مجله مبلغان > شهریور و مهر 1388 - شماره 120
پدید آورنده : سید جواد حسینی ،
عید فطر و قربان، دو عید بزرگ اسلامی هستند که هر ساله مسلمانان ایندو را با شکوه زیادی برگزار می کنند. از جمله اعمال مشترک این اعیاد، خواندن نماز است و هر یک ویژگیهای منحصر به فرد نیز دارند.
آنچه پیش رو دارید، بررسی اجمالی نماز عید و پاداشهایی است که خداوند در آن روز قرار داده است.
در قرآن به صورت مطلق، فقط یک بار، کلمه «عید» آمده است؛ آنجا که عیسی7 عرضه می دارد: «اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ قالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِین»؛[1] «پروردگارا از آسمان مائده ای بر ما بفرست تا برای اوّل و آخر ما، عیدی باشد، و نشانه ای از تو، و به ما روزی ده؛ تو بهترین روزی دهندگانی. خداوند (دعای او را مستجاب کرد و) فرمود: من آن را بر شما نازل می کنم؛ ولی هر کس از شما پس از آن کافر شود (و راه انکار پوید) او را مجازاتی می کنم که احدی از جهانیان را چنان مجازات نکنم.»
نکات زیبایی در آیه وجود دارد که برخی از آنها عبارت اند از:
1. درخواست با «اللهمَّ رَبَنا...» شروع شده است با اینکه نوع دعاهای قرآن با «ربّ» یا «ربّنا» شروع می شود. این، نشانه اهمیّت مطلب درخواست شده، یعنی عید است.
2. غرض از درخواست عید، این است که عیدی برای عیسی7 و تمام امتش باشد و این امر مرضیّ خداوند است؛ چرا که عید واقعی، آن است که مردم و جامعه را متحد و حیات ملّت را تجدید و زمینه نشاط عمومی آنان را فراهم آورد و اسباب عظمت دین آشکار شود.[2]
قرآن کریم به طور صریح از روز عید فطر و قربان نام نبرده است؛ ولی در آن به نماز روز عید اشاره شده است؛ از جمله:
1. در قرآن کریم می خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»؛[3] «به یقین کسی که پاکی جُست (و خود را تزکیه کرد) رستگار شد و (آنکه) نام پروردگارش را یاد کرد؛ سپس نماز خواند.»
آیه تصریح نکرده است که منظور، کدام نماز است؛ ولی در روایت چنین تفسیر شده است: «وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی» قال: صَلوةُ الْفِطْرِ وَ الْاَضْحَی؛[4] مراد از صلوة و نماز، نماز عید فطر و عید قربان است.» تناسب هم اقتضا می کند که مراد، نماز عید باشد؛ چرا که تزکیه بیش تر در ماه رمضان و ایّام حج مطرح است و نماز بعد از این دو زمان مقدس، نماز با حال و تزکیه است.
2. در آیه دیگر می خوانیم:
«فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَر»؛[5] «پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن.» مراد از خواندن نماز در این آیه نیز به گفته مفسّران و روایت نقل شده از پیامبر اکرم(ص) نماز عید قربان است.[6]
آیات در عین حالی که متضمن وجوب صلوة عیدین در دوران حضور معصوم است، بر فضیلت آن نیز دلالت دارد؛ چرا که در آیه اوّل می فرماید که رستگاری از آن کسی است که خود را پاکیزه کرد (یا قربانی کرد) و نماز عید برگزار کرد. معلوم می شود این نماز در رستگاری انسان نقش مهمّی دارد، به ویژه وقتی که در کنار تزکیه ایام ماه مبارک رمضان و انجام مناسک حج قرار می گیرد.
در آیة دوّم با توجّه به نظر مشهور که مراد از «کوثر»، فاطمه زهرا(س) است به شکرانه این نعمت عظیم که خداوند، یازده امام معصوم را از نسل او به وجود آورد، بهترین تشکر از خداوند، این است که نماز عید، برپا و قربانی انجام شود و بنابر احتمال دیگر، نماز گزارد و هنگام نماز برای تکبیر دستها را بالا بیاورد.[7]
در روایات به عناوین گوناگونی دربارة روز عید برمی خوریم که ما فقط به دو قسمت اشاره می کنیم:
1. نماز عید واجب است. این معنا در روایات فراوانی وارد شده است؛ از جمله امام صادق(ع) فرمود: «صَْلاةُ الْعِیْدِینِ فَریضَةٌ؛ نماز عید فطر و قربان واجب است.»
حتی نسبت به زنان تصریح شده است که شرکت آنان نیز واجب است.
علی(ع) فرمود: «لَا تَحْبِسُوا النِّسَاءَ عَنِ الْخُرُوجِ فِی الْعِیدَیْنِ فَهُوَ عَلَیْهِنَّ وَاجِب؛[8] زنها را از رفتن به نماز عیدین منع نکنید؛ چرا که نماز عید بر آنها لازم (ثابت) است.»
منتهی این پرسش به ذهن می آید که فقهای ما در زمان غیبت، نماز عید را واجب نمی دانند. راز این فتوا چیست؟ در جواب باید گفت وجوب و لزوم عیدین، مشروط به وجود امام معصوم(ع) و حضور اوست.
روایات در این باره فراوان است؛ از جمله حضرت باقر(ع) فرمود: «لَا صَلَاةَ یَوْمَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی إِلَّا مَعَ إِمَام؛[9] نماز عید فطر و عید قربان بدون حضور امام (معصوم) واجب نیست.»
علاوه بر اجتماع روزانه مسلمانان و هفتگی نماز جمعه، در اجتماع سالانه در کنار اجتماع حج دو گردهمایی به نام نماز عیدین داریم که بسیار باشکوه است. امامان ما بر این اجتماعات تکیه کرده اند و آن را مایة عزّت مسلمانان می دانند؛ از جمله امام هشتم7 فرمود: «إِنَّمَا جُعِلَ یَوْمُ الْفِطْرِ الْعِیدَ لِیَکُونَ لِلْمُسْلِمِینَ مُجْتَمَعاً یَجْتَمِعُونَ فِیهِ وَ یَبْرُزُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُمَجِّدُونَهُ عَلَی مَا مَنَّ عَلَیْهِمْ فَیَکُونُ یَوْمَ عِیدٍ وَ یَوْمَ اجْتِمَاعٍ وَ یَوْمَ فِطْرٍ وَ یَوْمَ زَکَاةٍ وَ یَوْمَ رَغْبَةٍ وَ یَوْمَ تَضَرُّعٍ؛[10] همانا روز فطر به این سبب عید قرار داده شده است تا مردم در آن روز گرد هم آیند و برای خدا بیرون بیایند و او را ستایش کنند برای نعمتهایی که به آنها داده. آن روز، روز عید و روز اجتماع و برگشت به فطرت است و دادن زکات (فطر)، و روز رغبت و روز تضرّع و زاری است....»
به راستی که این اجتماعات، نمایش قدرت و عظمت اسلام و مسلمانان و نشانه وحدت آنان و مهربانی آنها با همدیگر است.
همچنان که روز قیامت، روز سرنوشت سازی است و همه در انتظار اعلام نتایج پرونده ها هستند، روز عید نیز چنین حالتی دارد؛ از اینرو علی(ع) فرمود: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ یَوْمَکُمْ هَذَا یَوْمٌ یُثَابُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یَخْسَرُ فِیهِ الْمُسِیئُونَ وَ هُوَ أَشْبَهُ یَوْمٍ بِقِیَامَتِکُمْ فَاذْکُرُوا بِخُرُوجِکُمْ عَنْ مَنَازِلِکُمْ إِلَی مُصَلَّاکُمْ خُرُوجَکُمْ مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَی رَبِّکُمْ وَ اذْکُرُوا بِوُقُوفِکُمْ فِی مُصَلَّاکُمْ وُقُوفَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّکُمْ وَ اذْکُرُوا بِرُجُوعِکُمْ إِلَی مَنَازِلِکُمْ رُجُوعَکُمْ إِلَی مَنَازِلِکُمْ فِی الْجَنَّةِ وَ النَّار؛[11] ای مردم! به راستی این روز (عید فطر) روزی است که به نیکان ثواب داده می شود و بدان زیانکار می شوند. آن روز، شبیه ترین روز به روز قیامت شما است. پس با خارج شدن از خانه هایتان به سوی محل نماز، خارج شدنتان ازقبر و به سوی پروردگارتان رفتن را به یاد آورید و هنگام ایستادن در مصلی، ایستادن در پیشگاه پروردگار را به خاطر آورید و هنگام بازگشت به سوی خانه هایتان، بازگشت خود را به جایگاهتان در بهشت یا جهنم به یاد آورید.»
در این روایت به چهار شباهت روز عید با قیامت اشاره شده است:
1. روز پاداش خوبان و مجازات بدان است؛
2. خروج از منازل همچون خروج از قبر است؛
3. لحظه وقوف در مصلی همچون وقوف در پیشگاه الهی است؛
4. لحظه برگشت به خانه، همچون لحظه رفتن به سوی بهشت یا جهنّم است.
ماه مبارک رمضان و همین طور اعمال سنگین و دقیق و پرخرج حج در واقع، میدان مسابقه ای برای مسلمانان و مؤمنان است که نتایج آن در روز عید اعلام می شود، و معلوم می شود چه کسانی به میهمانی بزرگ الهی در شهر الله و بیت الله بار یافته و چه کسانی در این مسابقه مردود یا تجدید شده اند.
در روایت آمده است که حسین بن علی(ع) نگاهی به مردم افکند که در روز عید فطر می خندند و مشغول لعب و بازی هستند؛ آن گاه رو به اصحاب خویش کرد و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضَانَ مِضْمَاراً لِخَلْقِهِ یَسْتَبِقُونَ فِیهِ بِطَاعَتِهِ إِلَی رِضْوَانِهِ فَسَبَقَ فِیهِ قَوْمٌ فَفَازُوا وَ تَخَلَّفَ آخَرُونَ فَخَابُوا فَالْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ مِنَ الضَّاحِکِ اللَّاعِبِ فِی الْیَوْمِ الَّذِی یُثَابُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یَخِیبُ فِیهِ الْمُقَصِّرُونَ وَ أیْمُ اللَّهِ لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ لَشُغِلَ مُحْسِنٌ بِإِحْسَانِهِ وَ مُسِی ءٌ بِإِسَاءَتِه؛[12] به راستی خداوند ماه رمضان را محل امتحان (و مسابقه) برای خلقش قرار داده است که در آن به سبب طاعت و بندگی برای رسیدن به رضوان و رضایت الهی مسابقه می دهند. سپس در آن گروهی پیشی می گیرند، پس رستگار می شوند و گروهی نافرمانی می کنند، پس زیان می بینند. تعجب بسیار از کسانی است که در این روز می خندند و مشغول بازی و سرگرمی هستند؛ در حالی که نیکان در آن روز پاداش و جایزه می گیرند و مقصران زیان می بینند. قسم به خدا! اگر پرده کنار رود (خواهی دید که) نیکوکار مشغول احسان خویش و بدکار گرفتار بدیهای خویش هستند.»
در مسابقات دنیوی، گاه بین اعلام برندگان و گرفتن جایزه فاصله می افتد؛ امّا در قانون الهی همزمان با اعلام برندگان، جوایز نیز اعطاء می شود؛ آن هم نه جایزه های مادّی و دنیوی که شاهان و انسانها اعطا می کنند؛ بلکه جوایزی معنوی و ابدی که فقط از طرف خداوند اعطا می شود.
از جابر نقل شده است که امام باقر(ع) فرمود: «قَالَ النَّبیُّ9 اِذا کانَ أَوَلَ یَوْمٍ مِنْ شَوَّالٍ نادَی مُنادٍ: أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ اغْدُوا إِلَی جَوَائِزِکُمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ جَوَائِزُ اللَّهِ لَیْسَتْ بِجَوَائِزِ هَؤُلَاءِ الْمُلُوکِ ثُمَّ قَالَ هُوَ یَوْمُ الْجَوَائِز؛[13] پیامبر اکرم(ص) فرمود: روز اوّل شوال (و عید فطر) که می شود منادی ندا می دهد: ای مؤمنان! صبح گاهان به دنبال جوایزتان باشید [که از طرف خداوند متعال آماده شده است]. سپس فرمود: ای جابر! جوایز خدا مانند جوایز شاهان [مادّی] نیست [بلکه جوایز بسیار ارزشمند و غیر قابل توصیف است]. سپس فرمود: آن روز، روز (گرفتن) جایزه ها است.»
از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «إِذَا کَانَ صَبِیحَةُ یَوْمِ الْفِطْرِ نَادَی مُنَادٍ اغْدُوا إِلَی جَوَائِزِکُم؛[14] زمانی که صبح روز عید فطر می شود منادی [از آسمان] ندا می کند صبح زود به دنبال [گرفتن] جوایزتان باشید.»
در این که جایزة مؤمنان در روز عید چیست و خداوند چه پاداشی برای آنان در نظر گرفته است، عبارتها و بیانهای مختلفی وارد شده است که به نمونه هایی اشاره می شود:
1. بهشت: امیرمؤمنان علی(ع) در خطبه عید فطر درباره جایزه این روز می فرماید: « أَلَا وَ إِنَّ السُّبْقَةَ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةَ النَّار؛[15] بیدار باشید جایزه (این مسابقه) بهشت (جاودان) است و پایان (بازنده آن) آتش جهنّم خواهد بود.»
2. عطای فراوان و بخشش بزرگ: پیامبر اکرم(ص) در این باره فرمود: «إِنَّ الْمَلَائِکَةَ یَقُومُونَ یَوْمَ الْعِیدِ عَلَی أَفْوَاهِ السِّکَّةِ وَ یَقُولُونَ اغْدُوا إِلَی رَبٍّ کَرِیمٍ یُعْطِی الْجَزِیلَ وَ یَغْفِرُ الْعَظِیم؛[16] ملائکه در روز عید بر لبان انسانهای ساکت قرار گرفته، [و یا در مسیر مردم ایستاده] می گویند: صبحگاه بر پروردگار کریم وارد شوید که عطای فراوان و بخشش زیاد دارد.»
تعبیر عطای جزیل و غفران عظیم از ناحیة خدای کریم برای ما انسانها به راحتی قابل درک و فهم نیست.
3. بخشش گناهان: بعد از ماه مبارک رمضان به ویژه، در روز عید فطر، افراد قابل بخشش بخشیده می شوند. پیامبر اکرم(ص) در این باره فرمود که وقتی مردم به سوی نماز عید بیرون می روند، خداوند بر این امر اطلاع دارد، و می فرماید: «عِبَادِی لِی صُمْتُمْ وَ لِی صَلَّیْتُمْ عُودُوا مَغْفُوراً لَکُمْ؛[17] بندگان من! برای من روزه گرفتید و برای من نماز گذاردید، برگردید [به خانه هایتان]؛ در حالی که بخشیده شده اید.»
راستی بخشیده شدن گناهان و گناهکاران بالاتر از حدّ تصور ماست. شیخ عباس قمی; نقل کرده است در آخر هر روز از روزهای ماه رمضان در وقت افطار حق تعالی هزار هزار انسان را از آتش جهنّم آزاد می کند و چون شب جمعه می شود در هر ساعتی هزار هزار انسان را از آتش جهنّم آزاد می کند که هر یک مستوجب عذاب شده باشند و در شب و روز آخر ماه به اندازة آنچه در تمام ماه آزاد کرده است، آزاد می کند.»[18]
این معنا در روایت پیشین به خوبی خود را نشان داده است: «عودُوا مغفورا.»
در درون بهشت، نعمتهای فراوانی برای روزه داران در نظر گرفته شده است که در روز فطر به مؤمنان اعطا می شود.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «إِنَّ اللَّهَ بَنَی الْجَنَّةَ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ سُبِکَتْ بِالذَّهَبِ سُتُورُهَا السُّنْدُسُ وَ الْإِسْتَبْرَقُ أَشْجَارُهَا الزُّمُرُّدُ ثِمَارُهَا الْحُلَلُ أَعَدَّهَا اللَّهُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ یَوْمَ الْفِطْرِ؛[19] به راستی خداوند، بهشت را از یاقوت سرخ ساخته است و باطلا به هم پیوند داده است. پرده های آن از سندس و ابریشم ضخیم است و درختهایی از زمرد دارد که میوه های آن زیبا است. خداوند آن را برای این امّت در روز عید فطر آماده ساخته است.»
حسن ختام سخن، این است که انسان چگونه می تواند به این همه پاداش دست یابد؟ توبه و انقلاب روحی علاوه بر انجام واجبات و انجام روزه ها و نمازها در رسیدن به این جایزه نقش تعیین کننده دارد.
حضرت علی(ع) در این باره فرمود: «أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَوْمٌ حُرْمَتُهُ عَظِیمَةٌ وَ بَرَکَتُهُ مَأْمُولَةٌ وَ الْمَغْفِرَةُ فِیهِ مَرْجُوَّةٌ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ وَ تَعَرَّضُوا لِثَوَابِهِ بِالتَّوْبَةِ وَ الْإِنَابَةِ وَ الْخُضُوعِ وَ التَّضَرُّعِ فَإِنَّهُ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یَعْفُو عَنِ السَّیِّئَات؛[20] بیدار باشید، امروز روزی است که احترامش بزرگ و برکتش مورد آرزو [ی ممکن] و آمرزش (خداوند) در آن روز امید می رود. پس خدا را فراوان یاد کنید و خود را در معرض ثواب الهی با توبه و برگشت و خضوع (در مقابل الهی) و (گریه و) زاری قرار دهید. پس به راستی، خداوند، توبه را از بندگانش می پذیرد و گناهان را می بخشد.»
می توان گفت روز عید، روز عبادت و یاد خدا و تقدیس و تسبیح اوست و نماز عید در رأس عبادتها قرار دارد و از طرف دیگر روز رسیدن به پاداش و گرفتن جایزه تلاش و عبادتهای ماه رمضان (ویا جایزه مناسک حج) است و مهم ترین پاداش، رسیدن به بهشت و نعمتهای فراوان آن و بخشش گناهان و اعطای فراوان الهی است.
راه رسیدن به این جایزه هم توبه واقعی، گریه و زاری و خشوع و خضوع در پیشگاه قدس الهی است.
[1]. مائده/114.
[2]. ر.ک: المیزان، علّامه سید محمد حسین طباطبائی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1362ش، ج6، ص251 و 252.
[3]. اعلی/15 و 16.
[4]. بحار الانوار، علامه مجلسی، دار احیاء التراث، مؤسسة الوفاء، بیروت، ج87، ص348.
[5]. کوثر/2.
[6]. بحار الانوار، ج78، ص349.
[7]. تفسیر الصافی، فیض کاشانی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، بی تا، ج5، ص383.
[8]. بحار الانوار، ج78، روایت 1 4.
[9]. وسائل الشیعه، ج5، ص96.
[10]. همان، ج5، ص141، روایت4.
[11]. همان، ص141، حدیث 1، باب38.
[12]. من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413ه‍ق، ج1، ص511.
[13]. الکافی، شیخ کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج4، ص168.
[14]. همان.
[15]. مستدرک الوسائل، ج6، ص156، ادامه حدیث9.
[16]. همان، ص154.
[17]. همان، ص121، حدیث 3 (6587).
[18]. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، انتشارات مطبوعات دینی، قم، سوّم، 1377ش، ص286.
[19]. مستدرک الوسائل، ج6، ص154، حدیث6 (6677).
[20]. همان، ص160.