فصل دوم : تقيّه در كتاب و سنّت

شرايط خاص مجاز شمرده ، و روايات وارده در منابع خودِ آنها نيز اين معنا را تأييد مى كند ، و از آن فراتر ، تقيّه (با شرايطش) فرمان صريح عقل است ، و بسيارى از آنها نيز در زندگى شخصى خود آن را تجربه كرده و به آن عمل مى كنند .

براى توضيح اين سخن توجّه به چند نكته لازم است :

، از اين گروه متعصّب كتمان كند ، تقيّه است و عكس آن نفاق .

به قتل برسانيد در حالى كه معجزات و دلايل روشنى با خود دارد» . (1)

و در ادامه مى گويد : «او را به حال خود رها كنيد ، اگر دروغ مى گويد آثار دروغ دامان او را مى گيرد ، و اگر راست بگويد ممكن است بعضى از عذاب هاى الهى را كه او نسبت به آن هشدار مى دهد ، دامان شما را بگيرد» .

به اين ترتيب مؤمن آل فرعون در عين تقيّه و «كتمان ايمان خود» نصايح لازم را به آن گروه متعصّب لجوج كه تصميم گرفته بودند خون پيامبر الهى موسى را بريزند ، مى كند .

ب) در يك دستور صريح ديگر قرآنى مى خوانيم : «(لاَ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللهِ فِى شَىْء إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً . . . ); مؤمنان نبايد كفّار را دوست خود انتخاب كنند ، هر كس چنين كند از خداوند ، بيگانه است ، مگر اين كه بخواهيد از آنها تقيّه كنيد» . (2)

اين آيه دوستى با دشمنان حق را به كلّى ممنوع كرده ، جز در مواردى كه ترك دوستى ، سبب اذيّت و آزار مسلمانى شود و به عنوان يك سپر دفاعى از دوستى با آنها به طور تقيّه استفاده شود .

ج) داستان عمّارياسر و پدر و مادرش را تمام مفسّران نقل كرده اند كه هر سه گرفتار چنگال مشركان عرب شدند و آنها را وادار به برائت از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كردند ، پدر و مادر عمّار خوددارى كرده و شهيد شدند ، ولى عمّار از روى تقيّه

مطابق ميل آنها سخن گفت و سپس گريه كنان به خدمت پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) رسيد .

در اين هنگام آيه شريفه «(مَنْ كَفَرَ بِاللهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَوَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاِْيمَانِ . . . ); كسانى كه بعد از ايمان كافر شوند . . . عذاب سختى دارند ، مگر آنها كه تحت فشار واقع شده اند . . . » . (3)

پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) پدر و مادر عمّار را جزء شهدا شمرد و اشك از چشمان عمّار سترد و فرمود : چيزى بر تو نيست ، اگر باز تو را مجبور كردند تو نيز همان كلمات را تكرار كن !

اتّفاق نظر همه مفسّران اسلام در مورد نزول آيه فوق درباره عمّار و پدر و مادرش و سخنانى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از آن فرمود ، نشان مى دهد

كه مسأله تقيّه مورد قبول همه است . راستى شگفت انگيز است كه با اين سندهاى محكم قرآنى و كلمات مفسّران اهل سنّت ، باز هم بر شيعه به خاطر قبول تقيّه خرده گيرى مى كنند ؟

آرى نه عمّار منافق بود و نه مؤمن آل فرعون ، بلكه از دستور الهى تقيّه بهره گرفتند .

پي نوشتها

1 . سوره غافر ، آيه 28 .

2 . سوره آل عمران ، آيه 28 .

3 . سوره نحل ، آيه 106 .

از ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را در منطقه نفوذ خود دستگير كرد . از هر دو سؤال كرد ، آيا شهادت مى دهيد كه من فرستاده خدا هستم ؟ ! يكى شهادت داد و نجات يافت و دوّمى شهادت نداد و گردنش را زدند .

هنگامى كه خبر به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) رسيد ، فرمود : آن كه كشته شد بر طريق صدق و راستى قدم برداشت و دوّمى رخصت الهى را پذيرا شد و گناهى بر او نيست . (1)

در احاديث ائمّه اهل بيت(عليهم السلام) به خصوص امامانى كه در عصر قدرت بنى اميّه و بنى عبّاس مى زيستند و دوستان على(عليه السلام) را هر كجا مى يافتند به قتل مى رساندند ، دستور تقيّه فراوان ديده مى شود ، زيرا مأمور بودند براى حفظ جان خويش از شرّ آن جانيان آدمكش و بى رحم ، از سپر تقيّه بهره جويند .

1 . مسند ابى شيبه ، جلد 12 ، صفحه 358 .

متعصّب و كافر وجود دارد ؟ اگر عقل و خرد حاكم به حفظ اين امور و هدر ندادن بيهوده آنهاست ، چه تفاوتى بين اين دو مورد وجود دارد ؟

ما كسانى را سراغ داريم كه بر اثر شدّت ناآگاهى و تبليغات سوء مى گويند : ريختن خون شيعه مايه تقرّب به خداست ، آيا اگر شيعه مخلص از پيروان اميرمؤمنان على(عليه السلام) و اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) در ميان چنين گروهى گرفتار شد و از او پرسيدند مذهب تو چيست ؟ با صراحت بگويد : شيعه ام ، و گلوى خود را به تيغ جهل وجنايت بسپارد ؟ !

هيچ عاقل و خردمندى چنين حكم مى كند ؟ !

به تعبير ديگر اگر همان كارى را كه مشركان عرب ، در برابر عمّار ياسر ، يا پيروان مسيلمه كذّاب در برابر دو نفر از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) انجام دادند ، حاكمان بنى اميّه و خلفاى بنى عبّاس و مانند آنها از مسلمانان ناآگاه نسبت به شيعيان على(عليه السلام) انجام دادند ، بايد حكم به حرمت تقيّه كنيم هر چند سبب نابودى صدها يا هزاران نفر پيروان مخلص اهل بيت(عليهم السلام) شود ، به سبب اين كه اين حاكمان به ظاهر مسلمانند ؟ !

اگر امامان اهل بيت(عليهم السلام) با تأكيد فراوان روى مسأله تقيّه تأكيد نكرده بودند ، تا آن جا كه فرمودند : «تِسْعَةُ أعْشَارِ الدِّينِ التَّقِيَّةُ; نه دهم دين تقيه است»(1) ، شايد عدد كشتگان شيعه در عصر بنى اميّه و بنى عبّاس به صدها هزار يا ميليون ها نفر مى رسيد ، يعنى دهها برابر كشتارهاى بيرحمانه

و وحشيانه اى كه داشتند انجام مى دادند .

آيا كمترين ترديدى در مشروعيّت تقيّه در چنين شرايطى مى توان داشت ؟

ما فراموش نمى كنيم كه اهل سنّت هم سالها به خاطر اختلافات مذهبى ، از جمله بر سر مسأله حادث يا قديم بودن قرآن ، اختلافات شديدى داشتند و خون هاى زيادى در اين راه ريخته شد ! (همان نزاعى كه امروز از نظر محقّقان يك نزاع كاملا بيهوده و بى معناست) .

آيا گروهى كه خود را بر حق مى دانستند ، اگر در چنگال مخالفان گرفتار مى شدند و از عقيده آنها سؤال مى شد ، بايد با صراحت مى گفتند ما فلان عقيده را داريم ، هرچند خون آنها را بريزند ، بى آن كه كمترين فايده و تأثيرى براى ريخته شدن خون آنها باشد ؟ !

2_ فخر رازى در تفسير آيه شريفه (إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً)(2)مى گويد : ظاهر آيه دلالت دارد بر اين كه تقيّه در برابر كفّار غالب مباح است ، «إلاّ أنّ مذهب الشافعى _ رض _ أنّ الحالة بين المسلمين إذا شاكلت الحالة بين المسلمين و المشركين حلّت التقيّة محاماة على النفس; مذهب شافعى اين است كه اگر وضع مسلمانان با يكديگر همانند وضع مسلمين و كفّار شود ، تقيّه براى حفظ نفس ، حلال است» .

سپس به بيان دليل جواز تقيّه براى حفظ مال مى پردازد و به حديث نبوى «حُرْمَة مَالِ الْمُسْلِمِ كَحُرْمَةِ دَمِهِ; احترام مال مسلمان مانند احترام خون اوست» و حديث «مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ; كسى كه براى حفظ اموالش كشته شود شهيد است»(3) استدلال مى

كند .

در تفسير نيشابورى كه در حاشيه تفسير طبرى آمده نيز مى خوانيم : قال الامام الشافعى : «تجوز التقية بين المسلمين كما تجوز بين الكافرين محاماة عن النفس; تقيّه به خاطر حفظ جان ها در ميان مسلمانان جايز است ، همان گونه كه در ميان كفّار و مسلمين جايز است» . (4)

3_ جالب اين است كه در دوران خلافت بنى عبّاس جمعى از محدّثان اهل سنّت به سبب اعتقاد به «قديم بودن قرآن» تحت فشار حاكمان بنى عبّاس قرار گرفتند و آنها از باب تقيّه اعتراف به حادث بودن قرآن كردند و نجات يافتند .

«ابن سعد» مورّخ معروف ، در كتاب طبقات و «طبرى» مورّخ معروف ديگر ، در كتاب تاريخ خود به دو نامه اشاره مى كنند كه از سوى «مأمون» در اين رابطه به رييس شرطه بغداد «اسحاق بن ابراهيم» ارسال شد .

در مورد نامه اوّل ابن سعد مى نويسد ، مأمون به رييس شرطه نوشت ، هفت نفر از محدّثين معروف (محمّد بن سعد كاتب واقدى _ ابومسلم _ يحيى بن معين _ زهير بن حرب _ اسماعيل بن داود _ اسماعيل بن ابى مسعود و احمد بن الدورقى) را تحت الحفظ ، نزد من بفرست . هنگامى كه نزد مأمون آمدند از آنها به عنوان آزمايش سؤال كرد ، اعتقاد شما درباره قرآن چيست ؟ همگى جواب دادند قرآن مخلوق است (با اين كه رأى مشهور ميان محدّثين عكس اين معنا يعنى قديم بودن قرآن بود و آنها نيز به آن معتقد بودند) . (5)

آرى آنها از ترس مجازات هاى سنگين مأمون تقيّه كردند و اعتراف به

مخلوق بودن قرآن نمودند و رهايى يافتند .

به دنبال نامه دوّم مأمون كه طبرى آن را نقل كرده و مخاطب در آن نيز رئيس شرطه بغداد است ، چنين مى خوانيم : هنگامى كه نامه مأمون به او رسيد ، جمعى از محدّثان را كه شايد عدد آنها به 26 نفر مى رسيد ، احضار كرد و نامه مأمون را بر آنها خواند ، سپس يك يك را صدا زد تا عقيده خود را درباره قرآن اظهار كنند ، همه آنها به استثناى چهار نفر اعتراف كردند كه قرآن مخلوق است (و با تقيّه رهايى يافتند) .

آن چهارنفر كه اعتراف نكردند : احمد بن حنبل ، سجادة ، القواريرى ، و محمّد بن نوح بودند . رييس شرطه دستور داد آنها را به زنجير بكشند و زندانى كنند ، فردا همه آنها را فراخواند ، همان سخن قبلى درباره قرآن را بر آنها تكرار كرد ، سجادة اعتراف كرد كه قرآن مخلوق است و آزاد شد و بقيّه اصرار بر مخالفت كردند و آنها را به زندان بازگرداند .

روز بعد آن سه نفر را فراخواند و «القواريرى» از گفته خود بازگشت و آزاد شد ، ولى احمد بن حنبل و محمّد بن نوح همچنان بر گفتار خود اصرار ورزيدند ، و رييس شرطه آنها را به شهر «طرطوس»(6) تبعيد كرد .

هنگامى كه بعضى از افراد به گروهى كه تقيّه كردند اعتراض نمودند ، آنها به عمل عمّار ياسر در برابر كفّار استناد جستند . (7)

اينها همه به وضوح نشان مى دهد ، در صورتى كه انسان تحت فشار شديد قرار گيرد

و تنها راه نجات از چنگال ستمگران تقيّه باشد ، مى تواند راه تقيّه را در پيش گيرد ، خواه در مقابل كافر باشد يا در برابر مسلمان (دقّت كنيد) .

پي نوشتها

1 . بحارالانوار ، جلد 109 ، صفحه 254 .

2 . سوره آل عمران ، آيه 28 .

3 . تفسير كبير فخر رازى ، جلد 8 ، صفحه 13 .

4 . تفسير نيشابورى (در حاشيه تفسير الطبرى) ، جلد 3 ، صفحه 118 .

5 . طبقات ابن سعد ، جلد 7 ، صفحه 167 ، چاپ بيروت .

6 . شهرى در شام در كنار دريا (معجم البلدان ، جلد 4 ، صفحه 30) .

7 . تاريخ طبرى ، جلد 7 ، صفحه 197 .

مى شود كه قيام امام حسين بن على بن ابى طالب(عليهم السلام) در برابر يزيد ، يك وظيفه قطعى دينى بوده ، و امام حاضر نشد _ حتّى به عنوان تقيّه _ با يزيديان و بنى اميّه غاصب خلافت اسلامى كنار بيايد ، زيرا مى دانست ضربه شديدى به كيان اسلام خواهد خورد و قيام و شهادت او مايه بيدارى مسلمين و نجات اسلام از چنگال تفاله هاى جاهليّت است .

1 . سوره بقره ، آيه 195 .

مطرح است .

بحث تقيّه را با سخنى از يكى از بزرگان پايان مى دهيم :

يكى از بزرگان شيعه با يكى از شيوخ الازهر در مصر ملاقاتى داشت ، او به عنوان سرزنش به اين عالم شيعى مى گويد : شنيده ايم شما تقيّه مى كنيد ؟ !

عالم شيعى در پاسخ گفت : «لعن الله من حملنا على التقيّة; از رحمت خدا دور باد آن كس كه ما را مجبور به تقيّه كرد»

پي نوشتها

1 . صحيح بخارى ، جلد 1 ، صفحه 91 و سنن بيهقى ، جلد 2 ، صفحه 433 (در كتب بسيار ديگرى نيز اين حديث نقل شده است) .