن و سفره هفت سين چيدن و رنج پختن «سمنو» كشيدن، كه اين عيد خرافه پرستان است.
هيچ كدام از اينها مفهوم عيد از ديدگاه اسلام نيست، كه عيد اسلامي موفقيت درراه انجام وظيفه است. و تطهير نفس و تصفيه جان و تمرين صبر و استقامت، چون عيدفطر پس از ماه مبارك رمضان.
و عيد، گذشتن از امتيازات است. و رسيدن به هم آهنگي و شركت در وحدت بزرگ اسلامي، شكستن غرور و خودخواهي و ترك نازپروريها، سايه نشيني ها، مشتاقانه نداي حق را لبيك گفتن ... و سرانجام خود را بازيافتن و به خدا رسيدن. چون عيدالضحي پس از دوران سازنده حج.
عيد، چون قطره اي به درياي جمع پيوستن است. و از انزوا به در آمدن، گسسته ها رابهم بستن و صف صف بهم پيوستن، پيوند خود را با خدا استوار كردن و دين خود را هرهفته تحكيم بخشيدن، همچون عيد جمعه كه عيد محمد(ص) است ».
برترين عيد، روزي است كه خداوند متعال نعمتش را بر مسلمانان تمام كرد و اركان دين را محكم و استوار نمود، و رسالت را به امامت پيوست، و رهبر آينده مسلمانان را معرفي كرد، و فرزند كعبه را بر فراز منبر امامت نشاند، چون هيجدهم ذيحجه عيدغدير خم.
آن گونه كه در روايات آمده است و بعضي از علماي بزرگوار فرمودند، و در گاهنامه تطبيقي سه هزار ساله به روشني مشخص گرديده، آن روز، عيد غدير خم با اول فروردين سال دهم هجري شمسي مطابق بوده است و عيد نوروز نيز به بركت ولايت رنگ الهي به خود گرفت و در بين شيعيان و ايرانيان شهرت و دوام يافت.
بهار طبيعت
بي ترديد، عيد نوروز، عيد طبيعت است، «آغاز بهار و موسم اعتدال طبيعت و لطافت هوا و تعديل شب و روز و رهايي از قساوت زمستان و سردي و سياهي شبهاي ديرپا مي باشد.
عيدي همراه با سرود پرندگان و تكبير جنگل و تسبيح باد و ريزش ابر و فرياد رعدو رويش صحراست.
اگر ما خرافات و نقاط منفي و تاريك را از چهره اين عيد بزداييم و بگذاريم همرنگ طبيعت با صفا، باشد و بر جهان مثبت و خداپسندانه اش بيفزاييم، در ديد مكتب نيز عيدي عزيز و ارجمند خواهد بود.»
چنانچه در حديث آمده: هر چيزي بهاري داردو بهار قرآن ماه مبارك رمضان است. از اين رو اميرالمؤمنين(ع) مي فرمايد: «قرآن را بياموزيد كه بهار دلهاست.» يعني جان و روان انسان با تعاليم عالي الهي،شكوفا مي شود.
آري عيد واقعي انسان كه برترين مخلوق الهي، و گل سرسبد عالم خلقت است، بازگشت به خويشتن خويش و توجه به مبدا هستي، و تعليم كتاب سعادتش و در نهايت خود رابازيافتن و به خدا رسيدن است.
و اين عيد اختياري است، و انسان مي تواند از هر روز براي خودش عيدي بسازد.
اميرالمؤمنين علي(ع) مي فرمايد:
«كل يوم لا يعصي الله فهو يوم عيد» (هر روزي كه خداوند نافرماني نشود آن روز، عيد است). البته آنگونه كه قرآن مي فرمايد: از بهار طبيعت و حيات دوباره يافتن گل ها و گياهان، سبزه ها و درختان، به جنب و جوش آمدن پرندگان و حيوانات طراوت يافتن باغ ها و چمن زارها، بايد درس رستاخيز و بازگشت به سوي خدا را آموخت:
خداوند متعال مي فرمايد: «زمين را جامد و افسرده و بي روح و بي جنبش مي بيني،اما همين كه آب باران بر آن نازل كنيم، به جنبش و حركت درمي آيد و فزوني مي گيرد،و انواع گياههاي سرورافزا مي روياند، اين از آن جهت است كه خدا حق مطلق است ونظام زنده كردن مرده ها در قبضه قدرت اوست. و اوست كه بر هر چيزي تواناست.»
نوروز در گذر تاريخ
نخستين روز از نخستين ماه سال شمسي را نوروز مي گويند وايرانيان در اين روز بزرگترين جشن ملي خود را برگزار مي كنند. آرياييان در اعصارباستاني دو فصل گرما و سرما داشتند، در هر يك از اين دو فصل جشني برپا مي داشتندكه هر دو آغاز سال نو به شمار مي رفت; اولي را نوروز و دومي را مهرگان مي ناميدند.
هر چند در دربار نخستين خلفاي اسلامي به نوروز اعتنايي نمي شد، ولي خلفاي بعدي اموي دوباره نوروز را گرامي داشتند و براي افزودن درآمد خود، هداياي نوروز راباب كردند. و با ظهور «ابومسلم خراساني » و روي كار آمدن خلافت عباسي و نفوذبرمكيان و ديگر وزراي ايراني و تشكيل سلسله هاي طاهريان و صفاريان، جشن هاي ايران بار ديگر رونق يافت.
با آنكه بسياري از سنت هاي ايرانيان بعد از ظهور اسلام در ايران از بين رفت وسنت هاي اسلامي جاي آنها را گرفت، اما عيد نوروز كم و بيش در ميان آنها باقي ماند.
شايد مصادف شدن روز غدير خم در سال دهم هجري با عيد نوروز در آن بي تاثيرنباشد.
علي كاظمي در مقدمه ترجمه كتاب سيد عبدالرضا حسيني شهرستاني به نام «نوروزدر اسلام » نگاشته است: «با توجه به رواياتي كه در باره نوروز رسيده است، معلوم مي شود، نوروز پيش از اسلام روزي مورد توجه پيامبران و رهبران الهي بوده است و ازابتدا شادي و سروري كه در اين روز مي شده است به خاطر امور معنوي و حوادث مذهبي كه در اين روز اتفاق افتاده بوده است، ... ولي همان گونه كه در اثر مرور زمان بسياري از واقعيت ها وارونه شده و بسياري از حقايق تحريف گرديده، نوروز هم به صورت يك روز ملي و باستاني درآمده، شادي و سرور آن نيز به حساب امور مادي گذاشته شده است .. .» نوروز از جمله دستاويزهايي بوده است كه سلاطين از آن بهره برداري كرده اند.
جمشيد پادشاه بزرگ ايران باستان به همين منظور و به خاطر استفاده از همين فرصت، تاجگذاري خود را در روز نوروز انجام مي دهد، و حتما تبليغاتي هم به راه مي انداختند كه امروز، روز پيمان خلافت الهي است و مردم را دعوت مي كردند كه بيايند و با آوردن هداياي نوروزي با نماينده خدا بيعت كنند و تاجگذاري او راتبريك بگويند. با اين مقدمه، پاسخ اين سؤال; كه چرا اعراب نوروز را ضايع ساختند؟
نيز روشن مي شود:
در روايت معلي بن حنيس از حضرت امام صادق(ع) اشاره به همين حقيقت است. «...
اين روز از روزهاي ماست و از روزهاي شيعيان ما به شمار مي رود، كه ايرانيان آن را حفظ كرده، و شما عرب ها آن را ضايع ساخته ايد.
اعراب به پيروي از دستگاه خلافت بني اميه و بني عباس چون نوروز را روز ولايت وخلافت الهي مي شناختند، سخت كوشيدند كه اين روز را مخفي كرده، ضايع سازند. و لذابراي لكه دار كردن نوروز، اين روز را از بازمانده هاي مجوس معرفي كرده اند. تاجايي كه مي بينيم حضرت امام موسي بن جعفر(ع) نيز در مقام تقيه به منصور دوانقي مي فرمايد: «از رسم هاي فرس است و اسلام آن را از بين برده است ...» بعضي افراداين روايت را دليل بر عدم مشروعيت نوروز گرفته اند; اما با توجه به روايات معارض، حمل بر تقيه شده است، و بهترين دليل بر عظمت نوروز است و مي رساند كه خلفا تا چه اندازه براي از بين بردن نوروز مي كوشيده اند و پس از يك دوره تبليغات خلفا كه نوروز كاملا مسخ و در افكار عمومي مسلمين از سنت هاي مجوس معرفي شده،اينك منصور دوانقي حضرت موسي بن حعفر(ع) را در اين روز وادار به جلوس مي كند تااز طرفي (مانند مامون) براي خود موفقيت كسب كند و از طرفي حضرت را در معرض اعتراضات اعراب قرار دهد ... به هر حال شكي نيست در اينكه از نظر اهل بيت(ع)نوروز از روزهاي مهم مذهبي معرفي شده و تجليل آن البته با آداب و رسومي كه درروايات بيان شده است، بسيار پسنديده مي باشد. روزه گرفتن، نماز خواندن، شكر نعمت ولايت بجا آوردن، تجديد بيعت با رهبران الهي و به زيارت مؤمنين و علماي رباني رفتن.
اينها خلاصه اعمالي است كه مسلمان ها در نوروز، به عنوان روز ولايت و روز پيروزي حق و عدالت انجام مي دهد.
نوروز در روايات
بخشي از مضامين روايات در مباحث گذشته، بيان گرديد، در اين فرصت متن بعضي را مورد توجه قرار مي دهيم.
1-آداب نوروز
«روي المعلي بن خنيس عن مولانا الصادق(ع) في يوم النيروز: واذا كان يوم النيروز فاغتسل و البس انظف ثيابك و تطيب باطيب طيبك و تكون صائماذلك اليوم ...
معلي بن خنيس به نقل از امام صادق(ع) در باره نوروز مي گويد: هنگام نوروز غسل كن، پاكيزه ترين لباس هايت را بپوش به خوشبوترين چيزها خود را خوشبو نما و در آن روز، روزه باش.
در دنباله روايت، دستور چهار ركعت نماز و سجده شكر و دعاي مخصوص در اين روزذكر شده است.» اين حديث مورد استناد بسياري از فقها براي استحباب غسل و روزه ونماز در روز نوروز قرار گرفته است. صاحب وسايل اين روايت را دو سه مورد نقل كرده است. صاحب جواهرالكلام، همين روايت را از مصباح و مختص آن نقل كرده و مستنداستحباب اين اعمال در روز نوروز دانسته است. و مرحوم علامه مجلسي در زادالمعادمي فرمايد:
به اسانيد معتبره از معلي بن خنيس كه از خواص حضرت امام صادق(ع) بوده (اين روايت) منقول است.
2-روز پيمان با خدا
علامه مجلسي مي گويد: در بعضي از كتب معتبره ديدم كه:
معلي بن خنيس مي گويد: روز عيدي خدمت امام صادق(ع) رفتم. پرسيد: اين روز رامي شناسي؟ گفتم: روزي است كه عجم آن را بزرگ مي شمرند و در آن به يكديگر هديه مي دهند. حضرت فرمود:
قسم به بيت عتيق كه در مكه است، اين نيست مگر به جهت موضوعي قديمي كه براي توتفسير مي كنم ... نوروز، روزي است كه خداوند از بندگان پيمان گرفت و آن اولين روزي است كه خورشيد كرد. و بادها وزيدن گرفت، كشتي نوح(ع) بر كوه «جودي » قرارگرفت و خداوند كساني را كه از خانه خارج شده بودند، زنده نمود ... و پيامبراسلام(ص) به اصحاب امر فرمود: «با علي(ع) به عنوان امارت مؤمنين بيعت كنند ...
و هيچ روزي نوروز نيست مگر اينكه در آن روز انتظار فرج داريم، زيرا نوروز ازروزهاي ما و روزهاي شيعيان ماست، عجم آن را حفظ كرد و شما آن را تضييع نموديد ...»
احمد بن فهد در كتاب مهذب البارع نظير اين روايت را آورده است.
3-روز ولايت
«معلي بن خنيس عن الصادق(ع): ان يوم النيروز هو اليوم الذي اخذفيه النبي(ص) لاميرالمؤمنين(ع) العهد بغدير خم فاقروا له بالولايه فطوبي لمن ثبت عليها و الويل لمن نكثها ...
نوروز روزي است كه پيامبر(ص) از مردم براي اميرمومنان(ع) پيمان ولايت گرفت ومردم آن را پذيرفتند، خوش به حال كسي كه بر آن پيمان ثابت بماند، واي بر كسي كه آن عهد را بشكند ...»
4-برآورده شدن نياز
مفضل بن عمر مي گويد: امام صادق(ع)در ضمن خبري طولاني فرمود: خداوند به حزقيل وحي فرمود يا حزقيل، اين روز شريف وبا ارزش بزرگي است نزد من، و قسم خورده ام كه كسي در اين روز، نيازي از من طلب نكند، مگر آنكه برآورده سازم و آن روز نوروز است...
5-هر روز نوروز
«و اتي علي(ع) بهديه النيروز فقال عليه السلام: ما هذا؟
قالوا: يا اميرالمؤمنين اليوم النيروز، فقال عليه السلام، اصنعوا لنا كل يوم نيروزا.
براي علي(ع) هديه نوروزي آوردند، حضرت پرسيد: اين چيست؟ گفتند: اي اميرمومنان امروز نوروز است، فرمود: هر روز را براي ما نوروز بسازيد.»