برگزیده تفسیر نمونه جلد 5

ص: 2

برگزیده

تفسیر نمونه

جلد پنجم

تنظیم و تحقیق احمدعلی بابائی

ص: 3

ص: 4

فهرست مطالب

ص: 5

فهرست مطالب

ص: 6

فهرست مطالب

ص: 7

فهرست مطالب

ص: 8

فهرست مطالب

ص: 9

فهرست مطالب

ص: 10

فهرست مطالب

ص: 11

فهرست مطالب

ص: 12

فهرست مطالب

ص: 13

فهرست مطالب

ص: 14

فهرست مطالب

ص: 15

فهرست مطالب

ص: 16

فهرست مطالب

ص: 17

فهرست مطالب

ص: 18

فهرست مطالب

ص: 19

فهرست مطالب

ص: 20

پيشگفتار

گزيدۀ تفسير نمونه! بزرگترين سرمايۀ ما مسلمانان قرآن مجيد است.معارف،احكام،برنامۀ زندگى،سياست اسلامى،راه به سوى قرب خدا،همه و همه را در اين كتاب بزرگ آسمانى مى يابيم.

بنابر اين،وظيفۀ هر مسلمان اين است كه با اين كتاب بزرگ دينى خود روز به روز آشناتر شود اين از يكسو.

از سوى ديگر آوازۀ اسلام كه بر اثر بيدارى مسلمين در عصر ما،و بخصوص بعد از انقلاب اسلامى در سراسر جهان پيچيده است،حس كنجكاوى مردم غير مسلمان جهان را براى آشنايى بيشتر به اين كتاب آسمانى برانگيخته است،به همين دليل در حال حاضر از همه جا تقاضاى ترجمه و تفسير قرآن به زبانهاى زندۀ دنيا مى رسد،هر چند متأسفانه جوابگويى كافى براى اين تقاضاها نيست،ولى به هر حال بايد تلاش كرد و خود را آماده براى پاسخگويى به اين تقاضاهاى مطلوب كنيم.

خوشبختانه حضور قرآن در زندگى مسلمانان جهان و بخصوص در محيط كشور ما روز به روز افزايش پيدا مى كند،قاريان بزرگ،حافظان ارجمند،مفسران آگاه

ص: 21

در جامعۀ امروز ما بحمد اللّه كم نيستند،رشتۀ تخصصى تفسير در حوزۀ علميۀ قم به صورت يكى از رشته هاى تخصصى مهم در آمده و متقاضيان بسيارى دارد،درس تفسير نيز از دروس رسمى حوزه ها و از مواد امتحانى است،و در همين راستا «تفسير نمونه»نوشته شد،كه تفسيرى است سليس و روان و در عين حال پرمحتوا و ناظر به مسائل روز و نيازهاى زمان،و شايد يكى از دلايل گسترش سريع آن همين اقبال عمومى مردم به قرآن مجيد است.

گر چه براى تهيۀ اين تفسير به اتفاق گروهى از فضلاى گرامى حوزۀ علميه قم (دانشمندان و حجج اسلام آقايان:محمد رضا آشتيانى-محمد جعفر امامى- داود الهامى-اسد اللّه ايمانى-عبد الرسول حسنى-سيد حسن شجاعى-سيد نور اللّه طباطبائى-محمود عبد اللهى-محسن قرائتى و محمد محمدى اشتهاردى)در مدت پانزده سال زحمات زيادى كشيده شد،ولى با توجه به استقبال فوق العاده اى كه از سوى تمام قشرها و حتى برادران اهل تسنن از آن به عمل آمد،تمام خستگى تهيۀ آن برطرف گشت و اين اميد در دل دوستان بوجود آمد كه ان شاء اللّه اثرى است مقبول در پيشگاه خدا.

متن فارسى اين تفسير دهها بار چاپ و منتشر شده،و ترجمۀ كامل آن به زبان «اردو»در(27)جلد نيز بارها به چاپ رسيده است،و ترجمۀ كامل آن به زبان «عربى»نيز به نام تفسير«الأمثل»اخيرا در بيروت به چاپ رسيد و در نقاط مختلف كشورهاى اسلامى انتشار يافت.

ترجمۀ آن به زبان«انگليسى»هم اكنون در دست تهيه است كه اميدواريم آن هم به زودى در افق مطبوعات اسلامى ظاهر گردد.

بعد از انتشار تفسير نمونه گروه كثيرى خواهان نشر«خلاصۀ»آن شدند.

چرا كه مايل بودند بتوانند در وقت كوتاهتر و با هزينۀ كمتر به محتواى اجمالى آيات،و شرح فشرده اى آشنا شوند،و در بعضى از كلاسهاى درسى كه تفسير قرآن مورد توجه است به عنوان متن درسى از آن بهره گيرى شود.

ص: 22

اين درخواست مكرّر،ما را بر آن داشت كه به فكر تلخيص تمام دورۀ(27)جلدى تفسير نمونه،در پنج جلد بيفتيم ولى اين كار آسانى نبود، مدتى در بارۀ آن مطالعه و برنامه ريزى شد و بررسيهاى لازم به عمل آمد تا اين كه فاضل محترم جناب مستطاب آقاى احمد-على بابائى كه سابقۀ فعاليت و پشتكار و حسن سليقۀ ايشان در تهيۀ«فهرست موضوعى تفسير نمونه»بر ما روشن و مسلّم بود عهده دار انجام اين مهمّ گرديد و در مدت سه سال كار مستمر شبانه روزى اين مهمّ به وسيلۀ ايشان انجام گرديد.

اينجانب نيز با فكر قاصر خود كرارا بر نوشته هاى ايشان نظارت كردم و در مواردى كه نياز به راهنمايى بود به اندازۀ توانايى مسائل لازم را تذكر دادم،و در مجموع فكر مى كنم بحمد اللّه اثرى ارزنده و پربار به وجود آمده كه هم قرآن با ترجمۀ سليس را در بردارد و هم تفسير فشرده و گويايى،براى كسانى كه مى خواهند با يك مراجعۀ سريع از تفسير آيات آگاه شوند،مى باشد.

و نام آن برگزيدۀ تفسير نمونه نهاده شد.

و من به نوبۀ خود از زحمات بى دريغ ايشان تشكر و قدردانى مى كنم، اميدوارم اين خلاصه و فشرده كه گزيده اى است از قسمتهاى حساس،و حديث مجملى از آن مفصل،نيز مورد قبول اهل نظر و عموم قشرهاى علاقه مند به قرآن گردد و ذخيره اى براى همۀ ما در«يوم الجزاء»باشد.

قم-حوزۀ علميه ناصر مكارم شيرازى 13 رجب 1414 روز ميلاد مسعود امير مؤمنان حضرت على عليه السّلام مطابق با 1372/10/6

ص: 23

ص: 24

ادامۀ جزء 27

5-سپس به سراغ قوم«لوط»مى رود،و ضمن اشارۀ گويا و فشرده اى به كفر و انحراف اخلاقى آنها،به قسمتى از عذاب دردناكشان اشاره مى كند.

6-در بخش ديگر سخن بسيار كوتاهى از«آل فرعون»و مجازات آنها آمده است.

7-و در آخرين بخش مقايسه اى ميان اين اقوام و مشركان مكّه و مخالفان پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله كرده،آيندۀ خطرناكى را كه در صورت ادامۀ اين راه در پيش دارند بازگو مى كند،و سوره را با شرح قسمتى از مجازات مجرمان در قيامت و پاداشهاى عظيم پرهيزكاران پايان مى دهد.

نامگذارى سوره به«قمر»به مناسبت نخستين آيۀ سوره است كه از «شق القمر»بحث مى كند.

مى فرمايد:«قيامت نزديك شد و ماه از هم شكافت»! (اقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ) .

قابل توجه اين كه سورۀ گذشته(سورۀ نجم)با جمله هائى پيرامون نزديكى قيامت پايان گرفت أَزِفَتِ الْآزِفَةُ و اين سوره با همين معنى آغاز مى شود و اين تأكيدى است بر اين موضوع كه قيامت نزديك است.گرچه در مقياس عمر دنيا ممكن است هزاران سال طول بكشد،اما توجه به مجموع عمر اين جهان از يكسو، و با توجه به اين كه تمام عمر دنيا در برابر قيامت لحظۀ زود گذرى بيش نيست منظور از اين تعبير روشن مى شود.

ذكر اين دو حادثه با هم،به خاطر آن است كه اصولا ظهور پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله كه آخرين پيامبر الهى است خود از نشانه هاى نزديكى قيامت است.

از سوى ديگر شكافتن ماه خود دليلى است بر امكان به هم ريختن نظام كواكب و نمونۀ كوچكى است از حوادث عظيمى كه در آستانۀ رستاخيز در اين جهان رخ مى دهد،چرا كه تمامى كواكب و ستارگان و زمين در هم مى ريزند و عالمى نو به جاى آنها ايجاد مى شود.

طبق روايات مشهور كه بعضى ادعاى تواتر آن را نيز كرده اند مشركان نزد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آمدند و گفتند:اگر راست مى گوئى و تو پيامبر خدائى ماه را براى ما دو پاره كن! فرمود:اگر اين كار را انجام دهم ايمان مى آوريد؟ عرض كردند:آرى-و آن شب،شب چهاردهم ماه بود-پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از پيشگاه پروردگار تقاضا كرد آنچه را خواستند به او بدهد ناگهان ماه به دو پاره شد، و رسول اللّه آنها را يك يك صدا مى زد و مى فرمود:ببينيد! بنابر اين نه با توجه به خود آيه و قرائن موجود در آن،و نه از نظر روايات، و اقوال مفسران،موضوع شقّ القمر قابل انكار نيست.

يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ).

تعبير«مستمرّ»اشاره به اين است كه آنها معجزات مكرّرى از پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله ديده بودند كه شق القمر ادامۀ آن بود،آنها همه را بر تداوم سحر حمل مى كردند،و آن را«سحرى مستمر»مى پنداشتند،هر چند اين تهمت بهانه اى بود براى عدم تسليم در مقابل حق.

تقوا كه آنها را دعوت به تحقيق و تدبر در آيات الهى كند.

و به راستى روز سختى است،چرا كه خداوند نيز بر اين معنى صحه گذارده و در آيۀ 26 سورۀ فرقان مى فرمايد: وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً ؛و آن روز روز سختى براى كافران خواهد بود»چرا كه تمام عوامل ترس و وحشت مجرمان و كافران را احاطه مى كند.

ولى از اين تعبير استفاده مى شود كه آن روز براى مؤمنان روز سختى نيست!

شايستۀ بقا نيستند از آنها انتقام بگير و مرا بر آنها پيروزكن.

آيه 15

(آيه 15)-سپس به عنوان نتيجه گيرى از اين ماجراى عظيم مى فرمايد:«و ما اين ماجرا را به عنوان نشانه اى در ميان امتها باقى گذارديم،آيا كسى هست كه پند گيرد» (وَ لَقَدْ تَرَكْناها آيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ) .

و به راستى كه همۀ گفتنيها در همين ماجرا گفته شده،و آنچه بايد انسانى بيدار بفهمد از آن مى فهمد.

و غرور ناشى از ثروت و امكانات مادى و غفلت ناشى از غرق بودن در شهوات، گوش شنوا و چشم بينا را از آنها گرفته بود.

سر انجام خداوند آنها را با عذاب دردناكى مجازات كرد،لذا در دنبالۀ آيه بصورت سر بسته مى فرمايد:بنگريد«عذاب و انذارهاى من چگونه بود»؟ (فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ) .

شايد از اين جهت است كه عذاب اين گروه از ديگران شديدتر و وحشتناك تر بود، هر چند عذابهاى الهى همه شديد مى باشد.

مسألۀ توجه به سعد و نحس ايام-كه در ارتباط با حوادثى است كه در آن واقع شده-علاوه بر اين كه غالبا انسان را به يك سلسله حوادث تاريخى آموزنده رهنمون مى شود،عاملى است براى توسل و توجه به ساحت قدس الهى، و استمداد از ذات پاك پروردگار،و لذا در روايات متعددى مى خوانيم:در روزهائى كه نام نحس بر آن گذارده شده مى توانيد با دادن صدقه،و يا خواندن دعا، و استمداد از لطف خداوند،و قرائت بعضى از آيات قرآن،و توكل بر ذات پاك او، به دنبال كارها برويد و پيروز و موفق باشيد.

سرشناس تر و معروفتر و ثروتمندتر از او پيدا مى شود.

در حقيقت گفته هاى قوم ثمود شباهت زيادى با گفته هاى مشركان مكّه داشت كه گاهى ايراد مى كردند:«چرا اين پيامبر غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود؟چرا فرشته اى نازل نشده كه همراه او انذار كند»؟(فرقان7/) سپس در پايان آيه مى گويد:آنها همين موضوع را دليل بر كذب پيامبرشان «صالح»گرفتند و گفتند:«او آدم بسيار دروغگوى هوسبازى است»! (بَلْ هُوَ كَذّابٌ أَشِرٌ) .چرا كه مى خواهد بر ما حكومت كند،و همه چيز را در قبضۀ خود بگيرد،و بر طبق هوسهايش رفتار كند.

نوبت خود بايد حاضر شود» (وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ) .

گرچه قرآن در اين زمينه توضيحى بيش از اين نداده،ولى بسيارى از مفسران گفته اند:ناقۀ صالح روزى كه نوبت او بود تمام آب را مى نوشيد.

ولى بعضى ديگر گفته اند:وضع و هيئت آن طورى بود كه وقتى كنار آب مى آمد حيوانات ديگر فرار مى كردند و نزديك نمى شدند،و لذا چاره اى جز اين نبود كه يك روز آب را در اختيار ناقه قرار دهند،و روز ديگر را در اختيار خودشان.

مى كند آسان است،البته صاعقۀ عذاب الهى با اين انفجارهاى بشرى قابل مقايسه نيست و از اينجا روشن مى شود كه اين صاعقۀ عظيم چه بلائى بر سر اين قوم خيره سر آورد؟

آيه 36

(آيه 36)-و در اين آيه اين حقيقت را بازگو مى كند كه لوط قبلا اتمام حجت كرده«و آنها را از مجازات ما بيم داد،ولى آنها اصرار بر مجادله و القاى شك داشتند» (وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ) .

سر بسته و فشرده به اين معنى اشاره كرده،مى گويد:«سر انجام صبحگاهان و در اول روز عذابى پايدار و ثابت به سراغشان آمد» (وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُكْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ) .

آرى!در لحظاتى كوتاه همه چيز پايان گرفت و اثرى از آنها باقى نماند.

انسان اگر حقيقت جو باشد ديدن يكى از اين معجزات با اخطار قبلى و سپس برطرف شدن بلا به وسيلۀ دعاى پيامبر خدا براى او كافى است،ولى هنگامى كه انسان بر سر دندۀ لجاجت قرار مى گيرد اگر تمام آسمان و زمين آيت خدا شود مؤثر نيست تنها عذاب الهى بايد فرا رسد و مغزهائى را كه پر از باد غرور است درهم بكوبد.

چنانكه در پايان آيه مى خوانيم:«و ما آنها را گرفتيم و مجازات كرديم، گرفتن شخصى(كه هرگز مغلوب نمى شود)قدرتمند و توانا» (فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِيزٍ مُقْتَدِرٍ) .

تعبيرى كه در ذيل اين داستان آمده،در سرگذشتهاى ديگر نظير ندارد اين به خاطر آن است كه فرعونيان بيش از همه به قدرت و عزت خود مى باليدند، و همه جا سخن از نيروى حكومت آنها بود،اما خداوند مى گويد:ما آنها را گرفتيم، گرفتن عزيز مقتدر تا معلوم شود،اين قدرت و عزت پوشالى در مقابل عزت و قدرت خدا هيچ و پوچ است،و عجب اين كه همان رود عظيم نيل كه سر چشمۀ تمام ثروت و قدرت و آبادى و تمدن آنها بود مأمور نابودى آنها شد،و عجيبتر اين كه قبل از آن موجودات كوچكى همچون ملخ،قورباغه،قمل(يك نوع حشره)بر آنها مسلط گشت و آنان را به ستوه آورد و بيچاره كرد.

آيه 45

(آيه 45)-سپس به عنوان يك پيشگوئى قاطع براى ردّ سخنان آنها، مى افزايد آنها بدانند:«به زودى جمعشان شكست مى خورد و پا به فرار مى گذارند» (سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ) .

اين پيشگوئى در ميدان بدر و ساير جنگهاى اسلامى جامۀ عمل به خود پوشيد،و سر انجام جمعيت قدرتمند كفار متلاشى شدند و فرار كردند.

مجازاتهاى شديد آنها در آخرت،نه تنها مجازاتها كه هر چيزى را خدا آفريده روى حساب و نظام حسابشده اى است.

همين گونه اعمال شما نيز ثبت و ضبط مى شود،و براى يوم الحساب محفوظ است.

قبضۀ قدرت و در فرمان حكومت و مالكيت اوست،و به همين دليل در پذيرائى اين ميهمانان گرامى فروگذار نخواهد كرد،و تنها خودش مى داند چه مواهبى براى آنها آماده ساخته است.

در اين دو آيه كه سخن از مواهب و پاداشهاى بهشتيان است نخست از مواهب مادى آنها كه باغهاى وسيع و نهرهاى جارى است سخن مى گويد،سپس از پاداش بزرگ معنوى آنها كه حضور در پيشگاه قرب مليك مقتدر است،تا انسان را مرحله به مرحله آماده كند،و روح او را به پرواز درآورد.

آغاز و پايان سورۀ قمر:قابل توجه اين كه سورۀ قمر با وحشت و اضطراب و هشدار به نزديك شدن قيامت آغاز شده،و با آرامش مطلقى كه براى مؤمنان راستين در جايگاه صدق در نزد مليك مقتدر بيان فرموده پايان مى گيرد،و چنين است راه و رسم تربيت كه از اضطراب و وحشت شروع مى شود،و به آرامش كامل منتهى مى گردد،افكار پريشان را جمع مى كند،هوسهاى سركش را رام مى نمايد، خوف و اضطراب درونى از عوامل فنا و نابودى و ضلال را برطرف مى سازد و در جوار ابديت پروردگار و در پيشگاه رحمت و قرب او غرق آرامش و سكينه و اطمينان مى كند.

و به راستى توجه به اين كه خداوند مالك بى منازع و حاكم بى مانع در سرتاسر عالم هستى است،و توجه به اين كه او مقتدر است و قدرتش در همه چيز نافذ است به انسان آرامش بى نظيرى مى بخشد.

«پايان سورۀ قمر»

ص: 44

سورۀ الرّحمن[55]

و قسمتى از مجازاتهاى دردناك آنها آمده است.

تكرار آيۀ «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» آن هم در مقطعهاى كوتاه جاذبۀ خيره كننده اى به سوره داده،لذا جاى تعجب نيست كه در حديثى از پيغمبر گرامى صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است كه فرمود:لكلّ شىء عروس و عروس القرآن سورة الرّحمن جلّ ذكره؛براى هر چيز عروسى است،و عروس قرآن سورۀ الرّحمن است».

و به اين ترتيب نخستين و مهمترين نعمت را همان«تعليم قرآن»بيان مى كند.

و جالب اين كه نعمت«تعليم قرآن»را حتى قبل از مسألۀ«خلقت انسان» و«تعليم بيان»ذكر كرده،در حالى كه از نظر ترتيب طبيعى بايد نخست اشاره به مسألۀ آفرينش انسان،و بعد نعمت تعليم بيان،و سپس نعمت تعليم قرآن شود،اما عظمت قرآن ايجاب كرده كه بر خلاف اين ترتيب طبيعى نخست از آن سخن گويد.

اين آيه در ضمن پاسخى است به مشركان عرب كه وقتى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نام «رحمن»را بيان كرد و آنها را دعوت به سجده براى خداوند رحمن نمود آنها به عنوان بهانه جوئى گفتند: «وَ مَا الرَّحْمنُ؛ رحمن چيست»؟(فرقان60/).

قرآن مى گويد خداوند رحمن كسى است كه قرآن را تعليم فرموده،انسان را آفريده،و تعليم بيان به او كرده است.

به هر حال نام«رحمن»بعد از نام«اللّه»گسترده ترين مفهوم را در ميان نامهاى پروردگار دارد،زيرا مى دانيم خداوند داراى دو رحمت است:«رحمت عام» و«رحمت خاص»نام«رحمن»اشاره به«رحمت عام»اوست كه همگان را شامل مى شود،و نام«رحيم»اشاره به«رحمت خاص»اوست كه مخصوص اهل ايمان و طاعت است،و شايد به همين دليل نام«رحمن»بر غير خدا هرگز اطلاق نمى شود -مگر اين كه با كلمۀ«عبد»همراه باشد-ولى وصف«رحيم»به ديگران نيز گفته مى شود،چرا كه هيچ كس داراى رحمت عام جز او نيست،اما رحمت خاص هر چند به صورت ضعيف در ميان انسانها و موجودات ديگر نيز وجود دارد.

در اين كه خداوند قرآن را به چه كسى تعليم كرده؟از آنجا كه اين سوره بيانگر رحمتهاى الهى به جن و انس است و لذا 31 بار بعد از ذكر بخشهايى از اين نعمتها از آنها سؤال مى كند«كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»مناسب است كه بگوئيم خدا اين قرآن را به وسيلۀ پيامبر بزرگش محمد صلّى اللّه عليه و آله به جن و انس تعليم فرمود.

مسلما منظور از«انسان»در اينجا نوع انسان است نه حضرت«آدم» و گستردگى نعمت«بيان»كه بعد از آن مى آيد نيز شاهدى بر عموميت معنى انسان است.

ذكر نام انسان بعد از قرآن نيز قابل دقت است،چرا كه قرآن مجموعۀ اسرار هستى به صورت تدوين است،و انسان خلاصۀ اين اسرار به صورت تكوين است، و هر كدام نسخه اى از اين عالم بزرگ و پهناور!

گياهان و تمام مواد غذائى،بارش بارانها،وزش بادها،همه به بركت اين موهبت الهى است.

ماه نيز به سهم خودش نقش مهمى را در حيات انسان ايفا مى كند،علاوه بر اين كه چراغ شبهاى تاريك اوست،جاذبۀ آن كه سر چشمۀ جزر و مد در اقيانوسهاست عاملى است براى بقاء حيات در درياها و مشروب ساختن بسيارى از سواحل كه رودخانه ها در مجاورت آن به دريا مى ريزند.

و افزون بر همۀ اينها نظام ثابت حركت ماه به دور زمين و حركت زمين به دور خورشيد كه سبب پيدايش منظم شب و روز سال و ماه و فصول مختلف است، سبب نظم زندگى انسانها و برنامه ريزى براى امور تجارى و صنعتى و كشاورزى است كه اگر اين سير منظم نبود زندگى بشر هرگز نظام نمى يافت.

نه تنها حركت اين كرات آسمانى نظام بسيار دقيقى دارد،بلكه مقدار جرم و جاذبۀ آنها و فاصله اى كه از زمين،و از يكديگر دارند همه روى حساب و«حسبان»است،و بطور قطع هر كدام از اين امور به هم بخورد اختلالات عظيمى در منظومۀ شمسى و به دنبال آن در نظام زندگى بشر رخ مى دهد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه خورشيد هر چند در وسط منظومۀ شمسى ظاهرا بدون حركت ثابت مانده است،ولى نبايد فراموش كرد كه آن هم به اتفاق تمام سيارات و اقمارش در دل كهكشانى كه به آن تعلق دارد به سوى نقطۀ معينى (ستارۀ معروف وگا)در حركت است و اين حركت نيز نظم و سرعت معينى دارد.

حيوانات دريائى نيز صادق است،زيرا آنها نيز از گياهان بسيار كوچكى تغذيه مى كنند كه ميليونها ميليون از آن در هر گوشه و كنار دريا در پرتو نور آفتاب مى رويد و در لابلاى امواج در حركت است.

به اين ترتيب«نجم»انواع گياهان كوچك و خزنده مانند بوتۀ كدو،خيار و امثال آنها و«شجر»انواع گياهان ساقه دار مانند غلات و درختان ميوه و غير آن را شامل مى شود.

و تعبير«يسجدان»(اين دو سجده مى كنند)اشاره به تسليم بى قيد و شرط آنها در برابر قوانين آفرينش،و در مسير منافع انسانهاست.

در ضمن اشاره به اسرار توحيدى آنها نيز هست،چرا كه در هر برگ و هر دانه گياهى آيات عجيبى از عظمت و علم پروردگار وجود دارد.

آيه 8

(آيه 8)-در اين آيه نتيجه گيرى جالبى از اين موضوع كرده،مى افزايد هدف از قرار دادن ميزان در عالم هستى اين است:«تا در ميزان طغيان نكنيد»و از مسير عدالت منحرف نشويد (أَلاّ تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ) .

چه تعبير جالبى كه از كل عالم هستى به انسان منتقل مى شود،و قوانين حاكم بر آن عالم كبير را با قوانين حاكم بر زندگى انسان و عالم صغير هماهنگ مى شمرد، و اين است حقيقت توحيد كه اصول حاكم همه جا يكى است.

پرشكوفه است» (فِيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَكْمامِ) .

از آيات مختلف قرآن و تعبيرات گوناگونى كه در بارۀ مبدأ آفرينش انسان آمده به خوبى استفاده مى شود كه انسان در آغاز خاك بوده(حج5/)سپس با آب آميخته شده،و به صورت گل درآمده(انعام2/)و بعد به صورت«گل بدبو»(لجن)درآمد (حجر28/)سپس حالت«چسبندگى»پيدا كرد(صافات11/)و بعدا به صورت «خشكيده»درآمد،و حالت«صلصال كالفخّار»به خود گرفت-آيۀ مورد بحث.

اين مراحل از نظر بعد زمانى چه اندازه طول كشيد؟و انسان در هر مرحله اى چقدر توقف كرد؟و اين حالتهاى انتقالى تحت چه عواملى به وجود آمد؟اينها مسائلى است كه از علم و دانش ما مخفى است،و تنها خدا مى داند و بس.

نقطه اى غروب مى كند،و به اين ترتيب به تعداد روزهاى سال مشرق و مغرب دارد، ولى با توجه به حد اكثر«ميل شمالى»آفتاب،و«ميل جنوبى»آن،در حقيقت دو مشرق و دو مغرب دارد،و بقيه در ميان اين دو مى باشد.

اين نظام كه مبدأ پيدايش فصول چهارگانه سال با بركات فراوانى است در حقيقت تأكيد و تكميلى است براى آنچه در آيات قبل آمده،آنجا كه سخن از حساب سير خورشيد و ماه در ميان است،و همچنين سخن از وجود ميزان در آفرينش آسمانها،و در مجموع هم بيانگر نظام دقيق آفرينش و حركت زمين و ماه و خورشيد مى باشد،و هم اشاره اى است به نعمتها و بركاتى كه از اين رهگذر عايد انسان مى شود.

معمولا دريائى از آب شيرين در كنار ساحل تشكيل مى دهند آب شور را به عقب مى رانند و عجب اين كه تا مدت زيادى اين دو آب شيرين و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آميخته نمى شوند و هزاران كيلومتر راه را به همان صورت مى پيمايند.

به كار مى رود استفاده مى كنند همچنين از خاصيت سيّال بودن آب درياها،و نيروى وزش بادها بهره مى گيرند،و خداست كه در آن مواد،و در دريا و باد اين خواص و آثار را آفريده.

بنابر اين معنى آيه روى هم رفته چنين مى شود تنها ذات پاك خداوندى كه متصف به صفات ثبوتيه و منزه از صفات سلبيه است در اين عالم باقى و برقرار مى ماند.

آيه 31

(آيه 31)-نعمتهائى كه تاكنون در آيات اين سوره مطرح شده مربوط به اين جهان بوده است،ولى در اينجا از محاسبۀ قيامت و بعضى ديگر از خصوصيات معاد سخن مى گويد كه در عين تهديد بودن براى مجرمان وسيلۀ تربيت و آگاهى و بيدارى و هم وسيلۀ تشويق و دلگرمى مؤمنان است،و به همين جهت نعمت محسوب مى شود،لذا بعد از ذكر هر كدام همان سؤال را كه در بارۀ نعمتهاست تكرار مى كند.

نخست مى فرمايد:«به زودى به حساب شما مى پردازيم اى دو گروه انس و جن»! (سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ) .

آرى!در آن روز خداوند عالم قادر دقيقا همۀ اعمال و گفتار و نيات انس و جن را مورد بررسى و حساب دقيق قرار داده،و كيفر و پاداش مناسب را براى آنها تعيين مى كند.

البته به نظر مى رسد كه اين آيه مربوط به فرار از چنگال عدالت الهى در قيامت باشد،و مؤيد آن بعضى از اخبار است كه در منابع اسلامى در اين زمينه نقل شده از جمله در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«روز قيامت خداوند بندگان را در محل واحدى جمع مى كند و به فرشتگان آسمان پائين وحى مى فرستد فرود آييد، آنها-كه دو برابر جمعيت روى زمين از جن و انس هستند-فرود مى آيند،سپس اهل آسمان دوم كه آنها نيز دو برابر همه مى باشند فرود مى آيند،و به همين ترتيب فرشتگان هفت آسمان فرود مى آيند و همچون هفت حجاب گرداگرد انس و جن را احاطه مى كنند،اينجاست كه منادى صدا مى زند:اى جمعيت جن و انس اگر مى توانيد از اقطار آسمانها و زمين بگذريد،اما هرگز نمى توانيد جز با قدرت الهى و در اينجا مى بينند اطراف آنها را هفت گروه عظيم از فرشتگان فرا گرفته اند- و راهى براى فرار از چنگال عدالت نيست.»

آيه 36

(آيه 36)-باز مى فرمايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

تعبير به نعمت در اينجا نيز به خاطر همان لطفى است كه در آيۀ قبل به آن اشاره شد.

قيامت يك روز بسيار طولانى است،و انسان از مواقف و گذرگاههاى متعددى بايد بگذرد و در هر صحنه و موقفى بايد مدتى بايستد،در بعضى از اين مواقف مطلقا سؤالى نمى شود.

و در بعضى از مواقف مهر بر دهان انسان گذارده مى شود و اعضاى بدن به شهادت بر مى خيزند.و در بعضى،از انسانها دقيقا پرسش مى شود.

خلاصه هر صحنه اى شرايطى دارد.

آيه 43

(آيه 43)-در اين آيه مى فرمايد:«اين همان دوزخى است كه مجرمان پيوسته آن را انكار مى كردند» (هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ) .

آيه 47

(آيه 47)-باز به دنبال اين نعمت بزرگ همگان را مخاطب ساخته،مى گويد:

«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

و جذابيت در وصف نمى گنجد.

و بالاخره در پنجمين نعمت به چگونگى نعمتهاى اين باغ بهشتى اشاره كرده،مى گويد:«و ميوه هاى رسيده آن دو باغ بهشتى در دسترس است» (وَ جَنَى الْجَنَّتَيْنِ دانٍ) .

آرى!زحمتى كه معمولا در چيدن ميوه هاى دنيا وجود دارد در آنجا به هيچ وجه نيست.

آيه 59

(آيه 59)-بار ديگر به دنبال اين نعمت بهشتى مى فرمايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

تعبير به طلا و نقره ممكن است اشاره به تفاوت ارزش مواهب آنها باشد.

لذا در حديث ديگرى از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمده است:«دو بهشت از طلا است براى مقربان،و دو بهشت از نقره براى اصحاب اليمين».

و الگوئى براى همۀ زنان محسوب شود،از جمله خوش زبان بودن،نظافت و پاكى، آزار نرسانيدن،نظرى به بيگانگان نداشتن و مانند آن.

آيه 77

(آيه 77)-سپس براى آخرين بار(و سى و يكمين مرتبه)اين سؤال را از انس و جن و از تمام افراد مى كند:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

نعمتهاى معنوى،يا نعمتهاى مادى،نعمتهاى اين جهان،يا نعمتهاى بهشتى؟نعمتهائى كه سر تا پاى وجود شما را فرا گرفته و دائما غرق در آنيد، و گاه بر اثر غرور و غفلت همۀ آنها را به دست فراموشى مى سپريد،و از بخشندۀ اين همه نعمتها و كسى كه در انتظار نعمتهايش در آينده هستيد غافل مى شويد؟ كداميك را منكريد؟

سورۀ واقعه[56]

6-ذكر دلائل مختلفى پيرامون مسألۀ معاد از طريق بيان قدرت خداوند، و خلقت انسان از نطفۀ ناچيز،و تجلّى حيات در گياهان،و نزول باران.

7-ترسيمى از حالت احتضار و انتقال از اين جهان به جهان ديگر.

8-نظر اجمالى ديگرى روى پاداش و كيفر مؤمنان و كافران.

چرا كه حوادث پيش از آن به قدرى عظيم و شديد است كه آثار آن در تمام ذرات جهان آشكار مى شود.

و خجستگان(هستند)چه سعادتمندان و خجستگانى»! (فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ) .

منظور از «أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ» كسانى هستند كه نامۀ اعمالشان را به دست راستشان مى دهند و اين امر در قيامت رمز و نشانه اى براى مؤمنان نيكوكار و سعادتمند و اهل نجات است،چنانكه بارها در آيات قرآن به آن اشاره شده.

تعبير به «ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ» (چه گروه سعادتمندى؟)براى بيان اين حقيقت است كه حد و نهايتى براى خوشبختى و سعادت آنها متصور نيست.

تعبير «جَنّاتِ النَّعِيمِ» انواع نعمتهاى مادى و معنوى بهشت را شامل مى شود.

كه بهشتيان آن را مى نوشند«از آن دردسر نمى گيرند و نه مست مى شوند» (لا يُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا يُنْزِفُونَ) .

تنها يك حالت نشئه روحانى توصيف ناپذير به آنها دست مى دهد كه تمام وجودشان را در لذتى بى نظير فرو مى برد!

و خالص لازم است تا اين الطاف نصيب انسان شود.

«طلح»درختى است سبز و خوشرنگ و خوشبو،جمعى گفته اند همان درخت موز است كه برگهاى بسيار پهن و سبز و زيبا،و ميوه اى شيرين و گوارا دارد.

بعضى از مفسران گفته اند با توجه به اين كه درخت سدر برگهائى بسيار كوچك و درخت موز برگهائى بسيار پهن و بزرگ و گسترده دارند ذكر اين دو درخت اشارۀ لطيفى به تمام درختان بهشتى است كه در ميان اين دو قرار دارد.

آفرينش تازه اى در قيامت به آنها مى دهد،و همگى در نهايت جوانى و طراوت و جمال و كمال ظاهر و باطن وارد بهشت مى شوند كه طبيعت بهشت طبيعت تكامل و خروج از هرگونه نقص و عيب است.

براى آنان كه گنهكار و آلوده و ستمگرند و اهل دوزخ،و همان گونه كه در توصيف مقربان و اصحاب اليمين گفتيم اين تعبير براى بيان نهايت خوبى يا بدى حال كسى است،فى المثل مى گوئيم سعادتى به ما رو كرد،چه سعادتى؟يا مصيبتى رو كرد؟ چه مصيبتى؟!

قرآن سردمداران آنهاست.

همان گونه كه امروز هم مى بينيم فساد جامعه هاى بشرى از گروه متنعمين مست و مغرور است كه عامل گمراهى ديگران نيز مى باشند،سر نخ تمام جنگها و خونريزيها و انواع جنايات،و مراكز شهوات،و گرايشهاى انحرافى،به دست اين گروه است،و به همين جهت قرآن قبل از هر چيز انگشت روى آنها مى گذارد.

آيه 50

(آيه 50)-«همگى در موعد روز معينى(روز رستاخيز)گردآورى مى شوند» (لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ) .

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه معاد و رستاخيز همۀ انسانها در يك روز همراه هم انجام مى گيرد،و همين معنى در آيات ديگر قرآن نيز آمده است.

شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه منظور از معلوم بودن قيامت،معلوم بودن نزد پروردگار است و گر نه هيچ كس حتى انبياء مرسلين و ملائكۀ مقربين از وقت آن آگاه نيست.

و اين در حالى است كه«اصحاب اليمين»در سايه هاى بسيار لطيف و پرطراوت آرميده اند،و از بهترين ميوه ها و چشمه هاى آب گوارا،و شراب طهور، مى نوشند و سرمست از عشق خدا هستند.

آرى!ما هرگز مغلوب نخواهيم شد و اگر مرگ را مقدر كرده ايم نه به خاطر اين است كه نمى توانيم عمر جاويدان بدهيم.

زندگى ديگر سرمايۀ بزرگ اوست.

ديگر اين كه صحنه هاى معاد را در اين جهان در هر گوشه و كنار با چشم خود مى بينيد،همه سال در عالم گياهان صحنۀ رستاخيز تكرار مى شود،زمينهاى مرده را با نزول قطرات حياتبخش باران زنده مى كند،چنانكه در آيۀ 39 سورۀ فصلت مى فرمايد:

«كسى كه اين زمينهاى مرده را زنده مى كند هم اوست كه مردگان را زنده مى كند»!

كرده در هم بشكند،يا آفتى بر آن مسلط كنيم كه محصول را از بين ببرد،و نيز مى توانيم سيل ملخها را بر آن بفرستيم.

آيا اگر زارع حقيقى شما بوديد اين امور امكان داشت؟پس بدانيد همۀ اين بركات از جاى ديگر است.

آرى!اگر خدا مى خواست به املاح محلول در آب نيز اجازه مى داد كه همراه ذرات آب تبخير شوند،و دوش به دوش آنها به آسمان صعود كنند،و ابرهائى شور و تلخ تشكيل داده،قطره هاى بارانى درست همانند آب دريا شور و تلخ فرو ريزند! اما او به قدرت كامله اش اين اجازه را به املاح نداد،نه تنها املاح در آب،بلكه ميكربهاى موذى و مضر و مزاحم نيز اجازه ندارند همراه بخارات آب به آسمان صعود كنند،و دانه هاى باران را آلوده سازند به همين دليل قطرات باران-هر گاه هوا آلوده نباشد-خالصترين،پاكترين،و گواراترين آبهاست.

او هم«ربّ»است و پروردگار،و هم«عظيم»است و قادر و مقتدر گر چه مخاطب در اين جمله پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است ولى ناگفته پيداست كه منظور همۀ انسانها مى باشد.

آرى!هم گويندۀ قرآن،كريم است،و هم خود قرآن،و هم آورندۀ آن،و هم اهداف قرآن كريم است.

آيه 83

(آيه 83)-هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد!از لحظات حساسى كه آدمى را سخت در فكر فرو مى برد،لحظۀ احتضار و پايان عمر انسانهاست،در آن لحظه كه كار از كار گذشته،و اطرافيان مأيوس و نوميد به شخص محتضر نگاه مى كنند، و مى بينند همچون شمعى كه عمرش پايان گرفته آهسته آهسته خاموش مى شود،با زندگى وداع مى گويد،و هيچ كارى از دست هيچ كس ساخته نيست.

قرآن مجيد در تكميل بحثهاى معاد و پاسخگوئى به منكران و مكذبان، ترسيم گويائى از اين لحظه كرده،مى گويد:«پس چرا هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد»توانائى بازگرداندن آن را نداريد؟! (فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ) .

آيه 87

(آيه 87)-«پس آن(روح)را باز گردانيد اگر راست مى گوئيد» (تَرْجِعُونَها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ) .

اين ضعف و ناتوانى شما دليلى است بر اين كه مالك مرگ و حيات ديگرى است،و پاداش و جزا در دست اوست،و اوست كه مى ميراند و زنده مى كند.

عنوان اصحاب الشمال ياد شده بود،مى فرمايد:«اما اگر او از تكذيب كنندگان گمراه باشد» (وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضّالِّينَ) .

تعبير«مكذّبين ضالّين» مى تواند اشاره به اين نكته باشد كه در ميان گمراهان افرادى هستند مستضعف و جاهل قاصر،و عناد و لجاجتى در برابر حق ندارند،آنها ممكن است مشمول الطاف الهى گردند،اما تكذيب كنندگان لجوج و معاند حتما گرفتار عذاب الهى مى شوند.

سورۀ حديد[57]

ضمنا نامگذارى اين سوره به«حديد»به خاطر تعبيرى است كه در آيۀ 25 سوره آمده است.

آيه 2

(آيه 2)-بعد از ذكر دو وصف از صفات ذات پاك خداوند يعنى«عزّت» و«حكمت»به«مالكيت و تدبير و تصرفش در عالم هستى»كه لازمۀ قدرت و حكمت است پرداخته،مى افزايد:«مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين از آن اوست» (لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) .

او«زنده مى كند و مى ميراند» (يُحْيِي وَ يُمِيتُ) .آرى حيات و مرگ در تمام اشكالش به دست قدرت اوست.

«و او بر هر چيز تواناست» (وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) .

مالكيت خداوند نسبت به عالم هستى مالكيت اعتبارى و تشريعى نيست، بلكه مالكيت حقيقى و تكوينى است،يعنى او به همه چيز احاطه دارد و همۀ جهان در قبضۀ قدرت او،و تحت اراده و فرمان اوست،لذا به دنبال آن سخن از زنده كردن و ميراندن و توانائى بر هر چيز به ميان آمده است.

تفاوت«عزت»و«قدرت»در اين است كه عزت بيشتر توجه به درهم شكستن مدافع دارد،و قدرت توجه به ايجاد اسباب،بنابر اين دو وصف مختلف محسوب مى شوند،هر چند در ريشۀ توانائى با هم مشتركند-دقت كنيد.

توصيف به ظاهر و باطن نيز تعبير ديگرى از احاطۀ وجودى او نسبت به همه چيز است،از همه چيز ظاهرتر است چرا كه آثارش همه جا را گرفته،و از همه چيز مخفى تر است چون كنه ذاتش بر كسى روشن نيست.

و يكى از نتائج اين امور همان است كه در پايان آيه آمده: «وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ» زيرا كسى كه از آغاز بوده و تا پايان باقى است و در ظاهر و باطن جهان است چنين كسى قطعا از همه چيز آگاه مى باشد.

مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها) .

و بالاخره در چهارمين و پنجمين توصيف روى نقطۀ حساسى تكيه كرده، مى فرمايد:«و هر جا باشيد او با شماست» (وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ) .

«و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) .

چگونه او با شما نباشد در حالى كه ما نه تنها در وجود كه در بقاء خود لحظه به لحظه به او متكى هستيم و از وى مدد مى گيريم،او روح عالم هستى است،او جان جهان است،بلكه او برتر از اين و آن است! راستى اين احساس كه او همه جا با ماست از يكسو به انسان عظمت و شكوه مى بخشد و از سوى ديگر اطمينان و اعتماد به نفس مى دهد و شجاعت و شهامت در او مى آفريند،و از سوى سوم احساس مسؤوليت شديد مى بخشد،چرا كه او همه جا حاضر و ناظر و مراقب است.آرى!اين اعتقاد ريشۀ اصلى تقوا و پاكى و درستكارى انسان است.

و در پايان مى افزايد:«و او به آنچه در دلها وجود دارد داناست» (وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) .

همان گونه كه اشعۀ حياتبخش آفتاب و روشنائى روز در اعماق تاريكى شب نفوذ مى كند و همه جا را روشن مى سازد،علم پروردگار نيز در تمام زواياى قلب و جان انسان نفوذ مى كند و همۀ اسرار آن را روشن مى سازد.

نخست به صورت يك استفهام توبيخى علّت عدم پذيرش دعوت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را در مورد ايمان به خدا جويا شده،مى فرمايد:«چرا به خدا ايمان نياوريد در حالى كه رسول(او)شما را مى خواند كه به پروردگارتان ايمان بياوريد و از شما پيمان گرفته است(پيمانى از طريق فطرت و خرد)اگر آمادۀ ايمان آوردنيد» (وَ ما لَكُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ وَ قَدْ أَخَذَ مِيثاقَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ) .

يعنى،اگر به راستى شما آمادگى براى پذيرش حق داريد دلائلش روشن است،هم از طريق فطرت و عقل،و هم از طريق دليل نقل.

فتح انفاق نمودند و جهاد كردند» (أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا) .

و از آنجا كه هر دو گروه با تفاوت درجه مشمول عنايات حقند در پايان آيه مى افزايد:«و خداوند به هر دو وعدۀ نيك داده است» (وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى) .

اين يك قدردانى براى عموم كسانى است كه در اين مسير گام برداشتند.

تعبير«حسنى»هرگونه ثواب و پاداش نيك دنيا و آخرت را در بر مى گيرد.

و از آنجا كه ارزش عمل به خلوص آن است،در پايان آيه مى افزايد:

«و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) .

هم از كميت و كيفيت اعمال شما با خبر است و هم از نيات و ميزان خلوص شما.

وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ) .

منظور از«نور»تجسّم نور ايمان است،چرا كه در آن روز عقائد و اعمال انسانها تجسم مى يابد،ايمان كه همان نور هدايت است به صورت روشنائى و نور ظاهرى مجسم مى گردد،و كفر كه تاريكى مطلق است،به صورت ظلمت ظاهرى مجسم مى گردد.

اينجاست كه به احترام آنها اين ندا از فرشتگان بر مى خيزد:«بشارت باد بر شما امروز،به باغهائى از بهشت كه نهرها زير(درختان)آن جارى است» (بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ) .

«جاودانه در آن خواهيد ماند،و اين پيروزى و رستگارى بزرگ است» (خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ) .

ولى دو طرف اين ديوار عظيم،يا اين در،كاملا با هم متفاوت است«درونش رحمت است و برونش عذاب» (باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ) .

اين«در»ممكن است براى اين باشد كه منافقان از اين در،نعمتهاى بهشتى را ببينند و حسرت ببرند،يا اين كه افرادى كه كمتر آلوده اند پس از اصلاح از آن بگذرند و در كنار مؤمنان قرار گيرند.

آرى!اين آرزوها لحظه اى مجال تفكر صحيح به شما نداد،و آرزوى وصول به شهوات و اهداف مادى بر شما چيره بود.

5-از همۀ اينها گذشته«شيطان فريبكار(كه پايگاهش را در وجودتان محكم كرده بود)شما را در برابر(فرمان)خداوند فريب داد» (وَ غَرَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ) .

گاه دنيا را در نظرتان جاودانه جلوه داد،و گاه قيامت را يك حلواى نسيه قلمداد كرد،و گاه اصلا وجود خداوند بزرگ را زير سؤال مى برد!

اين وسيله مى خواستند نسبت به قرآن بى اعتنايى كنند)در اين هنگام آيات آغاز سورۀ يوسف نازل شد،سلمان به آنها گفت:اين قرآن«احسن القصص»و بهترين سرگذشتهاست،و براى شما از غير آن نافعتر است.

مدتى بعد باز به سراغ سلمان آمدند و همان خواهش را تكرار كردند:در اين هنگام آيۀ «اللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ... ؛خداوند بهترين سخن را نازل كرده كتابى كه آياتش(از نظر لطف و زيبائى و معنى)همانند يكديگر است آياتى مكرر دارد(اما تكرارى شوق انگيز)كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه در برابر پروردگارشان خاشعند مى افتد...» نازل شد.(زمر23/) باز براى بار سوم به سراغ سلمان آمدند و همان درخواست را تكرار كردند.

در اين هنگام آيۀ مورد بحث نازل شد؛و آنها را مؤاخذه كرد كه آيا موقع آن نرسيده است كه در برابر نام خدا خشوع كنيد و از اين سخنان دست برداريد.

تفسير:

غفلت و بى خبرى تا كى؟!بعد از ذكر آن همه انذارهاى كوبنده و هشدارهاى بيدارگر در اين آيه،به صورت يك نتيجه گيرى مى فرمايد:«آيا وقت آن نرسيده است كه دلهاى مؤمنان در برابر ذكر خدا و آنچه از حق نازل كرده است خاشع گردد؟و مانند كسانى نباشند كه در گذشته به آنها كتاب آسمانى داده شد (مانند يهود و نصارى)سپس زمانى طولانى بر آنها گذشت(و خداوند را فراموش كردند)و قلبهايشان قساوت پيدا كرد،و بسيارى از آنها گنهكارند» (أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ) .

روشن است ياد خداوند اگر در عمق جان قرار گيرند و همچنين شنيدن آياتى كه بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نازل شده است هرگاه به درستى تدبر شود بايد مايۀ خشوع گردد، ولى قرآن گروهى از مؤمنان را در اينجا سخت ملامت مى كند كه چرا در برابر اين امور خاشع نمى شوند؟و چرا همچون بسيارى از امتهاى پيشين گرفتار غفلت و بى خبرى شده اند؟همان غفلتى كه نتيجۀ آن قساوت دل و همان قساوتى كه ثمرۀ

ص: 102

آن فسق و گناه است! اين آيه از آيات تكان دهندۀ قرآن مجيد است كه قلب و روح انسان را در تسخير خود قرار مى دهد و پرده هاى غفلت را مى درد.لذا در طول تاريخ افراد بسيار آلوده اى را مى بينيم كه با شنيدن اين آيه چنان تكان خوردند كه در يك لحظه با تمام گناهان خود وداع گفتند،و حتى بعضا در صف زاهدان و عابدان قرار گرفتند.

صديقين و شهدا نزد پروردگارشانند» (وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ) .

«صدّيق»كسى است كه سر تا پا صداقت و راستى است،و عملش گفتارش را تصديق مى كند.

واژۀ«شهداء»ممكن است به معنى«شهادت بر اعمال»بوده باشد، همان گونه كه از آيات ديگر قرآن استفاده مى شود كه پيامبران گواه اعمال امتهاى خود هستند،و پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله گواه بر آنها،و بر امت اسلامى است،و مسلمانان نيز شاهد و گواه بر اعمال مردمند.

بعضى نيز احتمال داده اند كه«شهدا»در اينجا به همان معنى شهيدان راه خداست،يعنى؛افراد مؤمن اجر و پاداش شهيدان را دارند،و به منزلۀ شهدا محسوب مى شوند.

سپس مى افزايد:«براى آنهاست پاداش(اعمال)شان و نور(ايمان)شان» (لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ) .

اين تعبير سر بسته اشاره به پاداش عظيم و نور فوق العادۀ آنهاست.

و در پايان مى فرمايد:«و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند آنها دوزخيانند» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ) .

تا با مقابلۀ اين دو گروه با يكديگر مقام والاى گروه اول،و انحطاط و بدبختى گروه دوم آشكار گردد.

و از آنجا كه در گروه اول،سطح بالاى ايمان مطرح بود،در اين گروه نيز كفر شديد مطرح است،لذا با تكذيب آيات الهى همراه ذكر شده.

وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ) .

به اين ترتيب«غفلت»،«سرگرمى»،«تجمل»،«تفاخر»و«تكاثر»دورانهاى پنج گانۀ عمر آدمى را تشكيل مى دهند.

سپس با ذكر يك مثال آغاز و پايان زندگى دنيا را در برابر ديدگان انسانها مجسّم ساخته،مى فرمايد:«همانند بارانى كه محصولش كشاورزان را در شگفتى فرو مى برد،سپس خشك مى شود به گونه اى كه آن را زرد رنگ مى بينى،سپس تبديل به كاه مى شود»! (كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً) .

«كفار»در اينجا به معنى كشاورزان است،زيرا اصل معنى«كفر»به معنى «پوشاندن»است،و چون كشاورز بذرافشانى كرده و آن را زير خاك مى پوشاند از اين رو به او«كافر»مى گويند.

سپس به بازده عمر و نتيجه و محصول نهائى آن پرداخته،مى افزايد:«و در آخرت(از دو حال خارج نيست):عذاب شديد است يا مغفرت و رضاى الهى» (وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانٌ) .

و سر انجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد:«و(به هر حال)زندگى دنيا جز متاع و فريب نيست»! (وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاّ مَتاعُ الْغُرُورِ) .

جملۀ«دنيا متاع غرور است»مفهومش اين است كه وسيله و ابزار است براى فريبكارى،فريب دادن خويشتن،و هم فريب ديگران و البته اين در مورد كسانى است كه دنيا را هدف نهائى قرار مى دهند و به آن دل مى بندند،و آخرين آرزويشان وصول به آن است،اما اگر مواهب اين جهان مادى وسيله اى براى وصول به ارزشهاى والاى انسانى و سعادت جاودان باشد هرگز دنيا نيست،بلكه مزرعۀ آخرت،و قنطره و پلى براى رسيدن به آن هدفهاى بزرگ است.

آنچه پايدار است و سزاوار هرگونه تلاش و كوشش دعوت كرده،مى فرمايد:«و به پيش تازيد براى رسيدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتى كه پهنۀ آن مانند آسمان و زمين است و براى كسانى كه به خدا و رسولانش ايمان آورده اند آماده شده است» (سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ) .

در حقيقت مغفرت پروردگار كليد بهشت است همان بهشتى كه پهنۀ آسمان و زمين را فرا مى گيرد،و از هم اكنون آماده براى پذيرائى مؤمنان است تا كسى نگويد بهشت نسيه است و بر نسيه دل نبايد نهاد.

اين نكته شايستۀ توجه است كه پيشى گرفتن به سوى مغفرت پروردگار از طريق اسباب آن است،مانند توبه و جبران طاعات فوت شده و اصولا اطاعت پروردگار و پرهيز از معاصى است.

و در پايان آيه مى افزايد:«اين فضل خداوند است كه به هر كس بخواهد مى دهد و خداوند صاحب فضل عظيم است» (ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ) .

يقينا آن چنان بهشت گسترده،با آن مواهب عظيمش چيزى نيست كه انسان با اين اعمال ناچيز به آن برسد،و اين تنها فضل و رحمت و لطف الهى است كه آن پاداش عظيم را در مقابل اين قليل قرار داده،و از او نيز جز اين انتظار نيست.

چرا كه پاداشها هميشه به مقياس اعمال نيست بلكه به مقياس كرم پاداش دهنده است.

آرى!مصائبى كه در زمين رخ مى دهد همچون زلزله ها و سيلها و طوفانها و همچنين مصائبى كه در نفوس انسانها واقع مى شود مانند مرگ و ميرها،و انواع حوادث دردناكى كه دامان انسان را مى گيرد همۀ آنها از قبل مقدر شده است،و در لوح محفوظ ثبت است.

ولى بايد توجه داشت كه مصائبى كه در اين آيه به آن اشاره شده،تنها مصائبى است كه به هيچ وجه قابل اجتناب نيست و مولود اعمال انسانها نمى باشد و گر نه مصيبتها،و ناكاميهايى كه تنها معلول گناهان و سهل انگارى خود انسان است، راه مقابله با آنها موضع گيرى صحيح در برنامه هاى زندگى است.

و منظور از«لوح محفوظ»علم بى پايان خداوند است،و يا صفحۀ جهان خلقت و نظام علت و معلول كه آن نيز مصداق علم فعلى خداوند است.

«و خداوند هيچ متكبر فخر فروشى را دوست ندارد» (وَ اللّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ) .

تنها كسى گرفتار اين حالات مى شود كه مست ناز و نعمت گردد،ولى وجود آفات و مصائب براى آنها كه قابل بيدارى و هدايتند اين مستى و آثار آن را از بين مى برد.

افراد با ايمان با توجه به آيۀ فوق هنگامى كه به نعمتى از سوى خدا مى رسند خود را امانتدار او مى دانند،نه از رفتن آن غمگين مى شوند و نه از داشتن آن مست و مغرور.

و ستايش نيز مى باشد.

آفرينش وسائلى همچون آهن اشاره كرده،مى فرمايد:هدف اين است«تا خداوند بداند چه كسى او و رسولانش را يارى مى كند بى آنكه او را ببينند» (وَ لِيَعْلَمَ اللّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ) .

منظور از علم خداوند در اينجا تحقيق عينى علم اوست،يعنى تا آشكار شود چه كسانى به يارى خدا و مكتب او به پا مى خيزند و قيام به قسط مى كنند و چه كسانى از اين وظيفۀ بزرگ سرباز مى زنند در حقيقت مفهوم اين آيه شبيه همان است كه در آيۀ 179 سورۀ آل عمران آمده.

«ممكن نبود خداوند مؤمنان را به همان صورت كه شما هستيد واگذارد مگر اين كه ناپاك را از پاك جدا كند»! به اين ترتيب مسألۀ آزمون و امتحان انسانها،و جدا سازى صفوف و تصفيه، يكى ديگر از اهداف بزرگ اين برنامه بوده است.

تعبير به«يارى خداوند»مسلما به معنى يارى دين و آئين و نمايندگان او و بسط آئين حق و قسط و عدل است،و گر نه خداوند نيازى به يارى كسى ندارد، و همگان به او نيازمندند.

لذا براى اثبات همين معنى آيه را با اين جمله پايان مى دهد كه:«خداوند قوى و شكست ناپذير است» (إِنَّ اللّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ) .

براى او ممكن است با يك اشاره همۀ جهان را زير و رو كند و تمامى دشمنان را نابود و اوليائش را پيروز گرداند،ولى هدف اصلى كه ترتيب و تكامل انسانهاست از اين طريق حاصل نمى گردد،لذا آنها را دعوت به يارى آئين حق كرده است.

اصول كلى را در زندگى آنها مجسم مى سازد.

نخست از«نوح»و«ابراهيم»كه شيخ الانبيا و سرسلسلۀ رسولان حق بودند شروع كرده،مى فرمايد:«ما نوح و ابراهيم را فرستاديم،و در دودمان آن دو نبوت و كتاب قرار داديم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِيمَ وَ جَعَلْنا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ) .

اما همگى از اين ميراث بزرگ و مواهب عظيم خداوند بهره نگرفتند، «گروهى در پرتو آن هدايت يافته اند و بسيارى از آنها گنهكارند» (فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ) .

آرى!نبوت توأم با شريعت و آئين از نوح عليه السّلام شروع شد،و بعد از او ابراهيم عليه السّلام پيامبر اولوا العزم ديگر،اين خط را تداوم بخشيد.

الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ) .

از آيۀ فوق استفاده مى شود كه«رهبانيت»در آئين مسيح نبوده و پيروانش آن را بعد از او ابداع كردند،ولى در آغاز نوعى زهدگرائى و از ابداعات نيك محسوب مى شد،مانند بسيارى از مراسم و سنتهاى حسنه اى كه هم اكنون در ميان مردم رائج است،و كسى نيز روى آن به عنوان تشريع و دستور خاص شرع تكيه نمى كند،ولى اين سنت بعدا به انحراف گرائيد و آلوده با امورى مخالف فرمان الهى و حتى گناهان زشتى شد.

از جمله بدعتهاى زشت مسيحيان در زمينۀ رهبانيت«تحريم ازدواج»براى مردان و زنان تارك دنيا بود،و ديگر«انزواى اجتماعى»و پشت پا زدن به وظائف انسان در اجتماع،و انتخاب صومعه ها و ديرهاى دور افتاده براى عبادت و زندگى در محيطى دور از اجتماع بود،سپس مفاسد زيادى در ديرها و مراكز زندگى رهبانها به وجود آمد.

اسلام به شدّت«رهبانيت»را محكوم كرده چنانكه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«خداوند متعال رهبانيت را براى امت من مقرر نداشته،رهبانيت امت من جهاد در راه خداست».

در اين هنگام آيۀ 52 تا 54 سورۀ قصص نازل گرديد و از آنها تمجيد كرد.

افرادى از اهل كتاب كه ايمان نياورده بودند هنگامى كه اين جمله را-كه در ذيل آيات مزبور است-شنيدند:«آنها پاداش خود را به خاطر صبر و استقامتشان دو بار دريافت مى دارند»در برابر مسلمانان ايستادند و گفتند:اى مسلمانان!كسانى كه به كتاب شما و كتاب ما ايمان بياورند دو پاداش دارند،بنابر اين كسى كه تنها به كتاب ما ايمان داشته باشد يك پاداش دارد همانند پاداش شما!بنابر اين به اعتراف خودتان شما فضيلتى بر ما نداريد! اينجا بود كه اين دو آيه نازل شد،و اعلام داشت كه مسلمانان نيز دو پاداش دارند،علاوه بر نور الهى و مغفرت،و سپس افزود:«اهل كتاب بدانند آنها توانائى بر به دست آوردن چيزى از فضل و رحمت الهى ندارند»!

تفسير:

آنها كه دو سهم از رحمت الهى دارند:از آنجا كه در آيات گذشته سخن از اهل كتاب و مسيحيان در ميان بود،اين آيه و آيۀ بعد تكميلى است بر آنچه در آيات قبل آمده است.

نخست مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!تقواى الهى پيشه كنيد و به رسولش ايمان بياوريد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ) .

مخاطب در آيه همۀ مؤمنانى هستند كه در ظاهر دعوت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را پذيرفته بودند ولى هنوز ايمان راسخ،ايمانى كه اعماق جان آنها را روشن كند و در اعمال آنها ظاهر شود،پيدا نكرده بودند.

سپس در دنبالۀ آيه به سه موهبت بزرگ كه در سايۀ ايمان عميق و تقوا حاصل مى شود اشاره كرده،مى فرمايد:چنين كنيد«تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد، و براى شما نورى قرار دهد كه با آن(در ميان مردم و در مسير زندگى خود)راه برويد و گناهان شما را ببخشد و خداوند آمرزنده و مهربان است» (يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

منظور از اين دو بهره همان است كه در آيۀ 201 سورۀ بقره آمده:«خداوندا در دنيا به ما نيكى مرحمت فرما،و در آخرت نيز نيكى عنايت كن».

ص: 113

دومين پاداش آنها «وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ» مفهوم مطلق و گسترده اى دارد،نه اختصاصى به دنيا دارد،و نه آخرت،و به تعبير ديگر ايمان و تقوا سبب مى شود كه حجابها از قلب مؤمن برچيده شود،و چهرۀ حقايق را بى پرده ببيند،و در پرتو آن روشن بينى خاصى نصيب او مى شود كه افراد بى ايمان از آن محرومند چرا كه بزرگترين مانع شناخت و مهمترين حجاب بر قلب آدمى و هوى و هوسهاى سركش و آمال و آرزوهاى دور و دراز و اسارت در چنگال ماده و زرق و برق دنياست،هنگامى كه در پرتو ايمان و تقوا اين گرد و غبارها فرو نشست آفتاب حقيقت بر صفحۀ قلب مى تابد،و حقايق را آن چنان كه هست در مى يابد.

آغاز جزء 28 قرآن مجيد

نامگذارى سوره به«مجادله»به خاطر تعبيرى است كه در آيۀ نخستين آن آمده است.

و پشيمان شده،آيا راهى هست كه ما به زندگى سابق بازگرديم؟! پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:تو بر او حرام شده اى! زن پى در پى اصرار و الحاح مى كرد،سر انجام رو به درگاه خدا آورد و عرض كرد:«خداوندا!بيچارگى و نياز و شدت حالم را به تو شكايت مى كنم،خداوندا! فرمانى بر پيامبرت نازل كن و اين مشكل را بگشا».

در اينجا حال وحى به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دست داد،و چهار آيۀ آغاز اين سوره بر او نازل شد كه راه حل مشكل«ظهار»را به روشنى نشان مى دهد.

تفسير:

«ظهار»يك عمل زشت جاهلى!با توجه به آنچه در شأن نزول گفته شد تفسير آيات نخستين سوره روشن است،مى فرمايد:«خداوند سخن زنى را كه در بارۀ شوهرش به تو مراجعه كرده بود،شنيد»و تقاضاى او را اجابت كرد (قَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجادِلُكَ فِي زَوْجِها) .

سپس مى افزايد:آن زن علاوه بر اين كه با تو مجادله داشت؛«به خداوند شكايت مى كرد»و از پيشگاهش تقاضاى حل مشكل نمود (وَ تَشْتَكِي إِلَى اللّهِ) .

«اين در حالى بود كه خداوند گفتگوى شما(و اصرار آن زن)را(در حل مشكلش)مى شنيد» (وَ اللّهُ يَسْمَعُ تَحاوُرَكُما) .

«و خداوند شنوا و بيناست» (إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ) .

آرى!خداوند،آگاه از همۀ«مسموعات»و«مبصرات»است،بى آنكه نيازى به اعضاى بينائى و شنوائى داشته باشد،او همه جا حاضر و ناظر است و همه چيز را مى بيند و هر سخنى را مى شنود.

مادر و فرزند بودن چيزى نيست كه با سخن درست شود،يك واقعيت عينى خارجى است كه هرگز از طريق بازى با الفاظ حاصل نمى شود.

و به دنبال آن مى افزايد:«آنها سخنى زشت و باطل مى گويند» (وَ إِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً) .

مطابق اين آيه«ظهار»عملى است حرام و منكر،ولى از آنجا كه تكاليف الهى اعمال گذشته را شامل نمى شود،و از لحظۀ نزول حاكميت دارد،در پايان آيه مى فرمايد:«و خداوند بخشنده و آمرزنده است» (وَ إِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ) .هم مى بخشد و هم مى پوشاند.

بنابر اين اگر مسلمانى قبل از نزول اين آيات مرتكب اين عمل شده نبايد نگران باشد،خداوند او را مى بخشد.

اما به هر حال مسألۀ كفّاره به قوت خود باقى است.

و بدون اين كه كفّاره دهند با همسر خود بعد از«ظهار»آميزش جنسى داشته باشند، در پايان آيه مى افزايد:«خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) .هم از ظهار آگاه است و هم از ترك كفّاره و هم از نيّات شما!

آرى!جبران گناهان به وسيلۀ كفّارات پايه هاى ايمان را محكم مى كند، و انسان را نسبت به مقررات الهى علما و عملا پايبند مى سازد! و در پايان آيه براى اين كه همۀ مسلمانان اين مسأله را يك امر جدى تلقى كنند مى گويد:«اينها مرزهاى الهى است،و كسانى كه با آن مخالفت كنند عذاب دردناكى دارند» (وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ أَلِيمٌ) .

قوانين الهى را از اين رو«حدود الهى»مى گويند كه عبور از آن مجاز نيست.

چنانكه ديديم اسلام«ظهار»را به شدّت محكوم كرده،بنابر اين هر گاه كسى نسبت به همسرش ظهار كند،همسرش مى تواند با مراجعه به حاكم شرع او را موظف سازد كه يا رسما از طريق طلاق از او جدا شود و يا به زندگى زناشوئى باز گردد،اما پيش از بازگشت بايد به ترتيبى كه در آيات فوق خوانديم كفّاره بدهد.

و شكست رو برو شدند،و سر انجام فتح مكه طومار قدرت و شوكت آنها را در هم پيچيد و اسلام در همه جا پيروز گشت.

چيزى داناست» (ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ) .

منظور از اين كه خداوند چهارمين يا ششمين آنهاست اين است كه او در همه جا حاضر و ناظر و از همه چيز آگاه است،و گر نه ذات پاكش نه مكان دارد و نه هرگز توصيف به اعداد مى شود،بلكه شبيه و نظير و مثل و مانند ندارد.

شدند سپس به كارى كه از آن نهى شده بودند باز مى گردند،و براى انجام گناه و تعدى و نافرمانى رسول خدا به نجوا مى پردازند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوى ثُمَّ يَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ يَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ) .

از اين تعبير به خوبى استفاده مى شود كه قبلا به آنها هشدار داده شده بود كه از نجوا بپرهيزند كارى كه ذاتا توليد نگرانى و بدگمانى در ديگران مى كند.

در ادامۀ اين سخن به يكى ديگر از اعمال خلاف منافقان و يهود اشاره كرده، مى فرمايد:«و هنگامى كه نزد تو مى آيند تو را تحيّتى(و خوشامدى)مى گويند كه خدا به تو نگفته است» (وَ إِذا جاؤُكَ حَيَّوْكَ بِما لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللّهُ) .

منظور از«تحيت الهى»در اين آيه همان جملۀ«السّلام عليك»،يا«سلام اللّه عليك»مى باشد كه شبيه آن در آيات قرآن در مورد پيامبران و بهشتيان و غير آنها كرارا آمده است:از جمله در آيۀ 181 سورۀ صافات مى خوانيم:«و سلام على المرسلين؛سلام بر تمام رسولان پروردگار».

سپس مى افزايد:آنها نه فقط مرتكب اين گناهان بزرگ مى شوند،بلكه آن چنان از بادۀ غرور سرمست هستند كه؛«در دل مى گويند:(اگر اعمال ما بد است پس)چرا خداوند ما را به خاطر گفته هايمان عذاب نمى كند»؟! (وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا يُعَذِّبُنَا اللّهُ بِما نَقُولُ) .

به اين ترتيب هم عدم ايمان خود را به نبوت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ثابت كردند و هم عدم ايمان به احاطۀ علمى خداوند.

ولى قرآن در يك جملۀ كوتاه به آنها چنين پاسخ مى گويد:«جهنم براى آنان كافى است(و نيازى به مجازات ديگر نيست،همان جهنمى كه به زودى)وارد آن مى شوند و چه بد فرجامى است» (حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِيرُ) .

البته اين تعبير نفى عذاب دنيوى را در بارۀ آنها نمى كند.

هنگامى كه نجوا مى كنيد به گناه و تعدى و نافرمانى رسول(خدا)نجوا نكنيد، (محتواى نجواى شما بايد پاك و الهى باشد)به كار نيك و تقوا نجوا كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَناجَيْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوى) .

«و از خدائى كه همگى نزد او جمع مى شويد بپرهيزيد» (وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ) .

از اين تعبير به خوبى استفاده مى شود كه اصل نجوا اگر در ميان مؤمنان باشد، سوء ظنى برنيانگيزد،توليد نگرانى نكند و محتواى آن توصيه به نيكيها و خوبيها باشد مجاز است.

ولى اصولا هرگاه هدف مهمترى در كار نباشد نجوا كردن كار پسنديده اى نيست،و بر خلاف آداب مجلس است زيرا نوعى بى اعتنائى يا بى اعتمادى نسبت به ديگران محسوب مى شود.

اين جهان نيز به قلب و جان و رزق و روزى شما وسعت مى دهد (يَفْسَحِ اللّهُ لَكُمْ) .

و از آنجا كه گاهى مجلس آن چنان مملوّست كه بدون برخاستن بعضى جا براى ديگران پيدا نمى شود،و يا اگر جائى پيدا مى شود مناسب حال آنها نيست در ادامۀ آيه مى افزايد:«و هنگامى كه گفته شود:برخيزيد برخيزيد» (وَ إِذا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا) .

نه تعلل جوئيد و نه به هنگامى كه بر مى خيزيد ناراحت شويد،چرا كه گاه تازه واردها از شما براى نشستن سزاوارترند به خاطر خستگى مفرط،يا كهولت سن،و يا احترام خاصى كه دارند،و يا جهات ديگر.

سپس به بيان پاداش انجام اين دستور الهى پرداخته مى افزايد:اگر چنين كنيد «خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند و كسانى را كه علم به آنها داده شده درجات عظيمى مى بخشد» (يَرْفَعِ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ) .

اشاره به اين كه اطاعت اين دستورات دليل بر ايمان و علم و آگاهى است، و نيز اشاره به اين كه اگر پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به بعضى دستور داد از جا برخيزند و به تازه واردان جا دهند براى يك هدف مقدس الهى و احترام به پيشگامان در ايمان و علم بوده است.

و از آنجا كه گروهى اين آداب را با طيب خاطر و از صميم دل انجام مى دهند، و گروه ديگرى با كراهت و ناخشنودى،يا براى ريا و تظاهر،در پايان آيه مى افزايد:

«و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) .

اين آيه نشان مى دهد آنچه مقام آدمى را نزد خدا بالا مى برد،دو چيز است:

ايمان و علم.

شد(و آنها را ملامت كرد و حكم آيۀ اول را نسخ نمود)و اجازۀ نجوا به همگان داد- ولى نجوا در مورد كار خير و اطاعت پروردگار.

تفسير:

يك آزمون جالب!در بخشى از آيات گذشته سخن از مسألۀ نجوا بود،باز همين بحث را ادامه داده،نخست مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هنگامى كه مى خواهيد با رسول خدا نجوا كنيد پيش از نجوايتان صدقه اى در راه خدا بدهيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا ناجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً) .

سپس مى افزايد:«اين براى شما بهتر و پاكيزه تر است» (ذلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ أَطْهَرُ) .

اين صدقه هم براى متمكنان«خير»بود،زيرا موجب ثوابى مى شد،و هم براى نيازمندان،چرا كه وسيلۀ كمكى به آنها محسوب مى گشت.

و اما«اطهر»بودنش از اين نظر بود كه قلوب اغنيا را از حب مال مى شست، و قلوب نيازمندان را از كينه و ناراحتى.

ولى از آنجا كه اگر وجوب صدقه قبل از نجوا عموميت مى داشت فقرا از طرح مسائل مهم يا نيازهاى خود در برابر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به صورت نجوا محروم مى شدند،در ذيل آيه حكم صدقه را از اين گروه برداشته،مى فرمايد:«و اگر توانائى نداشته باشيد خداوند آمرزنده و مهربان است» (فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

و به اين ترتيب آنها كه تمكن مالى داشتند دادن صدقه قبل از نجوا براى آنان واجب بود،و آنها كه نداشتند بدون آن مى توانستند با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نجوا كنند.

فقير شويد كه از دادن صدقات قبل از نجوا خوددارى كرديد»؟! (أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقاتٍ) .

معلوم مى شود حب مال در دل شما از علاقه به نجواى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بيشتر است،و نيز معلوم مى شود در اين نجواها غالبا مسائل حياتى مطرح نمى شد،و گر نه چه مانعى داشت كه اين گروه قبل از نجوا صدقه اى مى دادند و نجوا مى كردند، بخصوص اين كه مقدار خاصى براى صدقه نيز تعيين نشده بود و مى توانستند با مبلغ كمى اين مشكل را حل كنند.

سپس مى افزايد:«اكنون كه اين كار را نكرديد(و خود به تقصير خويشتن پى برديد)و خداوند توبۀ شما را پذيرفت،نماز را بر پا داريد و زكات را ادا كنيد،و خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد،و(بدانيد)خداوند از آنچه انجام مى دهيد با خبر است» (فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ) .

هستند)در حالى كه خودشان مى دانند»دروغ مى گويند (وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ) .

اين راه و رسم منافقان است كه پيوسته براى پوشانيدن چهرۀ زشت و منفور خود به سوگندهاى دروغ پناه مى برند،در حالى كه عملشان بهترين معرف آنهاست.

آيه 18

(آيه 18)-و عجب اين كه اين منافقان در قيامت هم دست از منافقگرى خود بر نمى دارند چنانكه در اين آيه مى فرمايد:به خاطر بياوريد«روزى را كه خداوند همۀ آنها را بر مى انگيزد(و اعمالشان را بر آنها عرضه مى دارد و در دادگاه عدلش از آنها سؤال مى كند)ولى آنان براى خدا نيز سوگند(دروغ)ياد مى كنند همان گونه كه(امروز)براى شما ياد مى كنند» (يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّهُ جَمِيعاً فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَما يَحْلِفُونَ لَكُمْ) .

قيامت تجليگاه اعمال و روحيات انسان در اين دنياست،و از آنجا كه منافقان اين روحيه را همراه خود به قبر و برزخ برده اند در صحنۀ قيامت نيز آشكار مى شود، و بر طبق عادت گذشته سوگند دروغين ياد مى كنند.

سپس مى افزايد:«و گمان مى كنند كارى مى توانند انجام دهند» (وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلى شَيْءٍ) .ولى اين يك پندار موهوم و خيالى خام بيش نيست! و سر انجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد:«بدانيد آنها دروغگويانند» (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْكاذِبُونَ) .

و به اين ترتيب كوس رسوائى آنها را همه جا مى زنند.

آنها را كه شكست و نابودى است روشن مى سازد.

نخست مى فرمايد:«كسانى كه با خدا و رسولش دشمنى مى كنند آنها در زمرۀ ذليل ترين افرادند» (إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ) .

بودن عواطف انسانى است،اما هنگامى كه اين محبت رو در روى محبت خدا قرار گيرد ارزش خود را از دست مى دهد.

سپس به پاداشهاى بزرگ اين گروه كه قلبشان بطور كامل در اختيار عشق خداست پرداخته،و پنج موضوع را كه بعضى به صورت امداد و توفيق است، و بعضى به صورت نتيجه و سر انجام كار بيان مى كند.

در بيان قسمت اول و دوم مى فرمايد:«آنها كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحۀ دلهايشان نوشته،و با روحى از ناحيۀ خودش آنان را تقويت فرموده است» (أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ) .

و در سومين مرحله مى فرمايد:«خداوند آنها را در باغهائى از بهشت داخل مى كند كه نهرها از زير(درختانش)جارى است،جاودانه در آن مى مانند» (وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها) .

و در چهارمين مرحله مى افزايد:«خداوند از آنها خشنود است و آنها نيز از خداوند خشنودند» (رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ) .

در برابر مواهب مادّى قيامت و جنات و حور و قصور اين بزرگترين پاداش روحانى است كه به اين گروه از مؤمنان داده مى شود.

احساس رضايت مولا و معبودشان كه آنها را پذيرفته،لذتبخش ترين احساسى است كه به آنها دست مى دهد،و نتيجه اش خشنودى كامل آنها از خداست.

و در آخرين مرحله به صورت يك اعلام عمومى-كه حاكى از نعمت و موهبت ديگرى است-مى فرمايد:«آنها حزب اللّه اند،بدانيد حزب اللّه پيروزان و رستگارانند» (أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) .

نه تنها پيروزى در سراى ديگر و نيل به انواع نعمتهاى مادى و معنوى در قيامت،بلكه همان گونه كه در آيات قبل آمد در اين دنيا نيز به لطف الهى بر دشمنان پيروزند،و در پايان جهان نيز حكومت حق و عدالت در دست آنهاست.

«پايان سورۀ مجادله»

ص: 132

سورۀ حشر[59]

ضمنا نام اين سوره از آيۀ دوم آن گرفته شده كه سخن از«حشر»يعنى؛ اجتماع يهود براى كوچ كردن از مدينه،و يا حشر مسلمين براى بيرون راندن آنها به ميان آمده است.

و بالاخره اين سوره نيز يكى از سوره هاى«مسبّحات»است،كه با تسبيح خداوند شروع شده،و اتفاقا پايان آن نيز با تسبيح الهى است.

قريش رفتند و با آنها عهد و پيمان بستند كه همگى متحدا بر ضد محمّد صلّى اللّه عليه و آله پيكار كنند.

اين خبر از طريق وحى به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسيد.

ديگر اين كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله روزى با چند نفر از بزرگان و يارانش به سوى قبيلۀ بنى نضير كه در نزديكى مدينه زندگى مى كردند آمد و مى خواست از آنها كمك يا وامى بگيرد،و شايد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و يارانش مى خواستند در زير اين پوشش وضع«بنى نضير»را از نزديك بررسى كنند،مبادا مسلمانان غافلگير شوند.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در بيرون قلعۀ يهود بود و با«كعب بن اشرف»در اين زمينه صحبت كرد،در اين هنگام در ميان يهوديان بذر توطئه اى پاشيده شد،و با يكديگر گفتند:

يك نفر پشت بام رود و سنگ عظيمى بر او بيفكند و ما را از دست اين مرد راحت كند!يكى از يهود اعلام آمادگى كرد و به پشت بام رفت.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از طريق وحى آگاه شد برخاست و به مدينه آمد،و اينجا بود كه پيمان شكنى يهود بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مسلم شد،و دستور آماده باش براى جنگ به مسلمانان داد.

در بعضى از روايات نيز آمده كه يكى از شعراى بنى نضير به هجو و بدگوئى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پرداخت و اين خود دليل ديگرى بر پيمان شكنى آنها بود.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى اين كه ضربۀ كارى قبلا به آنها بزند به«محمّد بن مسلمه»كه با «كعب بن اشرف»بزرگ يهود آشنائى داشت دستور داد او را به هر نحو بتواند به قتل برساند و او با مقدماتى اين كار را كرد.

كشته شدن«كعب بن اشرف»تزلزلى در يهود ايجاد كرد.به دنبال آن رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله دستور داد مسلمانان براى جنگ با اين قوم پيمان شكن حركت كنند، هنگامى كه آنها با خبر شدند،به قلعه هاى مستحكم و دژهاى نيرومند خود پناه بردند،و درها را محكم بستند،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور داد بعضى درختان نخل را كه نزديك قلعه ها بود بكنند يا بسوزانند.

ص: 135

اين كار فرياد يهود را بلند كرد گفتند:اى محمّد!تو پيوسته از اين گونه كارها نهى مى كردى،پس اين چه برنامه اى است؟ آيۀ پنجم اين سوره نازل شد و به آنها پاسخ گفت كه اين يك دستور خاص الهى بود.

محاصره چند روز طول كشيد و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى پرهيز از خونريزى به آنها پيشنهاد كرد كه سرزمين مدينه را ترك گويند آنها نيز پذيرفتند،مقدارى از اموال خود را برداشته و بقيه را رها كردند باقيماندۀ اموال و اراضى و باغات و خانه هاى آنها به دست مسلمانان افتاد.

تفسير:

اين سوره با تسبيح و تنزيه خداوند و بيان عزت و حكمت او شروع مى شود،مى فرمايد:«آنچه در آسمانها و زمين است براى خدا تسبيح مى گويد، و او عزيز و حكيم است» (سَبَّحَ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

و اين در حقيقت مقدمه اى است براى بيان سرگذشت يهود«بنى نضير» همانها كه در شناخت خدا و صفاتش گرفتار انواع انحرافات بودند.

تسبيح عمومى موجودات زمين و آسمان اعم از فرشتگان و انسانها و حيوانات و گياهان و جمادات ممكن است با زبان قال باشد يا با زبان حال،چرا كه نظام شگفت انگيزى كه در آفرينش هر ذره اى به كار رفته با زبان حال بيانگر علم و قدرت و عظمت و حكمت خداست.

و از سوى ديگر به عقيدۀ جمعى از دانشمندان هر موجودى در عالم خود سهمى از عقل و درك و شعور دارد هر چند ما از آن آگاه نيستيم،و به همين دليل با زبان خود تسبيح خدا مى گويد،هر چند گوش ما توانايى شنوائى آن را ندارد.

منظور از«حشر»در اينجا اجتماع و حركت مسلمانان از مدينه به سوى قلعه هاى يهود،و يا اجتماع يهود براى مبارزه با مسلمين است،و از آنجا كه اين نخستين اجتماع در نوع خود بود در قرآن به عنوان«لأوّل الحشر»ناميده شده،و اين خود اشارۀ لطيفى است به برخوردهاى آينده با يهود«بنى نضير»و يهود«خيبر» و مانند آنها.

سپس مى افزايد:«شما هرگز گمان نمى كرديد كه آنها(از اين ديار)خارج شوند و خودشان نيز گمان مى كردند كه دژهاى محكمشان آنان را از عذاب الهى مانع مى شود» (ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللّهِ) .

آنها چنان مغرور و از خود راضى بودند كه تكيه گاهشان دژهاى نيرومند و قدرت ظاهريشان بود،ولى از آنجا كه خدا مى خواست بر همه روشن سازد كه چيزى در برابر ارادۀ او قدرت مقاومت ندارد حتى بدون آن كه جنگى رخ دهد آنها را از آن سرزمين بيرون راند! لذا در ادامۀ آيه مى فرمايد:«اما خداوند از آنجا كه گمان نمى كردند به سراغشان آمد،و در دلهايشان ترس و وحشت افكند،به گونه اى كه خانه هاى خود را با دست خويش و با دست مؤمنان ويران مى كردند» (فَأَتاهُمُ اللّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ) .

آرى!خدا اين لشكر نامرئى،يعنى؛لشكر ترس را كه در بسيارى از جنگها به يارى مؤمنان مى فرستاد بر قلب آنها چيره كرد،و مجال هرگونه حركت و مقابله را از آنها سلب نمود،آنها خود را براى مقابله با لشكر برون آماده كرده بودند بى خبر از آن كه خداوند لشكرى از درون به سراغشان مى فرستد.

و در پايان آيه به عنوان يك نتيجه گيرى كلى مى فرمايد:«پس عبرت بگيريد اى صاحبان چشم»! (فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ) .

بدون شك جلاى وطن و رها كردن قسمت عمدۀ سرمايه هائى كه يك عمر فراهم كرده بودند خود براى آنها عذابى دردناك بود.

بنابر اين منظور از جملۀ فوق اين است كه اگر اين عذاب براى آنها مقدر نشده بود عذاب ديگرى كه همان قتل و اسارت به دست مسلمانان بود بر سر آنها فرود مى آمد،خدا مى خواست آنها در جهان آواره شوند،و اى بسا اين آوارگى براى آنها دردناكتر بود،زيرا هر وقت به ياد آن همه دژها و خانه هاى مجلل و مزارع و باغات خود مى افتادند كه در دست ديگران است و خودشان بر اثر پيمان شكنى و توطئه بر ضد پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله در مناطق ديگر محروم و سرگردانند گرفتار آزار و شكنجه هاى روحى فراوانى مى شدند.

اما اين تنها عذاب دنياى آنها بود،لذا در پايان اين آيه مى افزايد:«و براى آنها در آخرت نيز عذاب آتش است» (وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابُ النّارِ) .

چنين است دنيا و آخرت كسانى كه پشت پا به حق و عدالت زنند و بر مركب غرور و خودخواهى سوار گردند.

آنها گفتند:اى محمّد!مگر تو نبودى كه از اين گونه كارها نهى مى كردى؟ آيه نازل شد و گفت:«هر درخت با ارزش نخل را قطع يا آن را به حال خود واگذاشتيد همه به فرمان خدا بود»! (ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللّهِ) .

«و هدف اين بود كه فاسقان را خوار و رسوا كنند» (وَ لِيُخْزِيَ الْفاسِقِينَ) .

اسبى تاختيد،و نه شترى» (وَ ما أَفاءَ اللّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ) .

سپس مى افزايد:چنان نيست كه پيروزيها هميشه نتيجۀ جنگهاى شما باشد،«ولى خداوند رسولان خود را بر هر كس بخواهد مسلّط مى سازد،و خدا بر همه چيز تواناست» (وَ لكِنَّ اللّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلى مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) .

آرى!پيروزى بر دشمن سرسخت و نيرومندى همچون يهود بنى نضير با امدادهاى غيبى خداوند صورت گرفت،تا بدانيد خداوند بر همه چيز قادر است، اينجاست كه مسلمانان مى توانند در چنين ميدانهائى هم درس معرفة اللّه بياموزند، و هم نشانه هاى حقانيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را ببينند،و هم برنامۀ اخلاص و اتكاء به ذات پاك خدا را در تمام مسير راهشان ياد گيرند.

هر موردى لازم است مصرف مى كند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه اين حق بعد از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به امامان معصوم عليهم السّلام و بعد از آنها به نواب آنها يعنى مجتهدان جامع الشرايط مى رسد،چرا كه احكام اسلام تعطيل بردار نيست،و حكومت اسلامى از مهمترين مسائلى است كه مسلمانان با آن سر و كار دارند و قسمتى از پايه هاى اين حكومت بر مسائل اقتصادى نهاده شده است و بخشى از مسائل اقتصادى اصيل اسلامى همينهاست.

سپس به فلسفۀ اين تقسيم حساب شده پرداخته،مى افزايد:اين به خاطر آن است«تا(اين اموال عظيم)در ميان ثروتمندان شما دست به دست نگردد» و نيازمندان از آن محروم نشوند! (كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ) .

اين آيه يك اصل اساسى را در اقتصاد اسلامى بازگو مى كند و آن اين كه جهت گيرى اقتصاد اسلامى چنين است كه در عين احترام به«مالكيت خصوصى» برنامه را طورى تنظيم كرده كه اموال و ثروتها متمركز در دست گروهى محدود نشود كه پيوسته در ميان آنها دست به دست بگردد.

و در پايان آيه مى فرمايد:«آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد(و اجرا كنيد)و آنچه نهى كرده خوددارى نمائيد؛و از(مخالفت)خدا بپرهيزيد كه خداوند كيفرش شديد است» (وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ) .

اين جمله هر چند در ماجراى غنائم بنى نضير نازل شده،ولى محتواى آن يك حكم عمومى در تمام زمينه ها و برنامه هاى زندگى مسلمانهاست،و سند روشنى است براى حجت بودن سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و بر طبق اين اصل همۀ مسلمانان موظفند اوامر و نواهى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را به گوش جان بشنوند و اطاعت كنند،خواه در زمينۀ مسائل مربوط به حكومت اسلامى باشد يا غير آن.

و غنائمى كه بدون جنگ عائد مسلمين مى شود-را ادامه مى دهد،كه در حقيقت تفسيرى براى يتيمان و مسكينها و بيش از همه تفسير«ابن السبيل»است.

مى فرمايد:اين اموال«براى فقيران مهاجرانى است كه از خانه و كاشانه و اموال خود بيرون رانده شدند» (لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ) .

«آنها فضل خداوند و رضاى او را مى طلبند و خدا و رسولش را يارى مى كنند،آنها راستگويانند» (يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ) .

در اينجا سه وصف مهم براى مهاجران نخستين بيان كرده كه در«اخلاص» و«جهاد مستمر»و«صدق همه جانبه»خلاصه مى شود.

ديگر اين كه:«و در دل خود نيازى به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمى كنند» (وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمّا أُوتُوا) .

نه چشم داشتى به غنائمى كه به آنها داده شده است دارند،و نه نسبت به آنها حسد مى ورزند و نه حتى در درون دل احساس نياز به آنچه به آنها اعطا شده مى كنند.

و در مرحلۀ سوم مى افزايد:«و آنها را بر خود مقدم مى دارند هر چند خودشان بسيار نيازمند باشند» (وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ) .

و به اين ترتيب«محبت»و«بلندنظرى»و«ايثار»سه ويژگى پرافتخار آنهاست.

«ابن عباس»مفسر معروف اسلامى،مى گويد:پيغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله روز پيروزى بر يهود بنى نضير به انصار فرمود:«اگر مايل هستيد اموال و خانه هايتان را با مهاجران تقسيم كنيد،و در اين غنائم با آنها شريك شويد،و اگر مى خواهيد اموال و خانه هايتان از آن شما باشد و از اين غنائم چيزى به شما داده نشود»؟! انصار گفتند:هم اموال و خانه هايمان را با آنها تقسيم مى كنيم،و هم چشم داشتى به غنائم نداريم،و مهاجران را بر خود مقدم مى شمريم،آيۀ فوق نازل شد و اين روحيۀ عالى آنها را ستود.

و در پايان آيه براى تأكيد بيشتر روى اين اوصاف كريمه،و بيان نتيجۀ آن مى افزايد:«و كسانى كه از بخل و حرص نفس خويش بازداشته شده اند، رستگارانند» (وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) .

در حديثى مى خوانيم كه امام صادق عليه السّلام فرمود:«شح از بخل شديدتر است، بخيل كسى است كه در مورد آنچه دارد بخل مى ورزد،ولى شحيح هم نسبت به آنچه در دست مردم است بخل مى ورزد و هم آنچه خود در اختيار دارد،تا آنجا كه هر چه را در دست مردم ببيند آرزو مى كند آن را به چنگ آورد،خواه از طريق حلال باشد يا حرام و هرگز قانع به آنچه خداوند به او روزى داده نيست».

الهام از قرآن مجيد در ميان ما به عنوان«تابعين»معروف شده اند،و بعد از مهاجران و انصار كه در آيات قبل سخن از آنها به ميان آمد سومين گروه عظيم مسلمين را تشكيل مى دهند.

مى فرمايد:«(همچنين)كسانى كه بعد از آنها[-مهاجران و انصار] آمدند و مى گويند:پروردگارا!ما و برادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشى گرفتند بيامرز،و در دلهايمان حسد و كينه اى نسبت به مؤمنان قرار مده،پروردگارا! تو مهربان و رحيمى» (وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ) .

به اين ترتيب«خودسازى»و«احترام به پيشگامان در ايمان»و«دورى از كينه و حسد»از ويژگيهاى آنهاست.

تعبير به«اخوان»(برادران)و استمداد از خداوند رءوف و رحيم در پايان آيه همه حاكى از روح محبت و صفا و برادرى است كه بر كل جامعۀ اسلامى بايد حاكم باشد و هر كس هر نيكى را مى خواهد تنها براى خود نخواهد.

اين آيه تمام مسلمين را تا دامنۀ قيامت شامل مى شود،و بيانگر اين واقعيت مى باشد كه اموال«فيىء»منحصر به نيازمندان مهاجرين و انصار نيست،بلكه ساير نيازمندان مسلمين را در طول تاريخ شامل مى شود.

صحابه در ميزان قرآن و تاريخ-

در اينجا بعضى از مفسران بدون توجه به اوصافى كه براى هر يك از«مهاجران»و«انصار»و«تابعين»در آيات فوق آمده باز اصرار دارند كه همۀ«صحابه»را بدون استثنا پاك و منزه بشمرند،و كارهاى خلافى كه احيانا در زمان خود پيامبر صلّى اللّه عليه و آله يا بعد از او از بعضى از آنان سرزده با ديدۀ اغماض بنگرند،و هر كس را در صف مهاجران و انصار و تابعين قرار گرفته چشم بسته محترم و مقدس بدانند.

در حالى كه آيات فوق پاسخ دندان شكنى به اين افراد مى دهد،و ضوابط «مهاجران»راستين و«انصار»و«تابعين»را دقيقا معين مى كند.

ص: 144

در«مهاجران»اخلاص،و جهاد،و صدق را مى شمرد.

و در«انصار»محبت نسبت به مهاجران،و ايثار،و پرهيز از هرگونه بخل و حرص را ذكر مى كند.

و در«تابعين»خودسازى و احترام به پيشگامان در ايمان،و پرهيز از هرگونه كينه و حسد را بيان مى نمايد.

بنابر اين ما در عين احترام به پيشگامان در خط ايمان پروندۀ اعمال آنها را چه در عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله،و چه در طوفانهاى شديدى كه بعد از او در جامعۀ اسلامى در گرفت،دقيقا تحت بررسى قرار مى دهيم،و بر اساس معيارهائى كه در همين آيات از قرآن دريافته ايم،در بارۀ آنها قضاوت و داورى مى كنيم،پيوند خود را با آنها كه بر سر عهد و پيمان خود باقى ماندند محكم مى سازيم،و از آنها كه در عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله يا بعد از او رابطۀ خود را گسستند مى بريم،اين است يك منطق صحيح و هماهنگ با حكم قرآن و عقل.

بيرون مى كنند،و اموال و شرف ما بر باد مى رود كودكان ما اسير،و جنگجويان ما كشته مى شوند.

اين آيه و سه آيۀ بعد از آن نازل شد كه،سر انجام اين ماجرا را بازگو مى كند.

تفسير:

نقش منافقان در فتنه هاى يهود-بعد از بيان ماجراى طايفۀ يهود «بنى نضير»در آيات گذشته،و شرح حال سه گروه از مؤمنان در اينجا به شرح حال گروه ديگرى يعنى منافقان و نقش آنها در اين ماجرا مى پردازد.

نخست روى سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده،مى فرمايد:«آيا منافقان را نديدى كه پيوسته به برادران كافرشان از اهل كتاب مى گفتند:هر گاه شما را(از وطن)بيرون كنند ما هم با شما بيرون خواهيم رفت،و هرگز سخن هيچ كس را در بارۀ شما اطاعت نخواهيم كرد،و اگر با شما پيكار شود ياريتان خواهيم نمود» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَ لا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ) .

و به اين ترتيب اين گروه از منافقان به طايفۀ يهود سه مطلب را قول دادند كه در همه دروغ مى گفتند.

و به همين دليل قرآن با صراحت مى گويد:«خداوند شهادت مى دهد كه آنها دروغگويانند» (وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ) .

آرى!هميشه منافقان دروغگو بوده اند،و غالبا دروغگويان منافقند.

صُدُورِهِمْ مِنَ اللّهِ) .چون از خدا نمى ترسند از همه چيز وحشت دارند،مخصوصا از دشمنان مؤمن و مقاومى چون شما.

«اين به خاطر آن است كه آنها گروهى نادانند» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ) .

آنها عذابى دردناك است» (كَمَثَلِ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِيباً ذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ) .

اما اين گروه چه كسانى بودند كه سرگذشت عبرت انگيزى قبل از ماجراى بنى نضير داشتند؟ بسيارى از مفسران آن را اشاره به ماجراى يهود«بنى قينقاع»مى دانند كه بعد از ماجراى بدر واقع شد،و منجر به بيرون راندن اين گروه از يهود از مدينه گرديد، آنها نيز مانند يهود«بنى نضير»افرادى ثروتمند و مغرور و در ميان خود جنگجو بودند،و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و مسلمانان را تهديد مى كردند،ولى سر انجام چيزى جز بدبختى و در به درى در دنيا و عذاب اليم آخرت عائدشان نشد.

اين يك اصل كلى است كه عاقبت همكارى كفر و نفاق،و شيطان و يارانش، شكست و ناكامى و عذاب دنيا و آخرت است،در حالى كه همكارى مؤمنان و دوستانشان همكارى مستمر و جاودانى و سر انجامش پيروزى و برخوردارى از رحمت واسعۀ الهى در هر دو جهان است.

اصولا يكى از بزرگترين بدبختيها و مصائب انسان خود فراموشى است،چرا كه ارزشها و استعدادها و لياقتهاى ذاتى خود را كه خدا در او نهفته و از بقيۀ مخلوقات ممتازش ساخته،به دست فراموشى مى سپرد،و اين مساوى با فراموش كردن انسانيت خويش است،و چنين انسانى تا سر حد يك حيوان درّنده سقوط مى كند،و همّتش چيزى جز خواب و خور و شهوت نخواهد بود! و اينها همه عامل اصلى فسق و فجور بلكه اين خود فراموشى بدترين مصداق فسق و خروج از طاعت خداست.

لذا در پايان آيه مى گويد:«آنها فاسقانند» (أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ) .

استفاده مى كرد،و مسائل سرنوشت ساز انسانها را در زنده ترين صورتش بيان نمود در اين آيه كه ناظر به همۀ آيات قرآن مجيد است پرده از روى اين حقيقت بر مى دارد كه نفوذ قرآن بقدرى عميق است كه اگر بر كوهها نازل مى شد آنها را تكان مى داد،اما عجب از اين انسان سنگدل كه گاه مى شنود و تكان نمى خورد! نخست مى فرمايد:«اگر اين قرآن را بر كوهى نازل مى كرديم مى ديدى در برابر آن خاشع مى شود،و از خوف خدا مى شكافد» (لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ) .

«و اينها مثالهائى است كه براى مردم مى زنيم شايد در آن بينديشيد» (وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ) .

بعضى اين آيه را بر ظاهرش حمل كرده اند و گفته اند:تمام موجودات اين جهان،از جمله كوهها،براى خود نوعى درك و شعور دارند و اگر اين آيات بر آنها نازل مى شد به راستى از هم متلاشى مى شدند،گواه اين معنى را آيۀ 74 سورۀ بقره مى دانند كه در توصيف گروهى از يهود مى گويد:«سپس دلهاى شما بعد از اين ماجرا سخت شد،همچون سنگ!و يا سخت تر!چرا كه پاره اى از سنگها مى شكافد و از آنها نهرها جارى مى شود،و پاره اى از آنها شكاف بر مى دارد و آب از آن تراوش مى كند و پاره اى از خوف خدا به زير مى افتد»!

در اينجا قبل از هر چيز روى مسألۀ توحيد كه خميرمايۀ همۀ اوصاف جمال و جلال و ريشۀ اصلى معرفت الهى است تكيه مى كند،و بعد از آن روى علم و دانش او نسبت به غيب و شهود.

سپس روى رحمت عامۀ او كه همۀ خلايق را شامل مى شود«رحمن» و رحمت خاصه اش كه ويژۀ مؤمنان است«رحيم»تكيه شده،تا به انسان اميد بخشد.و او را در راه طولانى تكامل و سير الى اللّه كه در پيش دارد يارى دهد.

آيه 24

(آيه 24)-و در آخرين آيۀ سوره در تكميل اين صفات به شش وصف ديگر اشاره كرده،چنين مى فرمايد:«او خداوندى است خالق» (هُوَ اللّهُ الْخالِقُ) .

«آفريننده اى بى سابقه» (الْبارِئُ) .

«و صورتگرى»بى نظير (الْمُصَوِّرُ) .

و سپس از آنجا كه اوصاف خداوند منحصر به اين اوصاف نيست،بلكه اوصافش همچون ذاتش بى پايان است،مى افزايد:«براى او نامهاى نيك است» (لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى) .

و به همين دليل از هرگونه عيب و نقص،منزه و مبراست،«و آنچه در آسمانها و زمين است تسبيح او مى گويند»و او را از هر عيب و نقصى پاك مى شمرند (يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) .

و سر انجام براى تأكيد بيشتر،روى موضوع نظام آفرينش به دو وصف ديگر از اوصافش كه يكى از آنها قبلا آمد،اشاره كرده،مى فرمايد:«و او عزيز و حكيم است» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

اولى نشانۀ كمال قدرت او بر همه چيز،و غلبۀ بر هر مانع است،و دومى اشاره به علم و آگاهى از نظام آفرينش و تنظيم برنامۀ دقيق در امر خلقت و تدبير است.

و به اين ترتيب در مجموع اين آيات سه گانه علاوه بر مسألۀ توحيد-كه دو بار تكرار شده-هفده وصف از اوصاف خدا آمده است بدين ترتيب:

عالم الغيب و الشهاده-رحمان-رحيم-ملك-قدّوس-سلام-مؤمن -مهيمن-عزيز-جبّار-متكبّر-خالق-بارئ-مصوّر-حكيم-داراى اسماء الحسنى-كسى كه همۀ موجودات عالم تسبيح او مى گويند.

و به اين ترتيب،اين آيات دست پويندگان راه معرفت اللّه را گرفته منزل به منزل پيش مى برد،از ذات پاك او شروع مى كند،و بعد به عالم خلقت مى آورد،و باز در اين سير الى اللّه از مخلوق نيز به سوى خالق مى برد،قلب را مظهر اسماء و صفات الهى و مركز انوار ربانى مى كند و در لابلاى اين معارف و انوار،او را مى سازد

ص: 153

و تربيت مى نمايد شكوفه هاى تقوا را بر شاخسار وجودش ظاهر ساخته و لايق قرب جوارش مى كند.

آيات آخر اين سوره آياتى است فوق العاده با عظمت و الهام بخش؛در حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مى خوانيم:«هر كس آخر سورۀ حشر را بخواند،گناهان گذشته و آيندۀ او بخشوده مى شود»! «پايان سورۀ حشر»

ص: 154

سورۀ ممتحنه[60]

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آنها در همان مكان كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده بود به او رسيدند،او سوگند ياد كرد كه هيچ نامه اى نزد او نيست،ولى على عليه السّلام فرمود:نه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به ما دروغ گفته، و نه ما دروغ مى گوئيم،شمشير را كشيد و فرمود:نامه را بيرون بياور،و الا به خدا سوگند گردنت را مى زنم! «ساره»كه نامه را در ميان گيسوانش پنهان كرده بود بيرون آورد،آنها نامه را خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آوردند.

حضرت صلّى اللّه عليه و آله به سراغ«حاطب»فرستاد،فرمود:اين نامه را مى شناسى؟ عرض كرد:بلى،فرمود:چه چيز موجب شد به اين كار اقدام كنى؟ عرض كرد:اى رسول خدا!به خدا سوگند از آن روز كه اسلام را پذيرفته ام لحظه اى كافر نشده ام،ولى مسأله اين است كه تمام مهاجران كسانى را در مكّه دارند ولى من در ميان آنها غريبم و خانوادۀ من در چنگال آنها گرفتارند،خواستم مزاحم خانوادۀ من نشوند،در حالى كه مى دانستم خداوند سر انجام آنها را گرفتار شكست مى كند.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عذرش را پذيرفت-اينجا بود كه آيه نازل شد و درسهاى مهمى در زمينۀ ترك هرگونه دوستى نسبت به مشركان و دشمنان خدا به مسلمانان داد.

تفسير:

سر انجام طرح دوستى با دشمن خدا!چنانكه در شأن نزول دانستيم حركتى از ناحيۀ يكى از مسلمانان صادر شد كه هر چند به قصد جاسوسى نبود ولى اظهار محبتى به دشمنان اسلام محسوب مى شد،لذا آيه به مسلمانان هشدار داد كه از تكرار اين گونه كارها در آينده بپرهيزند.

نخست مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ) .

يعنى؛آنها نه فقط دشمنان خدا هستند كه با شما نيز عداوت و دشمنى دارند،با اين حال چگونه دست دوستى به سوى آنها دراز مى كنيد؟! سپس مى افزايد:«شما نسبت به آنها اظهار محبت مى كنيد در حالى كه آنها به

ص: 157

آنچه از حق براى شما آمده(اسلام و قرآن)كافر شده اند،و رسول خدا و شما را به خاطر ايمان به خداوندى كه پروردگار همۀ شماست از شهر و ديارتان بيرون مى رانند» (تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِما جاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّكُمْ) .

آنها هم در عقيده با شما مخالفند،و هم عملا به مبارزه برخاسته اند، و كارى را كه بزرگترين افتخار شماست،يعنى ايمان به پروردگار،براى شما بزرگترين جرم و گناه شمرده اند،با اين حال آيا جاى اين است كه شما نسبت به آنها اظهار محبت كنيد.

سپس براى توضيح بيشتر مى افزايد:«اگر شما براى جهاد در راه من و جلب خشنوديم هجرت كرده ايد»پيوند دوستى با آنها برقرار نسازيد (إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي) .

اگر به راستى دم از دوستى خدا مى زنيد و به خاطر او از شهر و ديار خود هجرت كرده ايد،و طالب جهاد فى سبيل اللّه و جلب رضاى او هستيد اين مطلب با دوستى دشمنان خدا سازگار نيست.

باز براى توضيح بيشتر مى افزايد:«شما مخفيانه با آنها رابطۀ دوستى برقرار مى كنيد در حالى كه من به آنچه پنهان يا آشكار مى سازيد از همه داناترم»! (تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَيْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ) .

بنابر اين مخفى كارى چه فايده اى دارد با علم خداوند به غيب و شهود.

و در پايان آيه،به عنوان يك تهديد قاطع،مى فرمايد:«و هر كس از شما چنين كارى كند از راه راست گمراه شده است» (وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ) .

هم از راه معرفت خدا منحرف گشته كه گمان كرده چيزى بر خدا مخفى مى ماند،و هم از راه ايمان و اخلاص و تقوا كه طرح دوستى با دشمنان خدا ريخته و هم تيشه به ريشۀ زندگانى خود زده است كه دشمنش را از اسرارش با خبر ساخته و اين بدترين انحرافى است كه ممكن است به شخص مؤمن بعد از وصول به سر چشمۀ ايمان دست دهد.

ص: 158

آيه 2

(آيه 2)-در اين آيه،براى تأكيد و توضيح بيشتر،مى افزايد:شما براى چه طرح دوستى با آنها مى ريزيد؟با اين كه:«اگر آنها بر شما مسلّط شوند دشمنانتان خواهند بود،و دست و زبان خود را به بدى كردن به شما مى گشايند» (إِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ) .

شما براى آنها دلسوزى مى كنيد در حالى كه عداوتشان با شما آن چنان ريشه دار است كه اگر بر شما دست يابند از هيچ كارى فروگذار نمى كنند.

و از همه بدتر اين است كه:«دوست دارند شما(از اسلام)به كفر بازگرديد» و بزرگترين افتخار خود يعنى گوهر ايمان را از دست دهيد (وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ) .

انسانيت وجود داشته شاهد مى آورد،در اينجا نيز به دنبال نهى شديدى كه از دوستى با دشمنان خدا در آيات قبل شده سخن از ابراهيم(ع)و برنامۀ اوج به عنوان پيشواى بزرگى كه مورد احترام همۀ اقوام،مخصوصا قوم عرب،بوده به ميان مى آورد.

مى فرمايد:«براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود داشت» (قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْراهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ) .

منظور از تعبير «وَ الَّذِينَ مَعَهُ» (آنها كه با ابراهيم بودند)مؤمنانى است كه او را در اين راه همراهى مى كردند،هر چند قليل و اندك بودند.

سپس در توضيح اين معنى مى افزايد:«در آن هنگامى كه به قوم(مشرك) خود گفتند:ما از شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد بيزاريم»! (إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ) .

ما نه شما را قبول داريم،و نه آئين و مذهبتان را،ما هم از خودتان و هم از بتهاى بى ارزشتان متنفريم.

و باز براى تأكيد افزودند:«ما نسبت به شما كافريم» (كَفَرْنا بِكُمْ) .

البته اين كفر همان كفر برائت و بيزارى است كه در بعضى از روايات ضمن بر شمردن اقسام پنج گانۀ كفر به آن اشاره شده است.

و سوّمين بار براى تأكيد بيشتر افزودند:«و ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشگى آشكار شده است» (وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً) .

و اين وضع همچنان ادامه دارد«تا آن زمان كه به خداى يگانه ايمان بياوريد» (حَتّى تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ) .

و به اين ترتيب با نهايت قاطعيت و بدون هيچ گونه پرده پوشى اعلام جدائى و بيزارى از دشمنان خدا كردند،و تصريح نمودند كه اين جدائى تا ابد ادامه دارد، مگر اين كه آنها مسير خود را تغيير دهند و از خط كفر به خط ايمان روى آورند.

ولى از آنجا كه اين قانون كلى و عمومى در زندگى ابراهيم استثنائى داشته كه آن هم به خاطر هدايت بعضى از مشركان صورت گرفته،به دنبال آن مى فرمايد:آنها

ص: 160

هرگونه ارتباطشان را با قوم كافر قطع كردند و هيچ سخن محبت آميزى به آنها نگفتند:«جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش[-عمويش آزر]گفت:(وعده داد)كه براى تو آمرزش طلب مى كنم،و در عين حال در برابر خداوند براى تو مالك چيزى نيستم»و اختيارى ندارم (إِلاّ قَوْلَ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَ ما أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ شَيْءٍ) .

ابراهيم(ع)به اين وعدۀ خود عمل كرد ولى آزر ايمان نياورد،و هنگامى كه بر ابراهيم روشن شد كه او دشمن خداست و هرگز ايمان نمى آورد ديگر براى او استغفار نكرد و با او قطع رابطه نمود.

ابراهيم و پيروانش قويا با بت پرستان مخالف بودند و بايد اين درس را از آنها سرمشق گرفت،و داستان آزر شرائط خاصى داشته كه اگر براى ما هم پيدا شود قابل تأسى است.

و از آنجا كه مبارزه با دشمنان خدا با اين صراحت و قاطعيت مخصوصا در زمانى كه آنها از قدرت ظاهرى برخوردارند جز با توكل بر ذات خدا ممكن نيست، در پايان آيه مى افزايد:آنها گفتند:«پروردگارا!ما بر تو توكل كرديم و به سوى تو بازگشتيم همۀ فرجامها به سوى توست» (رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ) .

قدرتت شكست ناپذير است و حكمتت نافذ در همه چيز.

به هر حال اگر كسانى كه مورد علاقۀ مسلمانان هستند از خط مكتبى آنان جدا شوند نبايد از بازگشت آنها مأيوس شد،چرا كه خداوند بر همه چيز قادر است، اوست كه مى تواند دلها را دگرگون سازد،و اوست كه گناهان و خطاهاى بندگانش را مى بخشد،لذا در پايان آيه مى افزايد:«و خداوند تواناست و آمرزنده و مهربان است» (وَ اللّهُ قَدِيرٌ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

آيه 10

(آيه 10)-

شأن نزول:

در شأن نزول اين آيه و آيۀ بعد آمده است كه:

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در«حديبيه»با مشركان مكّه پيمانى امضا كرد يكى از موارد پيمان اين بود كه هر كس از اهل مكّه به مسلمانان بپيوندد او را بازگردانند،اما اگر كسى از مسلمانان اسلام را رها كرده به مكّه بازگردد مى توانند او را برنگردانند.

در اين هنگام زنى به نام«سبيعه»اسلام را پذيرفت،و در همان سرزمين حديبيه به مسلمانان پيوست،همسرش خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمد و گفت:اى محمّد! همسرم را به من بازگردان،چرا كه اين يكى از مواد پيمان ماست،و هنوز مركب آن خشك نشده.

آيه نازل شد و دستور داد زنان مهاجر را امتحان كنيد.

ابن عباس مى گويد:امتحانشان به اين بود كه بايد سوگند ياد كنند هجرت آنها به خاطر كينه با شوهر،يا علاقه به سرزمين جديد،و يا هدف دنيوى نبوده بلكه تنها به خاطر اسلام بوده است.

آن زن سوگند ياد كرد كه چنين است در اينجا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مهريه اى را كه شوهرش پرداخته بود و هزينه هائى را كه متحمل شده بود به او پرداخت و فرمود:

طبق اين مادۀ قرارداد تنها مردان را باز مى گرداند نه زنان را.

تفسير:

جبران زيانهاى مسلمين و كفار-در آيات گذشته سخن از«بغض فى اللّه»و قطع پيوند با دشمنان خدا بود،اما در اينجا سخن از«حبّ فى اللّه»و برقرار ساختن پيوند با كسانى است كه از كفر جدا مى شوند و به ايمان مى پيوندند.

نخست از زنان مهاجر،سخن مى گويد،و جمعا هفت دستور در اين آيه وارد شده كه عمدتا در بارۀ زنان مهاجر،و قسمتى نيز در بارۀ زنان كافر است.

1-نخستين دستور در بارۀ آزمايش«زنان مهاجرات»است،روى سخن را به مؤمنان كرده،مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هنگامى كه زنان با ايمان به عنوان هجرت نزد شما آيند،آنها را(از خود نرانيد،بلكه)آزمايش كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ) .

نحوۀ امتحان چنين بود كه آنها را سوگند به خدا مى دادند كه مهاجرتشان جز

ص: 164

براى قبول اسلام نبوده،و يا با پيغمبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله بيعت كنند كه راه شرك نپويند، و گرد سرقت و اعمال منافى عفت،و كشتن فرزندان،و مانند آن نروند،و سر تا پا تسليم فرمان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله باشند.

البته ممكن است كسانى در آن سوگند و اين بيعت نيز خلاف بگويند اما مقيّد بودن بسيارى از(مردم)حتّى مشركان در آن زمان به مسألۀ بيعت و سوگند به خدا سبب مى شد كه افراد كمتر دروغ بگويند.

لذا در جملۀ بعد مى افزايد:«خداوند به(درون دل آنها و)ايمانشان آگاهتر است» (اللّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ) .

2-در دستور بعد مى فرمايد:«هرگاه(از عهدۀ اين امتحان برآمدند و)آنها را مؤمن يافتيد،آنها را به سوى كفّار بازنگردانيد» (فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفّارِ) .

3-در سومين مرحله كه در حقيقت دليلى است براى حكم قبل اضافه مى كند:«نه آنها بر كفار حلالند،و نه كفار براى آنها حلال» (لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ) .

چرا كه ايمان و كفر در يك جا جمع نمى شود،و پيمان مقدس ازدواج نمى تواند رابطه در ميان مؤمن و كافر برقرار سازد.

4-از آنجا كه معمول عرب بود كه مهريۀ زنان خود را قبلا مى پرداختند در چهارمين دستور مى افزايد:«و آنچه را همسران آنها(براى ازدواج با اين زنان) پرداخته اند به آنان بپردازيد» (وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا) .

درست است كه شوهرشان كافر است اما چون اقدام بر جدائى به وسيلۀ ايمان از طرف زن شروع شده،عدالت اسلامى ايجاب مى كند كه خسارات همسرش پرداخت شود.

البته اين پرداخت مهر در مورد مشركانى بود كه با مسلمانان پيمان ترك مخاصمه در حديبيه يا غير آن امضا كرده بودند.

5-حكم ديگر كه به دنبال احكام فوق آمده اين است كه مى فرمايد:

ص: 165

«و گناهى بر شما نيست كه با آنها ازدواج كنيد هر گاه مهرشان را به آنان بدهيد» (وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ) .

بايد توجه داشت كه در اينجا زن بدون طلاق از شوهر كافر جدا مى شود،ولى بايد عدّه نگهدارد.

6-اما هرگاه قضيه بر عكس باشد يعنى شوهر اسلام را بپذيرد و زن بر كفر باقى بماند،در اينجا نيز رابطۀ زوجيت به هم مى خورد و نكاح فسخ مى شود، چنانكه در ادامۀ همين آيه مى فرمايد:«و هرگز زنان كافر را در همسرى خود نگه نداريد» (وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ) .

7-در آخرين حكم كه در آيه ذكر شده سخن از مهر زنانى است كه از اسلام جدا شوند و به اهل كفر بپيوندند،مى فرمايد؛اگر كسى از زنان شما كافر شد و به بلاد كفر فرار كرد«حق داريد مهرى را كه پرداخته ايد مطالبه كنيد همان گونه كه آنها حق دارند مهر(زنانشان را كه از آنان جدا شده اند)از شما مطالبه كنند» (وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا) .

و اين مقتضاى عدالت و احترام به حقوق متقابل است.

و در پايان آيه به عنوان تأكيد بر آنچه گذشت،مى فرمايد:«اين حكم خداوند است كه در ميان شما حكم مى كند و خداوند دانا و حكيم است» (ذلِكُمْ حُكْمُ اللّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ) .

احكامى است كه همه از علم الهى سر چشمه گرفته،و آميخته با حكمت است،و توجه به اين حقيقت كه همه از سوى خداست بزرگترين ضمانت اجرائى براى اين احكام محسوب مى شود.

و در پايان آيه،همۀ مسلمانان را به تقوا دعوت كرده،مى فرمايد:«و از (مخالفت)خداوندى كه همه به او ايمان داريد بپرهيزيد» (وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ) .

دستور به تقوا در اينجا ممكن است به خاطر اين باشد كه معمولا در تشخيص مقدار مهريه به گفتۀ همسران اعتماد مى شود،چون راهى براى اثبات آن جز گفتۀ خود آنها وجود ندارد،و امكان دارد وسوسه هاى شيطانى سبب شود كه بيش از مقدار واقعى ادّعا كنند،لذا آنها را توصيه به تقوا مى نمايد.

قومى كه خداوند آنان را مورد غضب قرار داده دوستى نكنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ) .

شما نبايد آنها را به دوستى برگزينيد و اسرار خود را در اختيار آنها بگذاريد.

تعبير«قوما غضب اللّه عليهم»مفهوم وسيع و گسترده اى دارد كه همۀ كفار و مشركين را شامل مى شود،و تعبير به«غضب»در قرآن مجيد منحصر به«يهود» نيست،بلكه در مورد منافقان نيز آمده است(فتح6/).

سپس به ذكر مطلبى مى پردازد كه در حكم دليل بر اين نهى است،مى فرمايد:

«آنان از(نجات در)آخرت مأيوسند همان گونه كه كافران مدفون در قبرها مأيوس مى باشند» (قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ) .

زيرا مردگان كفار در جهان برزخ نتائج كار خود را مى بينند و راه بازگشت براى جبران ندارند لذا بكلى مأيوسند،اين گروه از زندگان نيز به قدرى آلودۀ گناهند كه هرگز اميدى به نجات خويش ندارند،درست همانند مردگان از كفار.

«پايان سورۀ ممتحنه»

ص: 168

سورۀ صف[61]

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ» .

لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ) .

از اين تعبير استفاده مى شود كه هدايت و ضلالت،هر چند از ناحيۀ خداوند است اما زمينه ها و مقدمات و عوامل آن،از ناحيۀ خود انسان است.

به مقابله و انكار برخاستند،در اينجا عاقبت كار اين افراد،و سرنوشت آنها را تشريح مى كند.

نخست مى فرمايد:«چه كسى ظالمتر است از آن كس كه بر خدا دروغ بسته در حالى كه دعوت به اسلام مى شود» (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُوَ يُدْعى إِلَى الْإِسْلامِ) .

آرى!چنين كسى كه دعوت پيامبر الهى را دروغ،معجزۀ او را سحر و آئين او را باطل مى شمرد ستمكارترين مردم است،چرا كه راه هدايت و نجات را به روى خود و ساير بندگان خدا مى بندد.

در پايان آيه مى افزايد:«و خداوند گروه ستمكاران را هدايت نمى كند» (وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ) .

گرفت و هم اكنون نيز در حال پيشروى است.

البته مرحله نهائى اين پيشروى به عقيدۀ ما با ظهور حضرت مهدى-عج- تحقق مى يابد كه اين آيات خود دليلى بر آن ظهور عظيم است.

وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنّاتِ عَدْنٍ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ) .

در مرحلۀ پاداش اخروى نخست به سراغ آمرزش گناهان مى رود چرا كه بيشترين ناراحتى فكر انسان از گناهان خويش است،همچنين اين تعبير نشان مى دهد كه نخستين هديۀ الهى به شهيدان راهش اين است كه تمام گناهانشان را مى بخشد.

و در همين مسير با دشمنان حق به مبارزه برخاستند«در اين هنگام گروهى از بنى اسرائيل ايمان آوردند(و به حواريون پيوستند)و گروهى كافر شدند» (فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ كَفَرَتْ طائِفَةٌ) .

اينجا بود كه نصرت و يارى ما به كمك آنها شتافت«ما كسانى را كه ايمان آورده بودند در برابر دشمنانشان تأييد كرديم،و سر انجام بر آنان پيروز شدند» (فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِينَ) .

شما نيز حواريون محمد صلّى اللّه عليه و آله هستيد،و به اين افتخار مفتخريد كه ياوران اللّه و رسول خدا مى باشيد،و همان گونه كه حواريون بر دشمنان غلبه كردند شما نيز پيروز خواهيد شد.

حواريّون كيانند؟

در قرآن مجيد پنج بار از حواريون مسيح(ع)ياد شده كه دو بار در همين سوره است،اين تعبير اشاره به دوازده نفر از ياران خاص حضرت مسيح است كه نام آنها در انجيلهاى كنونى(انجيل متّى و لوقا باب 6) ذكر شده است.

در حديثى آمده است كه پيغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله هنگامى كه در«عقبه»با جمعى از اهل مدينه كه براى بيعت آمده بودند رو به رو شد فرمود:دوازده نفر از خودتان را انتخاب و به من معرفى كنيد كه اينها نمايندۀ قوم خود باشند،همان گونه كه حواريون نسبت به عيسى بن مريم بوده اند و اين نيز اهميت مقام آن بزرگواران را نشان مى دهد.

«پايان سورۀ صف»

ص: 176

سورۀ جمعه[62]

مقدمه اى است براى بحثهاى آينده.

مى فرمايد:«آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است همواره تسبيح خدا مى گويند»و با زبان حال و قال او را از تمام نقايص و عيوب پاك مى شمرند (يُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ) .

خداوندى كه«مالك و حاكم است،و از هر عيب و نقصى مبرّاست» (الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ) .

خداوندى كه«عزيز و حكيم است» (الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ) .

و به اين ترتيب نخست بر«مالكيت و حاكميت»و سپس«منزه بودن او از هر گونه ظلم و ستم و نقص»تأكيد مى كند،زيرا با توجه به مظالم بى حساب ملوك و شاهان واژۀ«ملك»تداعى معانى نامقدسى مى كند كه با كلمۀ«قدّوس»همه شستشو مى شود.

در آيۀ فوق هدف اين بعثت را در سه امر خلاصه كرده كه يكى جنبۀ مقدماتى دارد و آن تلاوت آيات الهى است،و دو قسمت ديگر يعنى«تهذيب و تزكيۀ نفوس»و«تعليم كتاب و حكمت»دو هدف بزرگ نهائى را تشكيل مى دهد.

آرى!پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمده است كه انسانها را هم در زمينۀ علم و دانش،و هم اخلاق و عمل،پرورش دهد،تا به وسيلۀ اين دو بال بر اوج آسمان سعادت پرواز كنند،و مسير الى اللّه را پيش گيرند،و به مقام قرب او نائل شوند.

نمى فهمد (مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً) .

اين قوم از خود راضى كه تنها به نام تورات يا تلاوت آن قناعت كردند، بى آنكه انديشه در محتواى آن داشته باشند و عمل كنند همانند همين حيوانى هستند كه در حماقت و نادانى ضرب المثل و مشهور خاص و عام است.

سپس در ادامۀ اين مثل مى افزايد:«گروهى كه آيات خدا را انكار كردند مثال بدى دارند» (بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ) .

و در پايان آيه در يك جملۀ كوتاه و پر معنى مى فرمايد:«و خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند»؟ (وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ) .

درست است كه هدايت كار خداست،اما زمينه لازم دارد،و زمينۀ آن كه روح حق طلبى و حق جوئى است بايد از ناحيۀ خود انسانها فراهم شود،و ستمگران از اين مرحله دورند.

در روايات اسلامى در نكوهش عالمان بى عمل تعبيرات تكان دهنده اى آمده است:از جمله،از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه فرمود:«هر كس علمش افزوده شود ولى بر هدايتش نيفزايد،اين علم،جز دورى از خدا،براى او حاصلى ندارد».

و بدون شك وجود چنين علما و دانشمندانى،بزرگترين بلا براى يك جامعه محسوب مى شود و سرنوشت مردمى كه عالمشان چنين باشد،سرنوشت خطرناكى است كه به گفتۀ شاعر عرب:

شبان،گوسفندان را از چنگال گرگ نجات مى دهد اما واى به حال گوسفندانى كه شبانشان گرگان باشند.

كتاب الهى بودند اما عامل به آن نبودند،مى گويد:به آنها«بگو:اى يهوديان!اگر گمان مى كنيد كه(فقط)شما دوستان خدائيد نه ساير مردم پس آرزوى مرگ كنيد اگر راست مى گوئيد»تا به لقاى محبوبتان برسيد (قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ) .

چرا كه دوست هميشه مشتاق لقاى دوست است،و مى دانيم كه لقاى معنوى پروردگار در قيامت رخ مى دهد.اگر شما راست مى گوئى پس چرا اين قدر به زندگى دنيا چسبيده ايد؟چرا اين قدر از مرگ وحشت داريد؟

قانون مرگ از عمومى ترين و گسترده ترين قوانين اين عالم است،انبيا بزرگ الهى و فرشتگان مقرب همه مى ميرند،و جز ذات پاك خداوند در اين جهان باقى نمى ماند، «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ» .

(الرحمن26/ و 27) هم مرگ از قوانين مسلم اين عالم است،و هم حضور در دادگاه عدل خدا و حسابرسى اعمال و هم خداوند از تمام اعمال بندگان دقيقا آگاه است.

بنابر اين تنها راه براى پايان دادن به اين وحشت،پاكسازى اعمال، و شستشوى دل از آلودگى گناه مى باشد كه هر كس حسابش پاك است از محاسبه اش چه باك.

هدف اصلى سوره را تشكيل مى دهد،يعنى نماز جمعه و بعضى از احكام آن مى پردازد.

نخست همۀ مسلمانان را مخاطب قرار داده،مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هنگامى كه براى نماز روز جمعه اذان گفته مى شود به سوى ذكر خدا (خطبه و نماز)بشتابيد و خريد و فروش را رها كنيد،اين براى شما بهتر است اگر مى دانستيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) .

به اين ترتيب هنگامى كه صداى اذان نماز جمعه بلند مى شود مردم موظفند كسب و كار را رها كرده به سوى نماز كه مهمترين ياد خداست بشتابند.

البته ترك خريد و فروش مفهوم وسيعى دارد كه هر كار مزاحمى را شامل مى شود.

منظور از«ذكر اللّه»در درجۀ اول«نماز»است،ولى مى دانيم خطبه هاى نماز جمعه هم كه آميخته با ذكر خداست،در حقيقت بخشى از نماز جمعه است، بنابر اين بايد براى شركت در آن نيز تسريع كرد.

بهترين روزى دهندگان است» (قُلْ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللّهُ خَيْرُ الرّازِقِينَ) .

ثواب و پاداش الهى و بركاتى كه از حضور در نماز جمعه و شنيدن مواعظ و اندرزهاى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و تربيت معنوى و روحانى عائد شما مى شود قابل مقايسه با هيچ چيز ديگر نيست،و اگر از اين مى ترسيد كه روزى شما بريده شود اشتباه مى كنيد،خداوند بهترين روزى دهندگان است.

تعبير«لهو»اشاره به طبل و ساير آلات لهوى است كه به هنگام ورود قافلۀ تازه اى به مدينه مى زدند كه هم نوعى اخبار و اعلام بود و هم وسيله اى براى سرگرمى و تبليغ كالا.

نكته ها:

1-نخستين نماز جمعه در اسلام:

در بعضى از روايات اسلامى آمده است كه مسلمانان مدينه،پيش از آن كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هجرت كند،با يكديگر صحبت كردند و گفتند:يهود در يك روز هفته اجتماع مى كنند(روز شنبه)و نصارى نيز روزى براى اجتماع دارند(يكشنبه)خوب است ما هم روزى قرار دهيم و در آن روز جمع شويم و ذكر خدا گوئيم و شكر او را به جا آوريم،آنها روز قبل از شنبه را كه در آن زمان«يوم العروبه»ناميده مى شد،براى اين هدف برگزيدند، و به سراغ«اسعد بن زراره»(يكى از بزرگان مدينه)رفتند،او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز،«روز جمعه»ناميده شد، زيرا روز اجتماع مسلمين بود.

و اين نخستين جمعه اى بود كه در اسلام تشكيل شد.

اما اولين جمعه اى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله با اصحابش تشكيل دادند،هنگامى بود كه به مدينه هجرت كرد،وارد مدينه شد،و آن روز روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول هنگام ظهر بود،حضرت،چهار روز در«قبا»ماندند و مسجد قبا را بنيان نهادند، سپس روز جمعه به سوى مدينه حركت كرد و به هنگام نماز جمعه به محلۀ

ص: 184

«بنى سالم»رسيد،و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپاداشت،و اين اولين جمعه اى بود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در اسلام به جا آورد،خطبه اى هم در اين نماز جمعه خواند كه اولين خطبۀ حضرت در مدينه بود.

2-اهميت نماز جمعه:

بهترين دليل بر اهميت اين فريضۀ بزرگ اسلامى قبل از هر چيز آيات همين سوره است،كه به همۀ مسلمانان و اهل ايمان دستور مى دهد به محض شنيدن اذان جمعه به سوى آن بشتابند،و هرگونه كسب و كار و برنامۀ مزاحم را ترك گويند.

در احاديث اسلامى نيز تأكيدهاى فراوانى وارد شده است از جمله در خطبه اى كه موافق و مخالف آن را از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله نقل كرده اند آمده:

«خداوند نماز جمعه را بر شما واجب كرده هر كس آن را در حيات من يا بعد از وفات من از روى استخفاف يا انكار ترك كند خداوند او را پريشان مى كند،و به كار او بركت نمى دهد،بدانيد نماز او قبول نمى شود،بدانيد زكات او قبول نمى شود، بدانيد حج او قبول نمى شود،بدانيد اعمال نيك او قبول نخواهد شد تا از اين كار توبه كند»! البته بايد توجه داشت كه مذمتهاى شديدى كه در مورد ترك نماز جمعه آمده در صورتى است كه نماز جمعه واجب عينى باشد.

3-فلسفۀ نماز عبادى-سياسى جمعه:

نماز جمعه،قبل از هر چيز يك عبادت بزرگ دسته جمعى است،و اثر عمومى عبادات را كه تلطيف روح و جان،و شستن دل از آلودگيهاى گناه و زدودن زنگار معصيت از قلب مى باشد در بردارد.

و اما از نظر اجتماعى و سياسى،يك كنگرۀ عظيم هفتگى است كه بعد از كنگرۀ سالانه حج،بزرگترين كنگرۀ اسلامى مى باشد،و به همين دليل در روايتى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه:«جمعه حجّ كسانى است كه قادر به شركت در مراسم حجّ نيستند.» در حقيقت اسلام،به سه اجتماع بزرگ اهميت مى دهد:

ص: 185

اجتماعات روزانه كه در نماز جماعت حاصل مى شود.

اجتماع هفتگى كه در مراسم نماز جمعه است.

و اجتماع حجّ كه در كنار خانۀ خدا هر سال يك بار انجام مى گيرد.

نقش نماز جمعه در اين ميان بسيار مهم است بخصوص اين كه يكى از برنامه هاى خطيب در خطبۀ نماز جمعه،ذكر مسائل مهم سياسى و اجتماعى و اقتصادى است.

«پايان سورۀ جمعه»

ص: 186

سورۀ منافقون[63]

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر سر چشمۀ نفاق و نشانه هاى منافقان!قبل از ورود در تفسير اين سوره ذكر مقدمه اى لازم به نظر مى رسد و آن اين كه مسألۀ نفاق و منافقان در اسلام از زمانى مطرح شد كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به مدينه هجرت فرمود و پايه هاى اسلام قوى،و پيروزى آن آشكار شد،و گر نه در مكه تقريبا منافقى وجود نداشت.زيرا اظهار مخالفت بطور آشكار مشكل،و گاه غير ممكن بود،و لذا دشمنان شكست خورده براى ادامۀ برنامه هاى تخريبى خود تغيير چهره داده،ظاهرا به صفوف مسلمانان پيوستند، ولى در خفا به اعمال خود ادامه مى دادند.

اصولا طبيعت هر انقلابى چنين است كه بعد از پيروزى چشمگير با صفوف منافقان رو به رو خواهد شد،و دشمنان سرسخت ديروز به صورت عوامل نفوذى امروز در لباس دوستان ظاهرى جلوه گر مى شوند،و از اينجاست كه مى توان فهميد چرا اين همه آيات مربوط به منافقين در مدينه نازل شده نه در مكّه.

اين نكته نيز قابل توجه است كه مسألۀ نفاق و منافقان مخصوص به عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نبود،بلكه هر جامعه اى-مخصوصا جوامع انقلابى-با آن رو برو هستند، به همين دليل بايد تحليلهاى قرآن را روى اين مسأله به عنوان يك مسألۀ مورد نياز فعلى،مورد بررسى دقيق قرار داد،و از آن براى مبارزه با روح نفاق و خطوط منافقين در جوامع اسلامى امروز الهام گرفت.

نكتۀ مهم ديگر اين كه خطر منافقان براى هر جامعه از خطر هر دشمنى بيشتر است،چرا كه از يكسو شناخت آنها غالبا آسان نيست،و از سوى ديگر دشمنان داخلى هستند،و گاه چنان در تار و پود جامعه نفوذ مى كنند كه جدا ساختن آنها كار بسيار مشكلى است و از سوى سوم روابط مختلف آنها با ساير اعضا جامعه كار مبارزه را با آنها دشوار مى سازد.

به همين دليل اسلام در طول تاريخ خود بيشترين ضربه را از منافقان خورده،

ص: 188

و نيز به همين دليل قرآن سخت ترين حملات خود را متوجه منافقان ساخته و آن قدر كه آنها را كوبيده هيچ دشمنى را نكوبيده است.

با توجه به اين مقدمه به تفسير آيات باز مى گرديم:

«اين به خاطر آن است كه آنها نخست ايمان آوردند،سپس كافر شدند،و لذا بر دلهاى آنها مهر نهاده شده و حقيقت را درك نمى كنند» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ) .

منافقان دو گروهند،گروهى از اول ايمانشان صورى و ظاهرى بوده،و گروه ديگر در آغاز ايمان حقيقى داشته اند سپس راه ارتداد و نفاق را پيش گرفته اند،ظاهر آيۀ مورد بحث گروه دوم را مى گويد.

و اين سومين نشانه از نشانه هاى آنهاست كه از درك حقائق روشن غالبا محرومند.

و در پايان آيه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هشدار مى دهد كه«اينها دشمنان واقعى تو هستند پس از آنها بر حذر باش» (هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ) .

سپس مى گويد:«خداوند آنها را بكشد،چگونه از حق منحرف مى شوند»؟! (قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّى يُؤْفَكُونَ) .

دهند،سر انجام پيامبر صلّى اللّه عليه و آله وارد مدينه شد.

زيد بن ارقم مى گويد:من از شدت اندوه و شرم در خانه ماندم و بيرون نيامدم.

در اين هنگام سورۀ منافقين نازل شد،و زيد را تصديق،و عبد اللّه را تكذيب كرد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله گوش زيد را گرفت و فرمود:اى جوان!خداوند سخن تو را تصديق كرد خداوند آياتى از قرآن را در بارۀ آنچه تو گفته بودى نازل كرد.

هنگامى كه اين آيات نازل شد و دروغ عبد اللّه ظاهر گشت بعضى به او گفتند:

خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله برو تا براى تو استغفار كند،عبد اللّه سرش را تكان داد و سخنان ناروائى گفت.در اينجا آيۀ (وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا) نازل گرديد.

تفسير:

نشانه هاى ديگرى از منافقان-اين آيه و آيات بعد از آن همچنان ادامۀ بيان اعمال منافقان و نشانه هاى گوناگون آنهاست،مى فرمايد:«هنگامى كه به آنها گفته شود:بيائيد تا رسول خدا براى شما استغفار كند،سرهاى خود را(از روى استهزاء و كبر و غرور)تكان مى دهند و آنها را مى بينى كه از سخنان تو اعراض كرده و تكبر مى ورزند» (وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ) .

روشن است كه روح اسلام،تسليم در برابر حق است و كبر و غرور؛هميشه مانع اين تسليم است،به همين دليل يكى از نشانه هاى منافقان،بلكه يكى از انگيزه هاى نفاق را همين خود خواهى و خود برتربينى و غرور مى توان شمرد.

استغفار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و شفاعت او مسلما مؤثر است،و در غير اين صورت كمترين اثرى نخواهد داشت.

امروز نيز دولتهاى استعمارى به پندار اين كه خزائن آسمان و زمين را در اختيار دارند مى گويند ملتهائى را كه در برابر ما تسليم نمى شوند بايد در محاصرۀ اقتصادى قرار داد تا بر سر عقل آيند و تسليم شوند! اين كوردلان خبر ندارند كه با يك اشارۀ خداوند تمام ثروتها و امكاناتشان بر باد مى رود و عزت پوشالى آنها دستخوش فنا مى گردد.

چشمان آنها كنار مى رود،و مى بينند بايد اموال و سرمايه ها را بگذارند و بروند پشيمان مى شوند و تقاضاى بازگشت به زندگى مى كنند تا جبران كنند؛ولى دست ردّ بر سينۀ آنها گذارده مى شود،چرا كه سنّت الهى است كه اين راه،بازگشت ندارد!

ص: 196

سورۀ تغابن[64]

فضيلت تلاوت سوره:

در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«كسى كه سورۀ تغابن را در نماز فريضه اش بخواند شفيع او روز قيامت خواهد شد،و شاهد عادلى است در نزد كسى كه شفاعت او را اجازه مى دهد،سپس از او جدا نمى شود تا داخل بهشت گردد».

بديهى است اين تلاوت بايد توأم با انديشه باشد انديشه اى كه محتواى آن را در عمل منعكس كند،تا اين همه آثار و بركات بر آن مترتب گردد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ) .

هم در آفرينش آن،نظام حق و دقيقى است،و هم داراى هدف حكيمانه و مصالح حقّى است،چنانكه در آيۀ 27 سورۀ«ص»نيز فرمود:«ما آسمان و زمين و آنچه را در ميان اين دو است بيهوده نيافريديم،اين گمان كافران است».

بعد به آفرينش«انسان»پرداخته و ما را از سير آفاقى به سير انفسى دعوت كرده،مى افزايد:«و شما را(در عالم جنين)تصوير كرد،تصويرى زيبا و دلپذير» هم از نظر جسم و هم از نظر جان (وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ) .

به انسان،ظاهرى آراسته،و باطنى پيراسته،عقلى فروزان و خردى نيرومند داد،و از آنچه در كل جهان هستى است،نمونه هائى در وجود او آفريد.

ولى همان گونه كه در پايان آيه مى فرمايد:«سر انجام(بازگشت همه)به سوى اوست» (وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ) .

زندگى آنها افكنده،سپس انسانها را مخاطب ساخته،مى گويد:«آيا خبر كسانى كه پيش از اين كافر شدند به شما نرسيده است؟(آرى)آنها طعم كيفر گناهان بزرگ خود را چشيدند و(در آخرت نيز)عذاب دردناكى براى آنهاست»؟! (أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ) .

شما از كنار شهرهاى بلا ديده و ويران شدۀ آنها،در مسير خود به سوى شام و مناطق ديگر عبور مى كنيد،نتيجۀ كفر و ظلم و عصيانگرى آنها را با چشم مى بينيد، و اخبار آنها را در تاريخ مى خوانيد.

اين عذاب دنياى آنها بود،در آخرت نيز عذاب دردناكى در انتظارشان است.

آفرينش انسان-مطرح مى كند.

نخست از ادعاى بى دليل،منكران رستاخيز،شروع كرده،مى فرمايد:«كافران پنداشتند كه هرگز برانگيخته نخواهند شد» (زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا) .

سپس در تعقيب اين سخن،به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله دستور مى دهد«بگو:آرى به پروردگارم سوگند همۀ شما(در قيامت)برانگيخته خواهيد شد،سپس آنچه را عمل مى كرديد به شما خبر داده مى شود،و اين براى خداوند آسان است» (قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ وَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ) .

وقتى كه كار دست خداوند قادر متعال است مشكلى در ميان نخواهد بود.

روزى است كه«غابن»(برنده)و«مغبون»(بازنده)شناخته مى شوند،روزى كه روشن مى شود چه كسانى در تجارت خود در عالم دنيا گرفتار غبن و خسارت و پشيمانى شده اند؟ به اين ترتيب يكى ديگر از نامهاى قيامت«يوم التّغابن»روز ظهور غبن هاست.

سپس به بيان حال مؤمنان در آن روز پرداخته،مى افزايد:«و هر كس به خدا ايمان بياورد و عمل صالح انجام دهد،گناهان او را مى بخشد و او را در باغهائى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است وارد مى كند،جاودانه در آن مى مانند و اين پيروزى بزرگى است» (وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ) .

به اين ترتيب هنگامى كه دو شرط اصلى،يعنى ايمان و عمل صالح حاصل شود،اين مواهب عظيم پشت سر آن خواهد بود.

مؤمن به جائى نمى رسد،و به اين ترتيب رابطۀ اين آيات با آيات گذشته روشن مى شود.

نخست مى فرمايد:«هيچ مصيبتى رخ نمى دهد مگر به اذن خدا» (ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ) .

منظور از«اذن»در اينجا همان ارادۀ تكوينى خداوند است،نه اراده تشريعى.

از مجموع آياتى كه در بارۀ مصائب در قرآن مجيد آمده بر مى آيد كه مصائب بر دو گونه است:مصائبى كه با طبيعت زندگى انسان سرشته شده، و ارادۀ بشر كمترين تأثيرى در آن ندارد،مانند مرگ و مير و قسمتى از حوادث دردناك طبيعى.

دوم مصائبى كه انسان به نحوى در آن نقشى داشته باشد.

قرآن در بارۀ دستۀ اول مى گويد:همه به اذن خدا روى مى دهد؛و در بارۀ قسم دوم مى گويد:به خاطر اعمال خودتان دامانتان را مى گيرد (1).

سپس در دنبالۀ آيه به مؤمنان بشارت مى دهد كه:«و هر كس به خدا ايمان آورد،خدا قلبش را هدايت مى كند» (وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ) .آن چنان كه در برابر مصائب زانو نزند،مأيوس نشود،جزع و بيتابى نكند.

اين هدايت الهى هنگامى كه به سراغ انسان آيد در نعمتها شاكر مى شود و در مصيبتها صابر،و در برابر قضاى الهى تسليم.

و در پايان آيه مى فرمايد:«و خداوند به هر چيز داناست» (وَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ) .

اين تعبير مى تواند اشارۀ اجمالى به فلسفۀ مصائب و بلاها باشد كه خداوند روى علم و آگاهى بى پايانش براى تربيت بندگان و اعلام بيدارباش و مبارزه با هرگونه غرور و غفلت گهگاه در زندگانى آنها مصائبى ايجاد مى كند،تا.

ص: 203

به خواب فرو نروند و موقعيت خويش را در دنيا فراموش نكنند،و دست به طغيان و سركشى نزنند.

آيه 14

(آيه 14)-

شأن نزول:

در روايتى از امام باقر عليه السّلام مى خوانيم:كه در مورد آيۀ«انّ من ازواجكم...»فرمود:منظور اين است كه وقتى بعضى از مردان مى خواستند هجرت كنند پسر و همسرش دامن او را مى گرفتند و مى گفتند:تو را به خدا سوگند كه هجرت نكن،زيرا اگر بروى ما بعد از تو بى سرپرست خواهيم شد،بعضى مى پذيرفتند و مى ماندند،آيه نازل شد و آنها را از قبول اين گونه پيشنهادها و اطاعت فرزندان و زنان در اين زمينه ها بر حذر داشت.

اما بعضى ديگر اعتنا نمى كردند و مى رفتند ولى به خانوادۀ خود مى گفتند:به خدا اگر با ما هجرت نكنيد و بعدا در(دار الهجرة)مدينه نزد ما آئيد ما مطلقا به شما اعتنا نخواهيم كرد،ولى به آنها دستور داده شد كه هر وقت خانوادۀ آنها به آنها پيوستند گذشته را فراموش كنند و جملۀ«و ان تعفوا و تصفحوا...»ناظر به همين معنى است.

تفسير:

اموال و فرزندانتان وسيلۀ آزمايش شما هستند! از آنجا كه در آيات گذشته فرمان به اطاعت بى قيد و شرط خدا و رسولش آمده بود،و نيز يكى از موانع مهم اين راه علاقۀ افراطى به اموال و همسران و فرزندان است در اينجا به مسلمانان در اين زمينه هشدار مى دهد.

نخست مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند،از آنها بر حذر باشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ) .

البته نشانه هاى اين عداوت كم نيست گاه مى خواهيد اقدام به كار مثبتى همچون هجرت كنيد دامان شما را مى گيرند و مانع اين فيض عظيم مى شوند،و گاه انتظار مرگ شما را مى كشند تا ثروت شما را تملك كنند،و مانند اينها.

البته اين دشمنى گاه در لباس دوستى است و به گمان خدمت است، و گاه به راستى با نيت سوء و قصد عداوت انجام مى گيرد،و يا به قصد منافع خويشتن.

ولى از آنجا كه ممكن است اين دستور بهانه اى براى خشونت و انتقام جوئى

ص: 205

و افراط از ناحيۀ پدران و همسران گردد بلافاصله در ذيل آيه براى تعديل آنها مى فرمايد:«و اگر عفو كنيد و چشم بپوشيد و ببخشيد(خداوند شما را مشمول عفو و رحمتش قرار مى دهد)چرا كه خداوند بخشنده و مهربان است» (وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

بنابر اين اگر آنها از كار خود پشيمان شدند و در مقام عذرخواهى برآمدند،و يا بعد از هجرت به شما پيوستند آنها را از خود نرانيد،عفو و گذشت پيشه كنيد، همان طور كه انتظار داريد خدا هم با شما چنين كند.

است» (فَاتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لِأَنْفُسِكُمْ) .

نخست دستور به اجتناب از گناهان مى دهد-چرا كه تقوا بيشتر ناظر به پرهيز از گناه است-و سپس دستور به اطاعت فرمان و شنيدنى كه مقدمۀ اين اطاعت است و از ميان طاعات بخصوص روى مسألۀ انفاق كه از مهمترين آزمايشهاى الهى است تكيه مى كند و سر انجام هم مى گويد:سود تمام اينها عائد خود شما مى شود.

در پايان آيه به عنوان تأكيدى بر مسألۀ انفاق مى فرمايد:«و كسانى كه از بخل و حرص خويشتن مصون بمانند رستگارانند» (وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) .

اين دو صفت رذيله از بزرگترين موانع رستگارى انسان،و بزرگترين سدّ راه انفاق و كارهاى خير است.

در حديثى مى خوانيم كه امام صادق عليه السّلام از شب تا صبح طواف خانه خدا به جا مى آورد و پيوسته مى فرمود:«اللّهمّ ق شحّ نفسى؛خداوندا!مرا از حرص و بخل خودم نگاهدار».

يكى از يارانش عرض مى كند:فدايت شوم،امشب نشنيدم غير از اين دعا، دعاى ديگرى كنى! فرمود:«چه چيز از بخل و حرص نفس مهمتر است در حالى كه خداوند مى فرمايد: وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» .

آيه 18

(آيه 18)-و بالاخره در آخرين آيه،مى فرمايد:«او داناى پنهان و آشكار است و او عزيز و حكيم است» (عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

از اعمال بندگان مخصوصا انفاقهاى آنها،در نهان و آشكار،با خبر است،و اگر از آنها تقاضاى قرض مى كند،نه به خاطر نياز و عدم قدرت است بلكه به خاطر كمال لطف و محبت است،و اگر اين همه پاداش در برابر انفاقها به آنها وعده مى دهد،اين نيز مقتضاى حكمت اوست.

«پايان سورۀ تغابن»

ص: 208

سورۀ طلاق[65]

زنان را طلاق دهيد در زمان عدّه آنها را طلاق گوييد» (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ) .

يعنى،صيغۀ طلاق در زمانى اجرا شود كه زن از عادت ماهيانه پاك شده،و با همسرش نزديكى نكرده باشد.

و اين نخستين شرط طلاق است.

سپس به دومين حكم كه مسألۀ نگهداشتن حساب عدّه است پرداخته، مى فرمايد:«و حساب عدّه را نگه داريد» (وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ) .

دقيقا ملاحظه كنيد كه سه بار زن،ايّام پاكى خود را به پايان رساند و عادت ماهيانه ببيند،هنگامى كه سومين دوران پاكى پايان يافت،و وارد عادت ماهيانه سوّم شد،ايّام عدّه سر آمده و پايان يافته است.

قابل توجه اين كه:مخاطب به نگهدارى حساب عدّه،مردان هستند،اين به خاطر آن است كه مسألۀ«حقّ نفقه و مسكن»بر عهدۀ آنهاست،و همچنين«حق رجوع»نيز از آن آنان است،و گر نه زنان نيز موظفند كه براى روشن شدن تكليفشان حساب عدّه را دقيقا نگه دارند.

بعد از اين دستور،همۀ مردم را به تقوا و پرهيزكارى دعوت كرده،مى فرمايد:

«و از خدائى كه پروردگار شماست بپرهيزيد» (وَ اتَّقُوا اللّهَ رَبَّكُمْ) .

او پروردگار و مربى شماست،و دستوراتش،ضامن سعادت شما مى باشد، بنابر اين فرمانهاى او را به كار بنديد و از عصيان و نافرمانيش بپرهيزيد.

بعد به«سومين»و«چهارمين»حكم-كه يكى مربوط به شوهران و ديگرى مربوط به زنان است-پرداخته،مى فرمايد:«نه شما آنها را از خانه هايشان،بيرون كنيد و نه آنها(در دوران عدّه)بيرون روند» (لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ) .

گرچه بسيارى از بى خبران،اين حكم اسلامى را به هنگام طلاق اصلا اجرا نمى كنند،و به محض جارى شدن صيغۀ طلاق،هم مرد به خود اجازه مى دهد كه زن را بيرون كند،و هم زن خود را آزاد مى پندارد كه از خانۀ شوهر خارج شود و به

ص: 210

خانۀ بستگان بازگردد،ولى اين حكم اسلامى فلسفۀ بسيار مهمى دارد،زيرا علاوه بر حفظ احترام زن،غالبا زمينه را براى بازگشت شوهر از طلاق،و تحكيم پيوند زناشوئى،فراهم مى سازد.

پشت پا زدن به اين حكم مهم اسلامى كه در متن قرآن مجيد آمده است سبب مى شود بسيارى از طلاقها به جدائى دائم منتهى شود،در حالى كه اگر اين حكم اجرا مى شد،غالبا به آشتى و بازگشت مجدّد منتهى مى گشت.

ولى از آنجا كه گاهى شرائطى فراهم مى شود كه نگهدارى زن بعد از طلاق در خانه طاقت فرساست،به دنبال آن پنجمين حكم را به صورت استثناء اضافه كرده، مى گويد:«مگر اين كه كار زشت آشكارى انجام دهند» (إِلاّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ) .

مثلا آنقدر ناسازگارى،بدخلقى،و بد زبانى با همسر و كسان او كند كه ادامۀ حضور او در منزل،باعث مشكلات بيشتر گردد.

به دنبال بيان اين احكام به عنوان تأكيد مى افزايد:«اينها حدود و مرزهاى الهى است و هر كس از حدود الهى تجاوز كند به خويشتن ستم كرده» (وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ) .

چرا كه اين قوانين و مقررات الهى ضامن مصالح خود مكلفين است.

در پايان آيه ضمن اشارۀ لطيفى به فلسفۀ عدّه،و عدم خروج زنان از خانه و اقامتگاه اصلى،مى فرمايد:«تو نمى دانى شايد خداوند بعد از اين،وضع تازه (و وسيلۀ اصلاحى)فراهم كند» (لا تَدْرِي لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً) .

با گذشتن زمان،طوفان خشم و غضب كه غالبا موجب تصميمهاى ناگهانى در امر طلاق و جدائى مى شود فرو مى نشيند،و حضور دائمى زن در خانه در كنار مرد در مدّت عدّه،و يادآورى عواقب شوم طلاق،مخصوصا در آنجا كه پاى فرزندانى در كار است،و اظهار محبت هر يك نسبت به ديگرى،زمينه ساز رجوع مى گردد.

در حديثى از امام باقر عليه السّلام مى خوانيم:«زن مطلّقه در دوران عدّه اش مى تواند آرايش كند،سرمه در چشم نمايد،و موهاى خود را رنگين،و خود را معطر،

ص: 211

و هر لباسى كه مورد علاقۀ اوست بپوشد،زيرا خداوند مى فرمايد:شايد خدا بعد از اين ماجرا وضع تازه اى فراهم سازد،و ممكن است از همين راه زن بار ديگر قلب مرد را تسخير كرده و مرد رجوع كند».

طلاق منفورترين حلالها

اصل مسألۀ طلاق يك ضرورت است،اما ضرورتى كه بايد به حد اقل ممكن تقليل يابد،و تا آنجا كه راهى براى ادامۀ زوجيت است كسى سراغ آن نرود.

به همين دليل در روايات اسلامى،شديدا از طلاق مذمت گرديده،در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«چيزى از امور حلال،در پيشگاه خدا مبغوضتر از طلاق نيست».

چرا كه طلاق مشكلات زيادى براى خانواده ها،زنان و مردان و مخصوصا فرزندان به وجود مى آورد.

بازگشت را به روى آنها مى بندد،از سوى ديگر بالاخره هر دو مسلمانند و متعلق به يك جامعه،و جدائى توأم با مخاصمه و امور ناشايست نه تنها در خود آنها اثر مى گذارد كه در فاميل دو طرف هم اثرات زيانبارى دارد،و گاه زمينۀ همكاريهاى آنها را در آينده بكلى بر باد مى دهد.

سپس به دومين حكم اشاره كرده،مى افزايد:«و(هنگام طلاق و جدائى) دو مرد عادل از خودتان را گواه گيريد» (وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ) .تا اگر در آينده اختلافى روى دهد،هيچ يك از طرفين،نتوانند واقعيتها را انكار كنند.

و در سومين دستور،وظيفۀ شهود را چنين بيان مى كند:«و شهادت را براى خدا برپا داريد» (وَ أَقِيمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ) .

مبادا تمايلى قلبى شما به يكى از دو طرف،مانع شهادت به حق باشد.

سپس به عنوان تأكيد در بارۀ تمام احكام گذشته مى افزايد:«اين چيزى است كه مؤمنان به خدا و روز قيامت به آن اندرز داده مى شوند»! (ذلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ) .

و از آنجا كه گاهى مسائل مربوط به معيشت و زندگى آينده و يا گرفتاريهاى ديگر خانوادگى سبب مى شود كه دو همسر به هنگام طلاق يا رجوع،و يا دو شاهد به هنگام شهادت دادن از جادّۀ حق و عدالت منحرف شوند در پايان آيه مى فرمايد:

«و هر كس از خدا بپرهيزد و ترك گناه كند خداوند براى او راه نجاتى قرار مى دهد» و مشكلات زندگى او را حل مى كند (وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً) .

نهراسند،و مجرى عدالت باشند،و گشايش كارهاى بسته را از خدا بخواهند چرا كه خداوند تضمين كرده كه مشكل پرهيزكاران را بگشايد.

آيات فوق از اميد بخش ترين آيات قرآن مجيد است كه تلاوت آن دل را صفا و جان را نور و ضيا مى بخشد،پرده هاى يأس و نوميد را مى درد،و به تمام افراد پرهيزكار با تقوا وعدۀ نجات و حل مشكلات مى دهد.

در حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه در تفسير اين آيه فرمود:«خداوند پرهيزكاران را از شبهات دنيا و حالات سخت مرگ و شدائد روز قيامت رهائى مى بخشد».

عدّۀ آنان پايان مى گيرد،خواه يك ساعت بعد از طلاق وضع حمل كنند يا مثلا هشت ماه.

منظور از جملۀ«ان ارتبتم»(هر گاه شك و ترديد كنيد)احتمال و شكّ در وجود«حمل»است،به اين معنى كه اگر بعد از سن يأس(سن پنجاه سالگى در زنان عادى و شصت سالگى در زنان قرشى)احتمال وجود حمل در زنى برود بايد عدّه نگهدارد،اين معنى هر چند كمتر اتفاق مى افتد ولى گاه اتفاق افتاده است.

و بالاخره در پايان آيه مجددا روى مسألۀ تقوا تكيه كرده،مى فرمايد:

«و هر كس تقواى الهى پيشه كند خداوند كار را بر او آسان مى سازد» (وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً) .

هم در اين جهان و هم در جهان ديگر مشكلات او را-چه در رابطه با مسألۀ جدايى و طلاق و احكام آن و چه در رابطه با مسائل ديگر-به لطفش حل مى كند.

آنان تنگ كنيد»و مجبور به ترك منزل شوند (وَ لا تُضارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ) .

مبادا كينه توزيها و عداوت و نفرت،شما را از راه حق و عدالت منحرف سازد،و آنها را از حقوق مسلّم خود در مسكن و نفقه محروم كنيد،و آن چنان در فشار قرار گيرند كه همه چيز را رها كرده،فرار كنند! در سومين حكم در مورد زنان باردار مى گويد:«و اگر باردار باشند نفقۀ آنها را بپردازيد تا وضع حمل كنند» (وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ) .

زيرا مادام كه وضع حمل نكرده اند در حال عدّه هستند،و نفقه و مسكن بر همسر واجب است.

و در چهارمين حكم در مورد حقوق«زنان شيرده»مى فرمايد:«و اگر براى شما(فرزند را)شير مى دهند،پاداش آنها را بپردازيد» (فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ) .

اجرتى متناسب با مقدار و زمان شير دادن بر حسب عرف و عادت.

و از آنجا كه بسيار مى شود نوزادان و كودكان مال المصالحۀ اختلافات دو همسر بعد از جدائى واقع مى شوند در پنجمين حكم،يك دستور قاطع در اين زمينه صادر كرده،مى فرمايد:در بارۀ سرنوشت فرزندان كار را«با مشاورۀ شايسته انجام دهيد» (وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ) .

مبادا اختلافات دو همسر ضربه بر منافع كودكان وارد سازد از نظر جسمى و ظاهرى گرفتار خسران شوند،و يا از نظر عاطفى از محبت و شفقت لازم محروم بمانند،پدر و مادر موظفند خدا را در نظر گيرند،و منافع نوزاد بى دفاع را فداى اختلافات و اغراض خويش نكنند.

و از آنجا كه گاهى توافق لازم ميان دو همسر بعد از طلاق براى حفظ مصالح فرزند و مسألۀ شير دادن حاصل نمى شود در ششمين حكم مى فرمايد:«و اگر هر كدام بر ديگرى سخت گرفتيد و به توافق نرسيديد زن ديگرى شير دادن آن بچه را بر عهده مى گيرد»تا كشمكشها ادامه نيابد (وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى) .

ص: 216

اشاره به اين كه اگر اختلافها به طول انجاميد خود را معطل نكنيد،و كودك را به ديگرى بسپاريد.

نخست مى فرمايد:«چه بسيار شهر و آباديها كه اهل آن از فرمان پروردگار و رسولانش سرپيچى كردند،و ما به شدت به حسابشان رسيديم و به مجازات كم نظيرى گرفتار ساختيم»! (وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِيداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً) .

تلاوت آيات الهى آنها را از ظلمتهاى كفر و جهل و گناه و فساد اخلاق بيرون آورده، به سوى نور ايمان،و توحيد،و تقوا،رهنمون گردد.

و در پايان آيه به اجر و پاداش كسانى كه ايمان و عمل صالح دارند اشاره كرده،مى افزايد:«و هر كس به خدا ايمان آورده و اعمال صالح انجام دهد(و اين راه را تداوم بخشد خداوند)او را در باغهايى از بهشت وارد مى سازد كه از زير (درختانش)نهرها جارى است،جاودانه در آن مى مانند،و خداوند روزى نيكوئى براى او قرار داده است» (وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللّهُ لَهُ رِزْقاً) .

تعبير«رزقا»مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه موهبت الهى را در آخرت و حتى در دنيا نيز در بر مى گيرد،چرا كه افراد مؤمن و پرهيزكار در اين دنيا نيز زندگى پاكتر و آرامتر و لذتبخش ترى دارند.

اما زمينهاى هفتگانه ممكن است اشاره به طبقات مختلف كرۀ زمين باشد، زيرا امروز ثابت شده كه زمين از قشرهاى گوناگونى تشكيل يافته،و يا اشاره به اقليمهاى هفتگانۀ روى زمين باشد چرا كه هم در گذشته و هم امروز كرۀ زمين را به هفت«منطقه»تقسيم مى كردند.

سپس به مسألۀ تدبير اين عالم بزرگ به فرمان خداوند اشاره كرده،مى افزايد:

«فرمان او در ميان آنها پيوسته فرود مى آيد» (يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ) .

و در پايان به هدف اين آفرينش عظيم اشاره كرده،مى گويد:«اينها همه به خاطر آن است«تا بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست و اين كه علم خداوند به همه چيز احاطه دارد» (لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْماً) .

انسان بايد بداند او بر تمام اسرار وجودش احاطه دارد،و از همۀ اعمالش با خبر است،و نيز بداند وعده هايش در زمينۀ معاد و رستاخيز،در زمينۀ پاداش و كيفر و در زمينۀ وعدۀ پيروزى مؤمنان تخلف ناپذير است.

«پايان سورۀ طلاق»

ص: 220

سورۀ تحريم[66]

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

او توطئه هايى بر ضد وى،هر چند به ظاهر كوچك و ناچيز،انجام گيرد نبايد به سادگى از كنار آن گذشت.

آيۀ مورد بحث در حقيقت قاطعيتى است از سوى خداوند بزرگ در برابر چنين حادثه اى،و براى حفظ حيثيت پيامبرش.

نخست روى سخن را به خود پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده،مى گويد:«اى پيامبر!چرا چيزى را كه خدا بر تو حلال كرده به خاطر جلب رضايت همسرانت بر خود حرام مى كنى»؟! (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ) .

معلوم است كه اين تحريم،تحريم شرعى نبود،بلكه بطورى كه از آيات بعد استفاده مى شود سوگندى از ناحيۀ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ياد شده بود و مى دانيم كه قسم خوردن بر ترك بعضى از مباحات گناهى ندارد.

بنابر اين جملۀ«لم تحرّم»(جرا بر خود حرام مى كنى؟)به عنوان عتاب و سرزنش نيست بلكه نوعى دلسوزى و شفقت است.

سپس در پايان آيه مى افزايد:«و خداوند آمرزنده و رحيم است» (وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

اين عفو و رحمت نسبت به همسران است كه موجبات آن حادثه را فراهم كردند كه اگر راستى توبه كنند مشمول آن خواهند بود.

آيه 3

(آيه 3)-در اين آيه شرح بيشترى پيرامون اين ماجرا داده،مى فرمايد:

«به خاطر بياوريد هنگامى را كه پيامبر يكى از رازهاى خود را به بعضى از همسرانش گفت،ولى هنگامى كه وى آن را افشا كرد و خداوند پيامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتى از آن را براى او بازگو كرد و از قسمت ديگر خوددارى نمود» (وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً فَلَمّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ) .

اين راز دو مطلب بود:يكى نوشيدن عسل نزد همسرش زينب بنت جحش،و ديگرى تحريم نوشيدن آن بر خود در آينده بود،و منظور از همسر غير رازدارش در اين آيه«حفصه»بود،كه او اين سخن را شنيد و به«عايشه» بازگو كرد.

به هر حال؛«هنگامى كه پيامبر همسرش را از آن خبر داد،گفت:چه كسى تو را از اين راز آگاه ساخت»؟ (فَلَمّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هذا) .

«گفت:خداوند عالم و آگاه مرا با خبر ساخت» (قالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ) .

از مجموع اين آيه بر مى آيد كه بعضى از همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نه تنها او را با سخنان خود ناراحت مى كردند بلكه مسألۀ رازدارى كه از مهمترين شرائط يك همسر باوفاست نيز در آنها نبود.

اين تعبير،نشان مى دهد كه تا چه حد اين ماجرا در قلب پاك پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و روح عظيم او تأثير منفى گذاشت،تا آنجا كه خداوند به دفاع از او پرداخته،و با اين كه قدرت خودش از هر نظر كافى است،حمايت جبرئيل و مؤمنان صالح و فرشتگان ديگر را نيز اعلام مى دارد.

«صالح المؤمنين»معنى وسيعى دارد كه همۀ مؤمنان صالح و با تقوا و كامل الايمان را شامل مى شود،اما در اين كه مصداق اتم و اكمل.آن در اينجا كيست؟از روايات متعددى استفاده مى شود كه منظور امير مؤمنان على عليه السّلام است.

نگهدارى خويشتن به ترك معاصى و عدم تسليم در برابر شهوات سركش است،و نگهدارى خانواده به تعليم و تربيت و امر به معروف و نهى از منكر،و فراهم ساختن محيطى پاك و خالى از هرگونه آلودگى،در فضاى خانه و خانواده است.

اين برنامه اى است كه بايد از نخستين سنگ بناى خانواده،يعنى از مقدمات ازدواج،و سپس نخستين لحظۀ تولد فرزند آغاز گردد،و در تمام مراحل با برنامه ريزى صحيح و با نهايت دقت تعقيب شود.

سپس مى افزايد:«فرشتگانى بر آن آتش گمارده شده،كه خشن و سختگيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى كنند،و آنچه فرمان داده شده اند(بطور كامل) اجرا مى كنند» (عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ) .

و به اين ترتيب،نه راه گريزى وجود دارد و نه گريه و التماس و جزع و فزع مؤثر است.

اين تعبير لطيف بيانگر اين واقعيت است كه توبۀ نصوح چنان انقلابى در انسان ايجاد مى كند كه راه بازگشت به گذشته را بكلى بر او مى بندد؛همان گونه كه بازگشت شير به پستان غير ممكن است.

سپس به آثار اين توبۀ نصوح اشاره كرده،مى افزايد:«اميد است(با اين كار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد» (عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ) .

«و شما را در باغهائى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است وارد كند» (وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ) .

اين كار«در روزى خواهد بود كه خداوند پيامبر و كسانى را كه با او ايمان آوردند خوار نمى كند» (يَوْمَ لا يُخْزِي اللّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ) .

«اين در حالى است كه نور(ايمان و عمل صالح)آنها از پيشاپيش و از سوى راستشان در حركت است»و عرصۀ محشر را روشن مى سازد،و راه آنها را به سوى بهشت مى گشايد (نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ) .

در اينجاست كه آنها رو به درگاه خداوند آورده؛«و مى گويند:پروردگارا!نور ما را كامل كن،و ما را ببخش كه تو بر هر چيز توانايى» (يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) .

آنها همان توبيخ و سرزنش و تهديد و انذار و رسوا ساختن آنها،و يا در بعضى از موارد تأليف قلوب آنهاست.

البته بعد از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله امير مؤمنان على عليه السّلام با منافقان مسلح به نبرد برخاست.

آيه 11

(آيه 11)-سپس دو مثال براى افراد با ايمان ذكر كرده،مى گويد:«و خداوند براى مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است در آن هنگام كه گفت:پروردگارا! خانه اى براى من نزد خودت در بهشت بساز،و مرا از فرعون و كار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهايى بخش» (وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ) .

معروف اين است كه نام همسر فرعون«آسيه»و نام پدرش«مزاحم» بوده است،گفته اند هنگامى كه معجزۀ موسى عليه السّلام را در مقابل ساحران مشاهده كرد اعماق قلبش به نور ايمان روشن شد،و از همان لحظه به موسى ايمان آورد او پيوسته ايمان خود را مكتوم مى داشت،هنگامى كه فرعون از ايمان او با خبر شد بارها او را نهى كرد،ولى اين زن با استقامت هرگز تسليم خواستۀ فرعون نشد.

سر انجام فرعون دستور داد دست و پاهايش را با ميخها بسته،در زير آفتاب سوزان قرار دهند،و سنگ عظيمى بر سينۀ او بيفكنند،هنگامى كه آخرين لحظه هاى عمر خود را مى گذراند دعايش اين بود«پروردگارا!براى من خانه اى در بهشت در جوار خودت بنا كن و مرا از فرعون و اعمالش رهائى بخش و مرا از اين قوم ظالم نجات ده»! خداوند نيز دعاى اين مؤمن پاكباز فداكار را اجابت فرمود و او را در كنار بهترين زنان جهان مانند مريم قرار داد.

در روايتى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مى خوانيم:«برترين زنان اهل بهشت چهار نفرند «خديجه»دختر خويلد و«فاطمه»دختر محمد صلّى اللّه عليه و آله و«مريم»دختر عمران و«آسيه» دختر مزاحم همسر فرعون».

فَرْجَها) .

«و ما از روح خود در آن دميديم» (فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا) .

و او به فرمان خدا بدون داشتن همسر،فرزندى آورد كه پيامبر اولوا العزم پروردگار شد.

سپس مى افزايد:«او سخنان پروردگار و كتابهايش را تصديق كرد»و به همۀ آنها ايمان آورد (وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ) .

«و از مطيعان فرمان خدا بود» (وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ) .

از نظر ايمان در سر حد اعلى قرار داشت،و به تمام كتب آسمانى و اوامر الهى مؤمن،و از نظر عمل پيوسته مطيع اوامر الهى بود،و بنده اى بود جان و دل بر كف، و چشم بر امر و گوش بر فرمان داشت.

«پايان سورۀ تحريم»

ص: 230

آغاز جزء 29 قرآن مجيد

البته اين همه آثار عظيم مربوط به خواندن بدون فكر و عمل نيست،هدف خواندنى است آميخته با الهام گرفتن براى عمل.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

و انسان را به مطالعۀ مجموعۀ عالم هستى دعوت مى كند،تا از اين طريق خود را براى آن آزمون بزرگ آماده كند،مى فرمايد:«همان كسى كه هفت آسمان را بر فراز يكديگر آفريد» (الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً) .

و به دنبال آن مى افزايد:«در آفرينش خداوند رحمان هيچ تضاد و عيبى نمى بينى» (ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ) .

با تمام عظمتى كه عالم هستى دارد هر چه هست نظم است و استحكام، و انسجام،و تركيبات حساب شده،و قوانين دقيق و اگر بى نظمى در گوشه اى از جهان راه مى يافت آن را به نابودى مى كشيد.

و در پايان آيه براى تأكيد بيشتر مى فرمايد:«بار ديگر نگاه كن(و عالم را با دقت بنگر)آيا هيچ شكاف و خلل و اختلافى(در جهان)مشاهده مى كند»؟! (فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ) .

منظور اين است كه هر چه انسان در جهان آفرينش دقت كند كمترين خلل و ناموزونى در آن نمى بيند.

از آن تعبير شده است.

فِي ضَلالٍ كَبِيرٍ) .

نه تنها آنها را تصديق نكرديم،و به پيام حيات بخششان گوش فرا نداديم، بلكه به مخالفت برخاسته،و اين طبيبان روحانى را گمراه خوانديم،و از خود رانديم.

آيۀ فوق نازل شد و گفت:چه آشكار بگوئيد و چه پنهان،خدا از آن آگاه است.

گرما بسوزد،و نه چندان دور است كه همه چيز از سرما بخشكد،فشار هوا بر كرۀ زمين آن چنان است كه آرامش انسان را تأمين كند،جاذبۀ زمين نه آنقدر زياد است كه استخوانها را در هم بشكند،و نه آن قدر كم است كه با يك حركت انسان از جا كنده شود و در فضا پرتاب شود! خلاصه از هر نظر«ذلول»و رام و مسخر فرمان انسان است.

در عين حال تا گامى برندارد و تلاشى نكند بهره اى از روزيهاى زمين نخواهد داشت! ولى بدانيد اينها هدف نهائى آفرينش شما نيست،اينها همه وسائلى است در مسير«نشور»و رستاخيز و حيات ابدى شما.

منحصر به عذاب قيامت نيست،در اين دنيا نيز خداوند با مختصر تكان زمين،يا حركت بادها،مى تواند به زندگى آنها پايان دهد،و بهترين دليل اين امكان،وقوع آن در امتهاى پيشين است.

لذا در اين آيه مى گويد:«كسانى كه پيش از آنان بودند(آيات الهى و رسولان او را)تكذيب كردند،اما(ببين)مجازات من چگونه بود»؟! (وَ لَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ) .

گروهى را با زلزله هاى ويرانگر،و اقوامى را با صاعقه ها،و جمعى را با طوفان يا تندباد مجازات كرديم،و شهرهاى ويران شده و خاموش آنها را به عنوان درس عبرتى باقى گذارديم.

نگهدارندۀ پرندگان در آسمان،همان نگهدارندۀ زمين و موجودات ديگر است و هر زمان اراده كند نه پرنده قدرت پرواز دارد و نه زمين آرامش خود را حفظ مى كند.

(أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ) .

در اينجا افراد بى ايمان و ظالمان لجوج مغرور،به كسى تشبيه شده اند كه از جاده اى ناهموار و پرپيچ و خم،مى گذرد،در حالى كه به رو افتاده،و با دست و پا، يا به سينه حركت مى كند،نه راه را به درستى مى بيند،و نه قادر بر كنترل خويشتن است،نه از موانع با خبر است و نه سرعتى دارد؟كمى راه مى رود و درمانده مى شود.

ولى مؤمنان را به افراد راست قامتى تشبيه مى كند كه از جاده اى هموار و صاف و مستقيم با سرعت و قدرت و آگاهى تمام،به راحتى پيش مى رود.

چه تشبيه جالب و دقيقى؟كه آثار آن در زندگى اين دو گروه كاملا نمايان است و با چشم خود مى بينيم.

آيه 25

(آيه 25)-سپس در همين رابطه،به گفتار منكران معاد و پاسخ آنها پرداخته، مى فرمايد:«آنها(از روى استهزاء)مى گويند:اگر راست مى گوئيد اين وعدۀ قيامت چه زمانى است»؟! (وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ) .

داشتند به گمان اين كه اگر آن حضرت از دنيا برود،دعوتش نيز برچيده مى شود،آيۀ فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد.

سورۀ قلم[68]

7-سر انجام در پايان سوره نيز سخن از عظمت قرآن و توطئه هاى مختلف دشمنان بر ضد پيامبر به ميان آورده.

انتخاب نام«قلم»براى اين سوره به تناسب نخستين آيه آن است،بعضى نيز نام آن را سورۀ«ن»ذكر كرده اند،و از بعضى از روايات كه در فضيلت اين سوره آمده استفاده مى شود كه نام آن سورۀ«ن و القلم»است.

مذهبها،و سر چشمۀ هدايت و آگاهى بشر است،تا آنجا كه دوران زندگى بشر را به دو دوران تقسيم مى كند«دوران تاريخ»و«دوران قبل از تاريخ»،دوران تاريخ بشر از زمانى شروع مى شود كه خط اختراع شد،و انسان توانست ماجراى زندگى خود را بر صفحات نقش كند،عظمت اين سوگند هنگامى آشكارتر مى شود كه توجه داشته باشيم آن روزى كه اين آيات نازل گشت،نويسنده و ارباب قلمى در آن محيط وجود نداشت،و اگر كسانى مختصر سواد خواندن و نوشتن را داشتند تعداد آنها در كل سرزمين«مكّه»كه مركز عبادى و سياسى و اقتصادى حجاز بود به بيست نفر نمى رسيد،آرى سوگند به قلم ياد كردن در چنين محيطى عظمت خاصى دارد.

در حديثى آمده است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«انّما بعثت لأتمّم مكارم الاخلاق؛من براى اين مبعوث شده ام كه فضائل اخلاقى را تكميل كنم».

و در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است:«مؤمن با حسن خلق خود به درجۀ كسى مى رسد كه شبها به عبادت مى ايستد،و روزها روزه دار است».

آيه 10

(آيه 10)-سپس بار ديگر از اطاعت آنها نهى كرده و صفات نه گانۀ مذمومى را كه هر يك به تنهائى مى تواند مانع اطاعت و تبعيت گردد بر مى شمرد،مى فرمايد:

«و از هر كسى كه بسيار سوگند ياد مى كند و پست است اطاعت مكن» (وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلاّفٍ مَهِينٍ) .

پست هستند در برابر آيات الهى نشان داده،مى گويد:«هنگامى كه آيات ما بر او خوانده مى شود مى گويد:اينها افسانه هاى خرافى پيشينيان است»! (إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ) .

و با اين بهانه و اين بر چسب زشت از آيات خداوند فاصله مى گيرد.

آيه مى گويد:ما آنها را آزموديم،«هنگامى كه سوگند ياد كردند:ميوه هاى باغ را صبحگاهان(دور از چشم مستندان)بچينند» (إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحِينَ) .

آيه 25

(آيه 25)-و به اين ترتيب،«آنها صبحگاهان تصميم داشتند كه با قدرت از مستمندان جلوگيرى كنند» (وَ غَدَوْا عَلى حَرْدٍ قادِرِينَ) .

«طغيان»و در حقيقت طغيان مرحله اى است بالاتر از ظلم.

مشركان و مجرمان قرار دهيم»؟ (أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِينَ كَالْمُجْرِمِينَ) .

إِنْ كانُوا صادِقِينَ) .

آيا آنها كمترين دليلى دارند بر اين كه بتها اين جمادات كم ارزش و بى شعور شريك خدا و شفيع درگاه اويند؟

اين تهديدى است شديد از ناحيۀ خداوند قادر قهار كه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى گويد:

نمى خواهد تو دخالت كنى،مرا با اين تكذيب كنندگان لجوج و سركش رها كن،تا آنچه مستحقند به آنها بدهم! سپس مى افزايد:«ما آنان را از آنجا كه نمى دانند به تدريج به سوى عذاب پيش مى بريم» (سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ) .

آنها مزدى مى طلبى كه پرداختش براى آنها سنگين است»؟ (أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ) .

اگر بهانۀ آنها اين است كه شنيدن دعوت تو خرج دارد و اجر و مزد كلانى بايد در مقابل آن بپردازند و آنها قادر بر آن نيستند اين سخن دروغى است،و تو مطلقا از آنها اجر و پاداشى مطالبه نمى كنى،و نه هيچ پيامبر ديگرى از پيامبران خدا مزدى مطالبه كردند.

آيه 49

(آيه 49)-در اين آيه مى افزايد:«و اگر رحمت پروردگارش به ياريش نيامده بود(از شكم ماهى)بيرون افكنده مى شد در حالى كه نكوهيده بود» (لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ) .

منظور از«نعمت»در آيۀ فوق همان توفيق توبه و شمول رحمت الهى است.

آيا چشم زدن واقعيت دارد؟

بسيارى از مردم معتقدند در بعضى از چشمها اثر مخصوصى است كه وقتى از روى اعجاب به چيزى بنگرند ممكن است آن را از بين ببرد،يا درهم بشكند،و اگر انسان است بيمار يا ديوانه كند.

اين مسأله از نظر عقلى امر محالى نيست و در روايات اسلامى نيز تعبيرات مختلفى ديده مى شود كه وجود چنين امرى را اجمالا تأييد مى كند.

در حديثى آمده است كه امير مؤمنان على عليه السّلام فرمود:پيامبر براى امام حسن و امام حسين عليه السّلام«رقيه» (1)گرفت،و اين دعا را خواند:«شما را به تمام كلمات و اسماء حسناى خداوند از شرّ مرگ و حيوانات موذى،و هر چشم بد،و حسود آنگاه كه حسد ورزد مى سپارم.

سپس پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نگاهى به ما كرد و فرمود:«اين چنين حضرت ابراهيم براى اسماعيل و اسحاق تعويذ نمود».

«پايان سورۀ قلم»د.

ص: 257

ص: 258

سورۀ حاقّه[69]

آيه 2

(آيه 2)-«چه روز واقع شدنى»! (مَا الْحَاقَّةُ) .

طومار زندگى آنها را در هم پيچيد.

نخست مى فرمايد:«و اما قوم عاد با تندبادى طغيانگر و پر سر و صدا به هلاكت رسيدند» (وَ أَمّا عادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عاتِيَةٍ) .

فرعونيان با«موسى»و«هارون»به مخالفت برخاستند،و ساكنان شهرهاى «سدوم»به مخالفت با حضرت«لوط»و اقوام ديگر نيز از فرمان پيامبر خود سرپيچى كردند،و هر گروهى از اين سركشان به نوعى عذاب گرفتار شدند،فرعونيان در كام امواج«نيل»كه مايۀ حيات و آبادى و بركت كشورشان بود غرق گشتند،و قوم لوط با زلزلۀ شديد،و سپس«بارانى از سنگ»محو و نابود شدند.

در«غاية المرام»شانزده حديث در اين زمينه از طرق شيعه و اهل سنت نقل كرده است،و تفسير«البرهان»از«محمّد بن عباس»نقل مى كند كه در اين باره سى حديث از طرق عامه و خاصه نقل شده است.

و اين فضيلتى است بزرگ براى پيشواى بزرگ اسلام على عليه السّلام كه صندوقچۀ اسرار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و وارث تمام علوم رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بود،و به همين دليل بعد از او در مشكلاتى كه براى جامعۀ اسلامى در مسائل علمى پيش مى آمد موافقان و مخالفان به او پناه مى بردند،و حل مشكل را از او مى خواستند كه در كتب تاريخ مشروحا آمده است.

نيز شكافته،پراكنده و متلاشى و سست خواهند شد.

و سر بلندى بى نظير مؤمنان.

آيه 23

(آيه 23)-بهشتى كه«ميوه هايش در دسترس است» (قُطُوفُها دانِيَةٌ) .

نه زحمتى براى چيدن ميوه ها در كار است،و نه مشكلى براى نزديك شدن به درختان پربارش،و اصولا تمام نعمتهايش بدون استثنا در دسترس است.

است نخورد (ما أَغْنى عَنِّي مالِيَهْ) .

كنيد،ناگهان زانوى حيوان سست شد.

گفت:مرا پياده كنيد كه شايعه پراكنان راست مى گويند! سپس سفارش كرد كفنهائى براى او بياورند،و از ميان آنها يكى را پسنديد و انتخاب كرد،و گفت در كنار همين بسترم قبرى براى من آماده كنيد.

سپس نگاهى در قبر كرد و اين آيه را تلاوت نمود: (ما أَغْنى عَنِّي مالِيَهْ- هَلَكَ عَنِّي سُلْطانِيَهْ) و در همان روز از دنيا رفت.

و هر قدر انبيا و اوليا و رسولان پروردگار او را به سوى خدا دعوت مى كردند نمى پذيرفت،و به اين ترتيب پيوند او با«خالق»بكلى قطع شده بود.

و به اين ترتيب پيوند خود را از«خلق»نيز بريده بود.

از اين دو آيه به خوبى استفاده مى شود كه عمدۀ اطاعات و عبادات و دستورات شرع را مى توان در رابطۀ با خلق و خالق خلاصه كرد،و عطف«اطعام مسكين»بر«ايمان»اشاره به اهميت فوق العاده اين عمل بزرگ است.

منظور از«رسول»در اينجا بدون شك پيغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله است نه جبرئيل و مى دانيم آنچه را رسول مى آورد گفتار فرستندۀ اوست.

آيه 47

(آيه 47)-«و هيچ كس از شما نمى توانست از(مجازات)او مانع شود»و از او حمايت كند (فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ) .

نديده ايم،اين را«علم اليقين»گويند.

گاه نزديكتر مى رويم و شعله هاى آتش را با چشم مى بينيم،در اينجا يقين محكمتر مى شود،و آن را«عين اليقين»مى نامند.

گاه از اين هم نزديكتر مى رويم و در مجاورت آتش قرار مى گيريم،و سوزش آن را با دست خود لمس مى كنيم،مسلما اين مرحلۀ بالاترى از يقين است كه آن را «حقّ اليقين»مى نامند.

آيۀ فوق مى گويد قرآن در چنين مرحله اى از يقين است،و با اين حال كوردلان آن را انكار مى كنند!

سورۀ معارج[70]

بديهى است آنچه انسان را مشمول اين همه ثواب عظيم مى كند تلاوتى است كه با عقيده و ايمان،و سپس با عمل همراه باشد،نه اين كه سوره را بخواند و هيچ انعكاسى در روح و فكر و عملش نداشته باشد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 3

(آيه 3)-و در اين آيه به كسى كه اين عذاب از ناحيۀ اوست اشاره كرده، مى گويد:«از سوى خداوند ذى المعارج»خداوندى كه فرشتگانش بر آسمانها صعود و عروج مى كنند (مِنَ اللّهِ ذِي الْمَعارِجِ) .

از آنجا كه خداوند مقامات مختلفى براى فرشتگان قرار داده كه با سلسله مراتب به سوى قرب خدا پيش مى روند،خداوند به«ذى المعارج»توصيف شده است.

آرى!اين فرشتگانند كه مأموريت عذاب كافران و مجرمان دارند،و همانها بودند كه بر ابراهيم خليل عليه السّلام نازل شدند،و به او خبر دادند كه ما مأمور نابودى قوم لوط هستيم.

صبر جميل پيشه كن»و در برابر استهزاء و تكذيب و آزار آنها شكيبا باش (فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِيلاً) .

«صبر جميل»به معنى شكيبائى زيبا و قابل توجه است،و آن صبر و استقامتى است كه تداوم داشته باشد،يأس و نوميدى به آن راه نيابد،و توأم با بيتابى و جزع و شكوه و آه و ناله نگردد،و در غير اين صورت جميل نيست.

(وَ لا يَسْئَلُ حَمِيمٌ حَمِيماً) .

مى فرمايد:«و كسانى را كه به فرمان خدا پشت كردند(و از اطاعت او روى گردان شدند)صدا مى زند»و به سوى خود مى خواند (تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّى) .

و اسارت در چنگال شيطان و هواى نفس مى شود.

بديهى است منظور از مداومت بر نماز اين نيست كه هميشه در حال نماز باشند،بلكه منظور اين است در اوقات معين نماز را انجام مى دهند.

آيه 30

(آيه 30)-«جز با همسران و كنيزانشان(كه در حكم همسرند آميزش ندارند) چرا كه بهره گيرى از اينها مورد سرزنش نخواهند بود» (إِلاّ عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ) .

بدون شك غريزۀ جنسى از غرائز سركش انسان،و سر چشمۀ بسيارى از گناهان است تا آنجا كه بعضى معتقدند در تمام پرونده هاى مهم جنائى اثرى از اين غريزه ديده مى شود،لذا كنترل و حفظ حدود آن از نشانه هاى مهم تقواست و به همين دليل بعد از ذكر نماز و كمك به نيازمندان و ايمان به روز قيامت و ترس از عذاب الهى كنترل اين غريزه ذكر شده است.

آيه 33

(آيه 33)-و در چهارمين وصف اضافه مى كند:«و كسانى كه به اداى شهادتشان قيام مى نمايند» (وَ الَّذِينَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ) .

زيرا اقامۀ شهادت عادلانه و ترك كتمان آن،يكى از مهمترين پايه هاى اقامۀ عدالت در جامعۀ بشرى است.

مى آمدند و مى گفتند:اگر معادى در كار باشد وضع ما از اين افرادى كه به تو ايمان آورده اند در آن عالم بهتر است،همان گونه كه در اين دنيا وضع ما از آنها بهتر مى باشد! قرآن در پاسخ آنها چنين مى گويد:«اين كافران را چه مى شود كه با سرعت نزد تو مى آيند...» (فَما لِ الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ) .

آيه 41

(آيه 41)-«كه جاى آنان را به كسانى بدهيم كه از آنها بهترند و ما هرگز مغلوب نخواهيم شد» (عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ) .

اين جمله ممكن است اشاره به آن باشد كه ما نه تنها قادريم كه آنها را بعد از خاك شدن به زندگى و حيات نوين بازگردانيم،بلكه مى توانيم آنها را به موجوداتى كاملتر و بهتر تبديل كنيم.

و يا اشاره به اين باشد كه براى ما هيچ مانعى ندارد شما را به كيفر اعمالتان نابود كنيم و افرادى شايسته و آگاه و مؤمن جانشين شما سازيم و چيزى مانع ما از اين كار نخواهد بود.

و در پايان آيه مى فرمايد:«اين همان روزى است كه به آنها وعده داده مى شد» (ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ) .

آرى!اين همان روز موعود است كه آن را به باد مسخره مى گرفتند،و گاه مى گفتند:به فرض كه چنين روزى در كار باشد وضع ما در آن روز از مؤمنان هم بهتر است.

«پايان سورۀ معارج»

ص: 284

سورۀ نوح[71]

به تعبير ديگر اين سوره ترسيمى است از بيان مبارزۀ دائمى طرفداران حق و باطل و برنامه هايى كه طرفداران حق در مسير خود بايد به كار بندند.

دو جملۀ كوتاه بيان مى كند،مى گويد:اگر دعوت مرا اجابت كنيد«خداوند گناهانتان را مى آمرزد» (يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ) .

سپس مى افزايد:«و شما را تا زمان معينى به تأخير مى اندازد»عمرتان را طولانى كرده و عذاب را از شما دور مى دارد (وَ يُؤَخِّرْكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى) .

«زيرا هنگامى كه اجل الهى فرا رسد تأخيرى نخواهد داشت اگر مى دانستيد» (إِنَّ أَجَلَ اللّهِ إِذا جاءَ لا يُؤَخَّرُ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) .

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه«اجل»و سر رسيد عمر انسان دو گونه است«اجل مسمّى»و«اجل نهائى».

قسم اول سر رسيدى است كه قابل تغيير و دگرگونى است،و بر اثر اعمال نادرست انسان ممكن است بسيار جلو بيفتد كه عذابهاى الهى يكى از آنهاست و به عكس بر اثر تقوا و نيكوكارى و تدبير ممكن است بسيار عقب بيفتد.

ولى اجل و سر رسيد نهائى به هيچ وجه قابل دگرگونى نيست.

در روايات اسلامى نيز روى اين معنى تأكيد فراوان شده است،از جمله در يك حديث پر معنى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«آنها كه بر اثر گناهان مى ميرند بيش از آنها هستند كه به مرگ الهى از دنيا مى روند،و كسانى كه بر اثر نيكوكارى عمر طولانى پيدا مى كنند بيش از كسانى هستند كه بر اثر عوامل طبيعى عمرشان زياد مى شود».

آيه 6

(آيه 6)-«اما دعوت من چيزى جز فرار از حق بر آنان نيفزود» (فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائِي إِلاّ فِراراً) .

و اين عجيب است كه دعوت به سوى چيزى سبب فرار از آن شود،اما با توجه به اين كه تأثير دعوتها نياز به يك نوع آمادگى و سنخيت و جاذبۀ متقابل دارد جاى تعجب نيست كه در دلهاى ناآماده اثر معكوس و منفى ببخشد.

در جلسات عمومى و با صداى بلند آنها را به سوى ايمان فرا خواندم.

اين حوصلۀ عجيب،و آن دلسوزى عجيبتر،و پشتكار و استقامت بى نظير سرمايۀ او در راه دعوت به آئين حق بود.

و شگفت انگيزتر اين كه در طول نهصد و پنجاه سال دعوتش تنها حدود هشتاد نفر به او ايمان آوردند يعنى،براى هدايت هر يك نفر بطور متوسط حدود دوازده سال تبليغ كرد!

نمى ترسيد و)براى خدا عظمت قائل نيستيد»؟! (ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلّهِ وَقاراً) .

الشَّمْسَ سِراجاً) .

بگذريد»و به هر جا مى خواهيد برويد (لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلاً فِجاجاً) .

ولى نه آن انذارهاى نخستين و نه بشارتها و تشويقها و نه استدلالات منطقى هيچ يك در دل سياه اين قوم لجوج اثر نگذاشت.

مخصوصا روى پنج بت تأكيد كردند و گفتند:«بتهاى ودّ و سواع و يغوث و يعوق و نسر را هرگز رها نكنيد و دست از دامنشان نكشيد» (وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً) .

از قرائن چنين استفاده مى شود كه اين پنج بت امتيازات ويژه اى داشتند، و مورد توجه خاص آن قوم گمراه بودند،به همين دليل رهبران فرصت طلب آنان نيز روى عبادت آنها تكيه مى كردند.

زمين باقى مگذار»! (وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيّاراً) .

اين سخن را هنگامى گفت كه بطور كامل از هدايت آنها مأيوس شده بود، و آخرين تلاش و كوشش خود را براى ايمان آوردن آنها به كار زد و نتيجه اى نگرفت، و تنها گروهى اندك به او ايمان آوردند.

تعبير به«على الارض»(بر صفحۀ زمين)نشان مى دهد كه هم دعوت نوح جهانى بوده،و هم طوفان و عذابى كه بعد از آن آمد.

سورۀ جنّ[72]

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

شأن نزول:

در تفسير آيات 29 تا 32 سورۀ احقاف شأن نزولهائى آمده بود كه با مطالب اين سورۀ كاملا هماهنگ است،و نشان مى دهد كه هر دو مربوط به يك حادثه است،دو مورد از آنها را بطور فشرده نقل مى كنيم.

1-پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از مكّه به سوى بازار«عكاظ»در«طائف»آمد،تا مردم را در آن مركز اجتماع بزرگ به سوى اسلام دعوت كند،اما كسى به دعوت او پاسخ مثبت نگفت،در بازگشت به محلى رسيد كه آن را وادى«جنّ»مى گفتند شب را در آنجا ماند و تلاوت آيات قرآن مى فرمود،گروهى از جن شنيدند و ايمان آوردند،و براى تبليغ به سوى قوم خود بازگشتند.

2-«ابن عباس»مى گويد:پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مشغول نماز صبح بود،و در آن تلاوت قرآن مى كرد،گروهى از جن در صدد تحقيق از علّت قطع اخبار آسمانها از خود بودند صداى تلاوت قرآن محمد صلّى اللّه عليه و آله را شنيدند.

گفتند:علت قطع اخبار آسمان از ما همين است،به سوى قوم خود بازگشتند و آنها را به سوى اسلام دعوت كردند.

ولى شأن نزول ديگرى در اينجا آمده كه با آنها متفاوت است و آن اين كه از «عبد اللّه بن مسعود»پرسيدند:آيا كسى از شما ياران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در حوادث شب جنّ خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بود؟ گفت:احدى از ما نبود،ما شبى در مكّه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را نيافتيم،و هر چه جستجو كرديم اثرى از او نديديم،از اين ترسيديم كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را كشته باشند،به جستجوى حضرت در درّه هاى مكّه رفتيم،ناگهان ديديم از سوى كوه«حرا»مى آيد،عرض كرديم كجا بودى اى رسول خدا؟ما سخت نگران شديم،و ديشب بدترين شب زندگى ما بود.

فرمود:دعوت كنندۀ جنّ به سراغ من آمد،و من رفتم قرآن براى آنها بخوانم.

ص: 296

آيه 1

(آيه 1)-ما قرآن عجيبى شنيده ايم! در اين آيه مى فرمايد:«بگو:به من وحى شده كه جمعى از جنّ به سخنانم گوش فرا داده اند،سپس گفته اند،ما قرآن عجيبى شنيده ايم...» (قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً) .

اين آيه به خوبى نشان مى دهد كه طايفۀ«جنّ»داراى عقل و شعور و فهم و درك،و تكليف و مسؤوليت،و آشنائى به لغت،و توجه به فرق بين كلام اعجاز و غير آن دارند،همچنين خود را موظّف به تبليغ حق مى دانند،و مخاطب خطابهاى قرآن نيز هستند.

آنها حق داشتند كه قرآن را سخنى عجيب بشمرند،زيرا هم لحن و آهنگ آن عجيب است،و هم نفوذ و جاذبه اش،هم محتوا و تأثيرش عجيب است و هم آورندۀ آن كه درس نخوانده بود و از اميين برخاست.

و احتمال دارد كه:«سفيه»در اينجا اشاره به«ابليس»باشد كه بعد از مخالفت فرمان خدا نسبتهاى ناروائى به ساحت مقدس او داد و از آنجا كه«ابليس»از جن بوده مؤمنان جن به اين وسيله از او ابراز تنفر مى كنند،و سخن او را گزافه و شطط مى نامند.

ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللّهُ أَحَداً) .

لذا به انكار قرآن،و تكذيب نبوت پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله برخاستند،ولى ما هنگامى كه با دقت به آيات اين كتاب آسمانى گوش فرا داديم حقانيت آن را به روشنى درك كرديم،مبادا شما هم مانند مشركان انسانها،راه كفر پيش گيريد و به سرنوشت آنها گرفتار شويد.

اين تعبير هشدارى است به مشركان كه بدانند وقتى جن،منطقش اين است و داوريش چنين،بيدار شوند و به دامن قرآن و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چنگ زنند.

مؤمنان جن قاعدتا بايد فهميده باشند كه ممنوعيت از استراق سمع كه با ظهور پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله مقارن بوده،مقدمۀ هدايت انسانها،و برچيده شدن دستگاه كهانت و خرافات ديگرى مانند آن است.

اما از آنجا كه«جنّ»به مسألۀ استراق سمع دلبستگى خاصى داشت هنوز نمى توانست باور كند كه اين محروميت يك نوع خير و بركت است،و گر نه روشن است كه كاهنان در عصر جاهليت با اتكا به همين مسألۀ استراق سمع سهم بزرگى در گمراه ساختن مردم داشتند.

گوشه اى از زمين يا نقطه اى از آسمانها نجات يابيد،سخت در اشتباهيد.

بار است كه قرآن مجيد روى اين مطلب تكيه مى كند كه «ايمان و تقوا»نه تنها سر چشمۀ«بركات معنوى»است كه موجب فزونى ارزاق مادى و وفور نعمت و آبادى و عمران و«بركت مادى»نيز مى باشد.

البته طبق اين آيه آنچه مايۀ وفور نعمت مى شود،استقامت بر ايمان است نه اصل ايمان.

و به اين ترتيب پاسخى است به اعمال مشركان عرب و مانند آنها كه خانۀ كعبه را بتكده ساخته بودند،و به اعمال مسيحيان منحرف كه به سراغ«تثليث»رفته و در كليساهاى خود خدايان سه گانه را مى پرستيدند،قرآن مى گويد:تمام معابد، مخصوص خداست و در اين معابد،جز براى خدا سجده نمى توان كرد و پرستش غير او ممنوع است.

به بهانه جوئيها و انتظارات بى موردى كه افراد لجوج در برابر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داشتند و از او تقاضاى كارهاى خدائى مى كردند پايان مى دهد،و ثابت مى كند كه توسل و شفاعت نيز به اذن خداست.

شده بود كه«استهزا و سركشى اين گروه همچنان ادامه مى يابد تا زمانى كه وعدۀ الهى دائر بر عذاب فرا رسد»اين سؤال را بر مى انگيزد كه اين وعده كى تحقق مى يابد؟ قرآن مجيد به پاسخ اين سؤال پرداخته مى گويد:«بگو:من نمى دانم آنچه به شما وعده داده شده(از عذاب دنيا و قيام رستاخيز)نزديك است،يا پروردگارم زمانى براى آن قرار مى دهد»؟ (قُلْ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَداً) .

اين علم مخصوص ذات پاك خداست،و او خواسته از بندگانش مكتوم بماند تا موضوع امتحان و آزمون خلق كامل گردد،چرا كه اگر بدانند دور است يا نزديك در هر دو صورت امتحان كم اثر خواهد بود.

بارها در آيات قرآن مجيد به اين معنى برخورد مى كنيم كه هر وقت سؤال از زمان قيامت مى شد پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اظهار بى اطلاعى مى فرمود و مى گفت:علم آن مخصوص خداست.

در حديثى آمده است كه روزى«جبرئيل»در صورت يك عرب بيابانى در برابر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ظاهر شد،و از جمله سؤالاتى كه از آن حضرت نمود اين بود كه گفت:«به من بگو:كى قيامت بر پا مى شود»؟ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«كسى كه از او سؤال مى كنى(در اين مسأله)آگاهتر از سؤال كننده نيست»! بار ديگر آن مرد عرب با صداى بلند گفت:«اى محمّد!قيامت كى خواهد آمد»؟ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«واى بر تو قيامت مى آيد،بگو ببينم چه چيز براى آن فراهم كرده اى؟» اعرابى گفت:من نماز و روزۀ بسيارى فراهم نكرده ام،ولى خدا و رسولش را دوست دارم.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«پس تو با كسى خواهى بود كه دوستش دارى»!

ص: 305

«انس»يكى از ياران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى گويد:«مسلمانان از هيچ سخنى مانند اين سخن خوشحال نشدند».

زمينۀ علم غيب وجود دارد نخست آياتى كه علم غيب را مخصوص خدا معرفى كرده و از غير او نفى مى نمايد،مانند آيۀ 50 و 59 سورۀ انعام.

گروه دوم آياتى است كه به روشنى نشان مى دهد كه اولياى الهى«اجمالا»از غيب آگاهى داشتند،چنانكه در آيۀ 179 سورۀ آل عمران مى خوانيم:«چنان نبود كه خدا شما را از علم غيب آگاه كند ولى خداوند از ميان رسولان خود هر كس را بخواهد برمى گزيند»(و قسمتى از اسرار غيب را در اختيار او مى گذارد).

و در معجزات حضرت مسيح(ع)مى خوانيم كه فرمود:«من شما را از آنچه مى خوريد،يا در خانه هاى خود ذخيره مى كنيد خبر مى دهم».(آل عمران49/) آيۀ مورد بحث نيز با توجه به استثنائى كه در آن آمده نشان مى دهد كه خداوند قسمتى از علم غيب را در اختيار رسولان برگزيده اش قرار مى دهد.

از سوى ديگر آياتى از قرآن كه مشتمل بر خبرهاى غيبى است نيز كم نيست، مانند آيۀ دوم تا چهارم سوره روم:«روميان مغلوب شدند-و اين شكست در سرزمين نزديك واقع شد،اما آنها بعد از اين مغلوبيت به زودى غالب خواهند شد- در عرض چند سال».

اصولا وحى آسمانى كه بر پيامبران نازل مى شود نوعى غيب است كه در اختيار آنان قرار مى گيرد،چگونه مى توان گفت آنها آگاهى از غيب ندارند در حالى كه وحى بر آنان نازل مى شود.

از همۀ اينها گذشته،روايات زيادى داريم كه نشان مى دهد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و امامان معصوم عليهم السّلام اجمالا آگاهى از غيب داشتند،و گاه از آن خبر مى دادند مانند خبر دادن از ماجراى جنگ«موته»و شهادت جعفر،و بعضى ديگر از فرماندهان اسلام كه در همان لحظه وقوع،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مدينه مسلمانان را آگاه كرد و مانند آن در زندگى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كم نيست.

در«نهج البلاغه»نيز پيشگوئيهاى بسيارى از حوادث آينده به چشم مى خورد كه نشان مى دهد على عليه السّلام اين اسرار غيب را مى دانست،مانند آنچه در خطبۀ 13 در مذمت اهل بصره آمده است كه مى فرمايد:«گويا مى بينم عذاب خدا از آسمان

ص: 307

و زمين بر شما فرود آمده و همه غرق شده ايد،تنها قله بلند مسجدتان همچون سينه كشتى در روى آب نمايان است»! و مانند آنچه«كميل بن زياد»به«حجاج»گفت كه«امير مؤمنان على عليه السّلام به من خبر داده كه تو قاتل منى».

اكنون سخن در اين است كه چگونه بين اين آيات و روايات كه بعضى علم غيب را از غير خدا نفى،و بعضى اثبات مى كنند جمع كنيم؟ در اينجا طرق مختلفى براى جمع وجود دارد.از جمله:

1-از معروفترين راههاى جمع اين است كه منظور از اختصاص علم غيب به خدا علم ذاتى و استقلالى است،بنابراين غير او مستقلا هيچ گونه آگاهى از غيب ندارند،و هر چه دارند از ناحيۀ خداست،با الطاف و عنايت اوست،و جنبۀ تبعى دارد.

2-اسرار غيب دو گونه است قسمتى مخصوص به خداست و هيچ كس جز او نمى داند مانند قيام قيامت،و امورى از قبيل آن،و قسمتى از آن را به انبياء و اولياء مى آموزد.

3-راه ديگر اين كه خداوند بالفعل از همۀ اسرار غيب آگاه است،ولى انبيا و اوليا ممكن است بالفعل بسيارى از اسرار غيب را ندانند،اما هنگامى كه اراده كنند خداوند به آنها تعليم مى دهد،و البته اين اراده نيز با اذن و رضاى خدا انجام مى گيرد.

2-تحقيقى پيرامون آفرينش«جن»

ص: 308

«جن»چنانكه از مفهوم لغوى اين كلمه به دست مى آيد موجودى است ناپيدا كه مشخصات زيادى در قرآن براى او ذكر شده،از جمله اين كه:

1-موجودى است كه از شعلۀ آتش آفريده شده،بر خلاف انسان كه از خاك آفريده شده است.(الرّحمن15/) 2-داراى علم و ادراك و تشخيص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال است.(آيات مختلف سورۀ جنّ)

2-داراى تكليف و مسؤوليت است.(آيات سورۀ جنّ و سورۀ الرّحمن) 4-گروهى از آنها مؤمن صالح و گروهى كافرند.(جنّ11/) 5-آنها داراى حشر و نشر و معادند.(جنّ15/) 6-آنها قدرت نفوذ در آسمانها و خبرگيرى و استراق سمع داشتند،و بعدا ممنوع شدند.(جنّ9/) 7-آنها با بعضى انسانها ارتباط برقرار مى كردند و با آگاهى محدودى كه نسبت به بعضى از اسرار نهانى داشتند به اغواى انسانها مى پرداختند.(جنّ6/) 8-در ميان آنها افرادى يافت مى شوند كه از قدرت زيادى برخوردارند، همان گونه كه در ميان انسانها نيز چنين است.(نمل39/) 9-آنها قدرت بر انجام بعضى كارهاى مورد نياز انسان دارند«گروهى از جن پيش روى سليمان به اذن پروردگار كار مى كردند،و براى او معبدها،تمثالها، و ظروف بزرگ غذا تهيه مى كردند»(سبأ12/ و 13) 10-خلقت آنها در روى زمين قبل از خلقت انسانها بوده است(حجر27/) و ويژگيهاى ديگر.

تا اينجا سخن از مطالبى بود كه از قرآن مجيد در بارۀ اين موجود ناپيدا استفاده مى شود كه خالى از هرگونه خرافه و مسائل غير علمى است،ولى مى دانيم مردم عوام و ناآگاه خرافات زيادى در بارۀ اين موجود ساخته اند كه با عقل و منطق جور نمى آيد،و به همين جهت يك چهرۀ خرافى و غير منطقى به اين موجود داده كه وقتى كلمۀ جن گفته مى شود مشتى خرافات نيز با آن تداعى مى شود از جمله اين كه آنها را با اشكال عجيب و غريب و وحشتناك،و موجوداتى موذى و پرآزار و موهومات ديگرى از اين قبيل.

در حالى كه اگر موضوع وجود جن از اين خرافات پيراسته شود،اصل مطلب كاملا قابل قبول است و از سوى ديگر هيچ دليل عقلى بر نفى آن وجود ندارد، بنابراين بايد آن را پذيرفت،و از توجيهات غلط و ناروا بايد برحذر بود همان گونه كه از خرافات عوام در اين قسمت بايد اجتناب كرد.

ص: 309

اين نكته نيز قابل توجه است كه جن گاهى بر يك مفهوم وسيعتر اطلاق مى شود كه انواع موجودات ناپيدا را شامل مى گردد،اعم از آنها كه داراى عقل و دركند و آنها كه عقل و درك ندارند،و حتى گروهى از حيوانات كه با چشم ديده مى شوند و معمولا در لانه ها پنهانند،نيز در اين معنى وسيع وارد است.

شاهد اين سخن روايتى است از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كه فرمود:«خداوند جن را پنج صنف آفريده است:صنفى مانند باد در هوا(ناپيدا هستند)و صنفى به صورت مارها،و صنفى به صورت عقربها،و صنفى حشرات زمين اند،و صنفى از آنها مانند انسانها كه بر آنها حساب و عقاب است».

«پايان سورۀ جنّ»

ص: 310

سورۀ مزّمّل[73]

مى شود)يا در آخر شب بخواند،شب و روز،و همچنين خود اين سوره،گواه او در روز قيامت خواهد بود،و خداوند او را حيات پاكيزه و مرگ پاكيزه اى خواهد داد»! مسلما اين فضائل بزرگ در صورتى است كه محتواى سوره دائر به قيام شبانه و تلاوت قرآن و صبر و استقامت و ايثار و انفاق عملى گردد،نه تلاوتى خالى از عمل.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

ولى متأسفانه امروز بسيارى از مسلمانان از اين واقعيت فاصله گرفته،و از قرآن تنها به الفاظى اكتفا نموده اند،بى آنكه بدانند اين آيات براى چه نازل شده؟ درست است كه الفاظ قرآن نيز محترم،است ولى نبايد فراموش كرد كه اين الفاظ و تلاوت مقدمۀ بيان محتواست.

در حديثى از امام صادق عليه السّلام در تفسير«ترتيل»مى خوانيم:«وقتى از كنار آيه اى مى گذرى كه در آن نامى از بهشت است توقف كن و از خدا بهشت را بطلب (و خود را براى آن بساز)و هنگامى كه از آيه اى مى گذرى كه در آن نام دوزخ است از آن به خدا پناه بر».و خويشتن را از آن دور دار.

به همين دليل علاوه بر آيات قرآن در روايات اسلامى نيز تأكيد فراوان روى آن شده است.

از جمله در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«سه چيز از عنايات مخصوص الهى است:عبادت شبانه(نماز شب)و افطار دادن به روزه داران، و ملاقات برادران مسلمان».

لفظى مقدمۀ ياد قلبى است،و ذكر قلبى روح و جان را صفا مى بخشد،و نهال معرفت و تقوا را در دل آبيارى مى كند.

در دستور دوم مى فرمايد:«تنها به او دل ببند»و از غير او قطع اميد كن و خالصانه به عبادتش برخيز (وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلاً) .

«تبتل»آن است كه انسان با تمام قلبش متوجه خدا گردد،و از ما سوى اللّه منقطع شود،و اعمالش را فقط به خاطر او به جا آورد و غرق در اخلاص گردد.

مرحوم«طبرسى»در«مجمع البيان»در ذيل آيه مى گويد:«اين آيه دلالت مى كند كه مبلغين اسلام،و دعوت كنندگان به سوى قرآن،بايد در مقابل ناملائمات شكيبائى پيشه كنند،و با حسن خلق،و مدارا،با مردم معاشرت نمايند،تا سخنان آنها زودتر پذيرفته شود».

خودخواه و مستكبر در اين جهان.

با اين كه غذاى خشن و گلوگير خود عذابى است اليم،بعد از آن عذاب اليم را جداگانه ذكر مى كند،و اين نشان مى دهد ابعاد عذاب اليم آخرت از نظر شدت و عظمت بر هيچ كس جز خدا معلوم نيست،و لذا در حديثى مى خوانيم كه:روزى يكى از مسلمانان اين آيه را تلاوت مى كرد،و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله استماع مى فرمود:ناگهان شخص مزبور صيحه اى زد و مدهوش شد.

مى داريد در آن روز كه كودكان را پير مى كند»! (فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِيباً) .

شبانه،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را همراهى مى كردند-به عنوان يك حكم استحبابى و يا احتمالا يك حكم وجوبى زيرا شرائط آغاز اسلام ايجاب مى كرد كه آنها با تلاوت قرآن كه مشتمل بر انواع درسهاى عقيدتى و عملى و اخلاقى است و همچنين عبادات شبانه خود را بسازند و آمادۀ تبليغ اسلام و دفاع از آن گردند.

ولى از بعضى روايات استفاده مى شود جمعى از مسلمانان در نگهداشتن حساب«ثلث»و«نصف»و«دو ثلث»گرفتار اشكال و دردسر مى شدند و اين امر سبب مى شد كه گاه تمام شب را بيدار بمانند،و مشغول عبادت باشند،تا آنجا كه پاهاى آنها به خاطر قيام شبانه ورم كرد! لذا خداوند اين حكم را بر آنها تخفيف داد و فرمود:«او مى داند كه شما نمى توانيد مقدار آن را(به دقت)اندازه گيرى كنيد(براى عبادت كردن)پس شما را بخشيد،اكنون آنچه براى شما ميسر است قرآن بخوانيد» (عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ) .

سپس به بيان دليل ديگرى براى اين تخفيف پرداخته،مى افزايد:خداوند «مى داند به زودى گروهى از شما بيمار مى شوند،و گروهى ديگر براى به دست آوردن فضل الهى(و كسب روزى)به سفر مى روند،و گروهى ديگر در راه خدا جهاد مى كنند»و از تلاوت قرآن باز مى مانند (عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضى وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ) .

«پس به اندازه اى كه براى شما ممكن است از آن تلاوت كنيد» (فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ) .

روشن است كه ذكر بيمارى،و مسافرتهاى ضرورى،و جهاد فى سبيل اللّه، به عنوان سه مثال براى عذرهاى موجه است،ولى منحصر به اينها نيست،منظور اين است چون خداوند مى داند شما گرفتار مشكلات مختلف زندگى در روز خواهيد شد،و اين مانع تداوم آن برنامۀ سنگين است،به شما تخفيف داده است.

در حقيقت در آغاز اسلام به خاطر وجود شرائطى اين تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده،و بعد هم از نظر مقدار و هم از نظر حكم تخفيف داده شده،و به

ص: 319

صورت يك حكم استحبابى آن هم به مقدار ميسور در آمده است.

البته مهم خوب خواندن و تدبّر و انديشه در آن است.لذا امام علىّ بن موسى الرضا عليه السّلام مى فرمايد:«آن مقدار بخوانيد كه در آن خشوع قلب و صفاى باطن و نشاط روحانى و معنوى باشد».

سپس به چهار دستور ديگر در پايان آيه اشاره كرده،و برنامۀ خودسازى ارائه شده را به اين وسيله تكميل مى كند،مى فرمايد:«و نماز را بر پا داريد،و زكات را بپردازيد و به خدا قرض الحسنه دهيد[-در راه او انفاق نماييد]و(بدانيد)آنچه را از كارهاى نيك براى خود از پيش مى فرستيد نزد خداوند به بهترين وجه و بزرگترين پاداش خواهيد يافت» (وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً) .

«و از خداوند آمرزش بطلبيد كه خداوند آمرزنده و مهربان است» (وَ اسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

منظور از«نماز»در اينجا نمازهاى واجب پنجگانه و منظور از«زكات»زكات واجب است،منظور از دادن«قرض الحسنه»به خداوند همان انفاقهاى مستحبى است،و اين بزرگوارانه ترين تعبيرى است كه در اين زمينه تصور مى شود،چرا كه مالك تمام ملكها،از كسى كه مطلقا چيزى از خود ندارد قرض مى طلبد،تا از اين طريق او را تشويق به انفاق و ايثار و كسب فضيلت اين عمل خير كند،و از اين طريق تربيت شود و تكامل يابد.

ذكر«استغفار»در پايان اين دستورات ممكن است اشاره به اين باشد كه مبادا با انجام اين طاعات خود را انسان كاملى بدانيد و به اصطلاح طلبكار تصور كنيد، بلكه همواره بايد خود را مقصر بشمريد،و عذر به درگاه خدا آوريد،«ورنه سزاوار خداونديش كس نتواند كه به جا آورد».

«پايان سورۀ مزّمّل»

ص: 320

سورۀ مدّثّر[74]

سورۀ مدّثّر را در نماز فريضه بخواند بر خداوند حق است كه او را همراه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و در جوار و درجۀ او قرار دهد و در زندگى دنيا بدبختى و رنج دامنش را هرگز نگيرد».

بديهى است چنين نتائج عظيمى تنها بر خواندن الفاظ سوره مترتب نخواهد شد،بلكه بايد محتواى سوره را نيز در نظر گرفت و مو به مو اجرا كرد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

اين سخن به گوش پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسيده سخت ناراحت شده و بيمار گونه و غمگين به خانه آمد و در بستر آرميد كه آيات فوق نازل شد و او را دعوت به قيام و مبارزه كرد.

و پرهيزكاريشان از هر نظر مسلّم گردد،و لذا به دنبال فرمان قيام و انذار،فرمان پاكدامنى مى دهد.

يعنى؛در طريق اداى اين رسالت بزرگ شكيبائى كن،و در برابر آزار مشركان و دشمنان جاهل و نادان صابر باش،در طريق عبوديت اطاعت فرمان خدا استقامت نما،و در جهاد با نفس و در ميدان جهاد با دشمن شكيبا باش.

اصولا مهمترين سرمايۀ راه تبليغ و هدايت همين صبر و شكيبائى است.

گفتند:مى گوئيم«ديوانه»است.

گفت:وقتى به سراغ او مى رويد هيچ اثرى از جنون در او نخواهيد يافت.

گفتند:مى گوئيم«ساحر»است.

گفت:ساحر به چه معنى؟ گفتند:كسى كه ميان دشمنان و ميان دوستان ايجاد دشمنى مى كند.

وليد فكر كرد و نگاهى نمود و چهره در هم كشيد و گفت:بلى او«ساحر» است و چنين مى كند! سپس از«دار الندوه»خارج شدند در حالى كه هر كدام پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را ملاقات مى كرد مى گفت:اى ساحر!اى ساحر! اين مطلب بر پيامبر گران آمد،خداوند آيات آغاز اين سوره را(تا آيۀ 25) نازل فرمود(و پيامبرش را دلدارى داد).

تفسير:

وليد آن ثروتمند مغرور حق نشناس! در تعقيب آيات گذشته كه كافران را بطور جمعى مورد انذار قرار مى داد،در اينجا بالخصوص روى بعضى از افراد آنها كه مؤثرتر بودند انگشت گذارده و با تعبيراتى گويا و رسا و كوبنده او را زير رگبار شديدترين انذارها مى گيرد.

نخست مى گويد:«مرا با كسى كه او را به تنهائى آفريده ام واگذار» (ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً) .كه خودم او را كيفر شديد دهم.

اين آيه و آيات بعد چنانكه در شأن نزول گفتيم در مورد وليد بن مغيرۀ مخزومى يكى از سران معروف قريش نازل شده است.

آيه 14

(آيه 14)-و بعد به ساير مواهبى كه به او ارزانى داشته بود بطور كلى اشاره كرده،مى فرمايد:«وسائل زندگى را از هر نظر براى وى فراهم ساختم» (وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِيداً) .

نه فقط مال و فرزندان برومند،بلكه در جهات اجتماعى و جنبه هاى جسمانى از هر نظر غرق در نعمت بود.

آيه 18

(آيه 18)-مرگ بر او،چه نقشۀ شومى كشيد!در اينجا توضيحات بيشترى پيرامون مردى كه خداوند مال و فرزندان فراوان به او داده بود و او در مقام مخالفت با پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله برآمد-يعنى؛وليد بن مغيره مخزومى- آمده است.

مى فرمايد:«او انديشه كرد(كه پيامبر و قرآن را به چه چيز متهم كند؟) و مطلب را آماده ساخت» (إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ) .

و به اين ترتيب آخرين سخن خود را بعد از مطالعۀ مكرّر و تفكر شيطانى و براى مبارزه با قرآن اظهار داشت.

كسانى مانند ابو جهل وقتى اين آيه را شنيدند از روى استهزا به طايفۀ قريش گفتند:مادرانتان به عزايتان بنشينند شما گروه عظيمى از شجاعانيد آيا هر ده نفر از شما نمى تواند يكى از آنها را مغلوب كند.

يكى از افراد زورمند قريش گفت:من از عهدۀ هفده نفر از آنها بر مى آيم شما هم حساب دو نفر ديگر را برسيد!

كنند» (لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ) .

و از آنجا كه آنها ايرادى به اين موضوع نكردند معلوم مى شود آن را هماهنگ با كتب خود يافتند،و بر يقين آنها به نبوت پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله افزوده شد.

لذا در جملۀ بعد مى افزايد:«و(هدف اين بود تا)بر ايمان مؤمنان بيفزايد» (وَ يَزْدادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيماناً) .

و بلافاصله بعد از ذكر اين جمله روى همان اهداف سه گانه به عنوان تأكيد باز مى گردد،و مجددا روى ايمان اهل كتاب،سپس مؤمنان و بعد به آزمون كفار و مشركان تكيه كرده،مى گويد:«و هدف اين بود كه اهل كتاب،و مؤمنان(در حقانيت قرآن)ترديد به خود راه ندهند،و بيمار دلان و كافران بگويند:خدا از اين توصيف چه منظورى دارد»؟! (وَ لا يَرْتابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْكافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللّهُ بِهذا مَثَلاً) .

سپس به دنبال اين گفتگوها كه در بارۀ چگونگى بهره گيرى مؤمنان و كافران بيمار دل از سخنان الهى بود مى افزايد:«اين گونه خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى سازد،و هر كس را بخواهد هدايت مى كند» (كَذلِكَ يُضِلُّ اللّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ) .

جمله هاى گذشته به خوبى نشان مى دهد كه اين مشيت و ارادۀ الهى در بارۀ هدايت بعضى،و گمراهى بعضى ديگر،بى حساب نيست،آنها كه معاند و لجوج و بيمار دلند استحقاقى جز اين ندارند،و آنها كه در برابر فرمان خدا تسليم و مؤمنند مستحق چنين هدايتى هستند.

و در پايان آيه مى فرمايد:«و(به هر حال)لشكريان پروردگارت را جز او كسى نمى داند،و اين جز هشدار و تذكرى براى انسانها نيست»! (وَ ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلاّ هُوَ وَ ما هِيَ إِلاّ ذِكْرى لِلْبَشَرِ) .

بنابر اين اگر سخن از نوزده نفر از خازنان دوزخ به ميان آمده مفهومش اين نيست كه لشكريان خداوند محدود به اينها هستند.

على عليه السّلام در نخستين خطبۀ نهج البلاغه مى فرمايد:آنگاه آسمانهاى بالا را از

ص: 331

هم باز كرد،و آنها را مملو از اصناف مختلف فرشتگان ساخت:

گروهى از آنان هميشه در سجودند و به ركوع نمى پردازند.

و گروهى دائما در ركوعند و سر از ركوع بر نمى دارند.

و گروهى دائما ايستاده اند و به عبادت مشغولند و تغيير موضع نمى دهند.

گروهى همواره تسبيح مى گويند و خسته نمى شوند.

و گروهى ديگر امناى وحى اويند،و زبان او به سوى پيامبران كه پيوسته براى ابلاغ فرمان و امر او در رفت و آمدند.

و جمعى ديگر حافظان بندگان او هستند و دربانان بهشت برين.

آيه 35

(آيه 35)-بعد از بيان اين سوگندها،به چيزى مى پردازد كه سوگند به خاطر آن ياد شده،مى فرمايد:«آن(حوادث هولناك قيامت)از مسائل مهم است» (إِنَّها لَإِحْدَى الْكُبَرِ) .

به دست راست او داده شده حساب او آسان خواهد بود».

«قرطبى»مفسر معروف اهل سنت از امام باقر عليه السّلام در تفسير اين آيه نقل كرده است كه فرمود:«ما و شيعيانمان اصحاب اليمين هستيم،و هر كس ما اهل بيت را دشمن دارد در اسارت اعمال خويش است».

مى شديم» (وَ كُنّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِينَ) .

«خوض در باطل»معنى وسيع و گسترده اى دارد كه هم شامل ورود در مجالس كسانى مى شود كه آيات خدا را به باد استهزا مى گيرند،تبليغات ضد اسلامى مى كنند،و يا شوخيهاى ركيك دارند،يا گناهانى را كه انجام داده اند به عنوان افتخار يا تلذذ نقل مى كنند،و همچنين شركت در مجالس غيبت و تهمت و لهو و لعب و مانند آنها،ولى در آيۀ مورد بحث بيشتر نظر بر مجالسى است كه براى تضعيف دين خدا و استهزاى مقدسات،و ترويج كفر و شرك و بى دينى تشكيل مى شود.

نهال ضعيفى ريخته مى شود،و بديهى است اگر نهال بكلى مرده باشد اين آب زلال آن را زنده نمى كند.

ضمنا اين آيه بار ديگر بر مسألۀ شفاعت و تنوع و تعدد شفيعان درگاه خدا تأكيد مى كند،و پاسخ دندان شكنى است براى آنها كه منكر اصل شفاعتند.

همچنين تأكيدى است بر اين كه شفاعت بى قيد و شرط نيست،و به معنى چراغ سبز براى گناه محسوب نمى شود،بلكه عاملى است براى تربيت انسان كه حد اقل او را به مرحله اى كه قابليت شفاعت داشته باشد برساند،و رابطۀ او با خدا و اولياى او بكلى قطع نشود.

بر ما نازل كنى»!

اين احتمال نيز هست كه«تقوا»در اينجا به معنى فاعلى تفسير شود يعنى؛ خدا،اهل تقواست،از هرگونه ظلم و قبيح و هرگونه كارى كه برخلاف حكمت است مى پرهيزد.و در حقيقت بالاترين مقام تقوا از آن خداست و آنچه در بندگان است،شعلۀ ضعيفى از آن تقواى بى انتهاست.

به هر حال اين سوره با امر به«انذار»و«تكليف»شروع شد،و با دعوت به «تقوا»و«وعدۀ مغفرت»پايان مى پذيرد.

«پايان سورۀ مدّثّر»

ص: 338

سورۀ قيامت[75]

مى خندد تا از صراط و ميزان بگذرد».

قابل توجه اين كه آنچه را از قرائن در فضيلت تلاوت سوره هاى قرآن در موارد ديگر استفاده مى كرديم در اينجا صريحا در متن روايت آمده است زيرا مى فرمايد:

هر كسى بر آن مداومت كند،و به آن عمل نمايد.

بنابر اين همۀ اينها مقدمۀ عمل كردن و به كار بستن مضمون آن است.

به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

آيه 3

(آيه 3)-سپس در اين آيه به عنوان يك استفهام انكارى مى افزايد:«آيا انسان مى پندارد كه هرگز استخوانهاى او را جمع نخواهيم كرد»؟ . (أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ)

اين همان چيزى است كه از آن به عنوان«وجدان اخلاقى»ياد مى كنند،در بعضى از انسانها بسيار قوى و نيرومند است و در بعضى بسيار ضعيف و ناتوان ولى به هر حال در هر انسانى وجود دارد.

3-«نفس مطمئنه»يعنى روح تكامل يافته اى كه به مرحلۀ اطمينان رسيده، نفس سركش را رام كرده،و به مقام تقواى كامل و احساس مسؤوليت رسيده كه ديگر به آسانى لغزش براى او امكان پذير نيست.

به هر حال اين«نفس لوامه»چنانكه گفتيم رستاخيز كوچكى است در درون جان هر انسان كه بعد از انجام يك كار نيك يا بد،بلافاصله محكمۀ آن در درون جان تشكيل مى گردد و به حساب و كتاب او مى رسد.

اين دادگاه عجيب درونى شباهت عجيبى به دادگاه رستاخيز دارد:

1-قاضى و شاهد و مجرى حكم در حقيقت در اينجا يكى است همانطور كه در قيامت چنين است:«خداوندا!تو از اسرار پنهان و آشكار آگاهى و تو در ميان بندگانت قضاوت خواهى كرد»(زمر46/).

2-اين دادگاه وجدان توصيه و رشوه و پارتى و پرونده سازى رايج بشرى را نمى پذيرد،همانطور كه در بارۀ دادگاه قيامت نيز مى خوانيم:«از آن روز بترسيد كه هيچ كس به جاى ديگرى مجازات نمى شود،و نه شفاعتى پذيرفته مى گردد،و نه فديه و رشوه اى،و نه يارى مى شوند»(بقره48/).

3-محكمۀ وجدان مهمترين و قطورترين پرونده ها را در كوتاهترين مدت رسيدگى كرده،حكم نهائى را صادر مى كند،همانطور كه در بارۀ دادگاه رستاخيز نيز مى خوانيم:«خداوند حكم مى كند و حكم او رد و نقض نمى شود و حساب او سريع است»(رعد41/).

4-مجازات و كيفرش بر خلاف مجازاتهاى دادگاههاى رسمى اين جهان، نخستين جرقه هايش در اعماق دل و جان افروخته مى شود،و از آنجا به بيرون سرايت مى كند،نخست روح انسان را مى آزارد،سپس آثارش در جسم،و چهره آشكار مى شود،همانطور كه در بارۀ دادگاه قيامت نيز مى خوانيم:«آتش برافروختۀ

ص: 342

الهى كه از قلبها زبانه مى كشد»!(همزه6/ و 7).

5-اين دادگاه وجدان چندان نياز به ناظر و شهود ندارد بلكه معلومات و آگاهيهاى خود انسان متهم را به عنوان شهود به نفع يا بر ضدّ او مى پذيرد، همانطور كه در دادگاه رستاخيز نيز ذرات وجود انسان حتى دست و پا و پوست تن او گواهان بر اعمال او هستند چنانكه مى فرمايد:«چون به كنار آتش دوزخ برسند گوش و چشم و پوست تن آنها بر ضد آنها گواهى مى دهد»(فصّلت20/).

اين شباهت عجيب در ميان اين دو دادگاه نشانۀ ديگرى بر فطرى بودن مسألۀ معاد است،زيرا چگونه مى توان باور كرد در وجود يك انسان چنان حساب و كتاب و دادگاه مرموز و اسرار آميزى وجود داشته باشد،اما در درون اين عالم بزرگ مطلقا حساب و كتاب و دادگاه و محكمه اى وجود نداشته باشد،اين باور كردنى نيست.

«إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ

انسانها آغاز مى گردد«آن روز انسان مى گويد:راه فرار كجاست!» .

(يَقُولُ الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ)

آرى!انسانهاى كافر و گنهكار كه روز قيامت را تكذيب مى كردند آن روز از شدت خجالت و شرم پناهگاهى مى جويند،و از سنگينى بار گناه و ترس از عذاب راه فرار مى طلبند.

آيه 15

(آيه 15)-«هر چند(در ظاهر)براى خود عذرهائى بتراشد» . (وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِيرَهُ)

اين آيات در حقيقت همان چيزى را مى گويد كه در آيات ديگر قرآن در بارۀ گواهى اعضاى انسان بر اعمال او آمده است،مانند آيۀ 20 سورۀ فصّلت كه مى گويد:

«گوشها و چشمها و پوستهاى تنشان به آنچه انجام مى دادند گواهى مى دهند».

بنابر اين،در آن دادگاه بزرگ قيامت بهترين گواه بر اعمال انسان،خود اوست، چرا كه او از همه بهتر از وضع خويشتن آگاه است.

اين آيات عالم دنيا را نيز شامل مى شود،در اينجا نيز مردم از حال خود آگاهند،هر چند گروهى با دروغ و پشت هم اندازى و ظاهر سازى و رياكارى چهرۀ واقعى خويش را مكتوم مى دارند.

آيه 19

(آيه 19)-«سپس بيان(و توضيح)آن(نيز)بر عهدۀ ماست» . (ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ)

بنابر اين هم جمع قرآن،و هم تلاوت آن بر تو،و هم تبيين و تفصيل معانى آن هر سه بر عهدۀ ماست،به هيچ وجه نگران مباش،آن كس كه اين وحى را نازل كرده، در تمام مراحل حافظ آن است.

اين آيات در ضمن بيانگر اصالت قرآن،و حفظ آن از هرگونه تحريف و دگرگونى است،چرا كه خداوند وعدۀ جمع و تلاوت و تبيين آن را داده است.

نگاهى با چشم دل و از طريق شهود باطن،نگاهى كه آنها را مجذوب آن ذات بى مثال،و آن كمال و جمال مطلق مى كند.

پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«هنگامى كه اهل بهشت وارد بهشت مى شوند خداوند مى فرمايد:چيز ديگرى مى خواهيد بر شما بيفزايم؟ آنها مى گويند:(پروردگارا!همه چيز به ما داده اى)آيا روى ما را سفيد نكردى؟آيا ما را وارد بهشت ننمودى؟و رهائى از آتش نبخشيدى؟ در اين هنگام حجابها كنار مى رود(و خداوند را با چشم دل مشاهده مى كنند)و در آن حال چيزى محبوبتر نزد آنان از نگاه به پروردگارشان نيست».

مى آورد،ولى ايمانى كه هرگز مفيد به حال او نخواهد بود.

مى تواند اشاره اى به جهت گيرى حركت تكاملى خلايق به سوى ذات پاك او كه ذاتى است بى نهايت از هر جهت،بوده باشد.

«أَوْلى لَكَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى»

«هدف آفرينش»و حكمت خداوند است،و ديگرى از طريق بيان«قدرت»او به استناد تحول و تكامل نطفۀ انسان در مراحل مختلف عالم جنين.

در مرحلۀ اول مى فرمايد:«آيا انسان گمان مى كند كه بى هدف رها مى شود»؟! .

(أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدىً)

منظور از«انسان»در اين آيه همان انسانى است كه منكر معاد و رستاخيز مى باشد،آيه مى گويد:او چگونه باور مى كند خداوند اين جهان پهناور را،با اين عظمت،و اين همه شگفتيها،براى انسان بيافريند،ولى در آفرينش انسان هدفى نباشد؟چگونه مى توان باور كرد،كه هر عضوى از اعضاى انسان براى هدف خاصى آفريده شده باشد ولى براى مجموع وجود او هيچ هدفى در كار نباشد.

سورۀ دهرانسان[76]

سورۀ هل اتى را بخواند پاداش او بر خداوند بهشت و لباسهاى بهشتى است».

و در حديثى از امام باقر عليه السّلام آمده كه«يكى از پاداشهاى كسى كه سورۀ هل اتى را در هر صبح پنجشنبه بخواند اين است كه در قيامت با پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله خواهد بود».

به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

نيست،در آخر آيه اشاره به ابزار شناخت و چشم و گوش مى كند كه در اختيار انسانها قرار داده است.

آنها همگى مسكين را بر خود مقدم داشتند،و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشيدند.

روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتى كه غذائى را آماده كرده بودند(همان نان جوين)يتيمى بر در خانه آمد آن روز نيز ايثار كردند و غذاى خود را به او دادند(بار ديگر با آب افطار كردند و روز بعد را نيز روزه گرفتند).

در سومين روز اسيرى به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم غذاى خود را به او دادند هنگامى كه صبح شد على عليه السّلام دست حسن و حسين عليهما السّلام را گرفته بود و خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمدند هنگامى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آنها را مشاهده كرد ديد از شدت گرسنگى مى لرزند!فرمود:اين حالى را كه در شما مى بينم براى من بسيار گران است،سپس برخاست و با آنها حركت كرد هنگامى كه وارد خانۀ فاطمه عليها السّلام شد ديد در محراب عبادت ايستاده،در حالى كه از شدت گرسنگى شكم او به پشت چسبيده،و چشمهايش به گودى نشسته،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ناراحت شد؛در همين هنگام جبرئيل نازل گشت و گفت اى محمّد!اين سوره را بگير،خداوند با چنين خاندانى به تو تهنيت مى گويد،سپس سورۀ«هل اتى»را بر او خواند».

بعضى گفته اند كه از آيۀ تا آيۀ كه مجموعا هيجده آيه است در اين موقع نازل گشت.

«إِنَّ الْأَبْرارَ» «كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً»

آنچه را در بالا آورديم نص حديثى است كه با كمى اختصار در«الغدير»آمده است،و در همان كتاب از 34 نفر از علماى معروف اهل سنت نام مى برد كه اين حديث را در كتابهاى خود آورده اند.

به اين ترتيب روايت فوق از رواياتى است كه در ميان اهل سنت مشهور بلكه متواتر است.

و اما علماى شيعه همه اتفاق نظر دارند كه اين هيجده آيه يا مجموع اين سوره،در ماجراى فوق نازل شده است و همگى بدون استثناء در كتب تفسير يا حديث روايت مربوط به آن را به عنوان يكى از افتخارات و فضائل مهم على عليه السّلام و فاطمۀ زهرا و فرزندانشان عليهم السّلام آورده اند.

ص: 354

تفسير:

پاداش عظيم ابرار!در آيات گذشته بعد از آن كه انسانها را به دو گروه «شاكر»و«كفور»يا شكرگزار و كفران كننده تقسيم كرد،اشارۀ كوتاهى به مجازات و كيفر سخت كفران كنندگان آمده بود،در اينجا به سراغ پاداشهاى شكرگزاران و ابرار(نيكان و پاكان)مى رود،و نكات جالبى در اين زمينه يادآورى مى كند،نخست مى فرمايد:«به يقين ابرار(و نيكان)از جامى مى نوشند كه با عطر خوشى آميخته است» .

(إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً)

آيۀ فوق نشان مى دهد كه اين شراب طهور بهشتى بسيار معطر و خوشبو است كه هم ذائقه از آن لذت مى برد،و هم شامه.

ترس آنها از شرّ آن روز بزرگ اشاره به ايمانشان به مسألۀ معاد،و احساس مسؤوليت شديد در برابر فرمان الهى است.

كه نه تنها انسانها در آن روز عبوسند بلكه گوئى خود آن روز نيز عبوس است.

چنين نقل مى كند:«هنگامى كه بهشتيان در بهشت هستند ناگهان نورى همچون نور آفتاب مشاهده مى كنند كه صحنۀ بهشت را روشن ساخته،بهشتيان به رضوان (فرشتۀ مأمور بهشت)مى گويند:اين نور چيست با اين كه پروردگار ما فرموده:«در بهشت نه آفتاب را مى بينند و نه سرما را»؟ او در پاسخ مى گويد:«اين نور خورشيد و ماه نيست،ولى على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام خندان شده اند و بهشت از نور دندانشان روشن گشته است»!

است ميان اين شراب و آن شراب تفاوت از دنيا تا آخرت است!