سورۀ اعراف[7]

آيه 1

* (آيه 1)-در آغاز اين سوره بار ديگر به«حروف مقطّعه»برخورد مى كنيم كه در اينجا چهار حرف:«الف،لام،ميم و صاد»است(المص).

ممكن است،يكى از اهداف اين حروف،جلب توجه شنوندگان،و دعوت آنها به سكوت و استماع بوده باشد،زيرا ذكر اين حروف در آغاز سخن،مطلب عجيب و نوظهورى در نظر عرب بود،و حس كنجكاوى آنها را برمى انگيخت،و در نتيجه به دنبالۀ آن نيز گوش فرا مى دادند.

آيه 4

* (آيه 4)-اقوامى كه نابود شدند!اين آيه و آيۀ بعد در واقع«فهرستى» است،اجمالى از سرگذشت اقوام متعددى همچون قوم نوح و فرعون و عاد و ثمود و لوط كه بعدا خواهد آمد.

قرآن در اينجا به آنهايى كه از تعليمات انبياء سرپيچى مى كنند و به جاى اصلاح خويش و ديگران بذر فساد مى پاشند،شديدا اخطار مى كند كه نگاهى به زندگانى اقوام پيشين بيفكنيد و ببينيد«چقدر از شهرها و آباديها را ويران كرديم»و مردم فاسد آنها را به نابودى كشانيديم! (وَ كَمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها) .

سپس چگونگى هلاكت آنها را چنين تشريح مى كند:«عذاب دردناك ما،در دل شب(در ساعاتى كه در آرامش فرو رفته بودند)يا در وسط روز،به هنگامى كه پس از فعاليتهاى روزانه به استراحت پرداخته بودند به سراغ آنها آمد» (فَجاءَها بَأْسُنا بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ) .

آيه 6

* (آيه 6)-بازپرسى عمومى!در آيۀ قبل سخن از مجازات دنيوى ستمكاران در ميان بود،در اين آيه و سه آيۀ بعد از مجازات اخروى آنها بحث مى كند و به اين ترتيب پيوندى روشن دارند.

نخست به عنوان يك قانون عمومى مى فرمايد:«از تمام كسانى كه پيامبران به سوى آنها فرستاده شدند،بطور قطع در روز قيامت سؤال مى كنيم» (فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ) .

نه تنها از آنها سؤال مى كنيم«از پيامبرانشان نيز مى پرسيم»كه رسالت خويش را چگونه انجام دادند (وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ) .

بنابراين،هم رهبران مسؤولند و هم پيروان،هم پيشوايان و هم تابعان،منتها چگونگى مسؤوليتهاى اين دو گروه متفاوت است.

آيه 8

* (آيه 8)-در اين آيه براى تكميل بحث رستاخيز،اشاره به مسألۀ«سنجش اعمال»مى كند كه نظير آن در سوره هاى ديگر قرآن از جمله در سورۀ مؤمنون آيۀ 102 و 103 و سورۀ قارعه آيۀ 6 و 8 آمده است.

نخست مى گويد:«مسألۀ توزين اعمال در آن روز حق است» (وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ).

آنچه مسلم است اين است كه در روز رستاخيز اعمال انسان با وسيلۀ خاصى سنجيده مى شود نه با ترازوهايى همانند ترازوهاى دنيا،و چه بسا آن وسيله همان وجود انبياء و امامان و افراد صالح بوده باشد،و در رواياتى كه از طرق اهل بيت عليهم السّلام به ما رسيده است اين مطلب به خوبى ديده مى شود.

حتى در اين جهان نيز دوستان خدا مقياس سنجشند،ولى از آنجا كه بسيارى از حقايق در اين عالم در پردۀ ابهام مى ماند و در روز قيامت كه-به مقتضاى وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ (ابراهيم48/)-روز بروز و ظهور است؛اين واقعيتها آشكار مى گردد.

در پايان آيه مى فرمايد:«كسانى كه ميزانهاى(عمل)آنها سنگين است،همان رستگارانند» (فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) .

* (آيه 9)-«و کسانی که میزانهای (عمل) آنها سبک است،افرادی هستند

ص: 27

آيه 10

* (آيه 10)-مقام با عظمت انسان در جهان هستى!به دنبال آياتى كه اشاره به مبدء و معاد در آنها شده بود در اين آيه و آيات بعد،«انسان»و عظمت و اهميت مقام او و چگونگى آفرينش او و افتخاراتى كه خداوند به او داده،مورد بحث قرار داده،مى فرمايد:«ما مالكيت و حكومت،و تسلط شما را بر زمين،مقرر داشتيم» (وَ لَقَدْ مَكَّنّاكُمْ فِي الْأَرْضِ) .

«و انواع وسايل زندگى را براى شما در آن قرار داديم» (وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ) .«اما با اين حال كمتر شكر اين همه نعمت و موهبت را به جاى مى آوريد» (قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ) .

آيه 12

* (آيه 12)-در اين آيه مى گويد:خداوند«ابليس»را به خاطر سركشى و طغيانگرى مؤاخذه كرد،فرمود:«در آن هنگام كه به تو فرمان دادم،چه چيز تو را مانع شد كه سجده كنى؟» (قالَ ما مَنَعَكَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ).

او در پاسخ به يك عذر ناموجه متوسل گرديد،«گفت:من از او بهترم،به دليل اين كه مرا از آتش آفريده اى و او را از خاك و گل»! (قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ) .

گويا چنين مى پنداشت كه آتش برتر از خاك است،و اين يكى از بزرگترين اشتباهات ابليس بود،شايد هم اشتباه نمى كرد و به خاطر تكبر و خودپسندى دروغ مى گفت.

اما امتياز آدم در اين نبود كه از خاك است،بلكه امتياز اصلى او همان«روح انسانيت»و مقام خلافت و نمايندگى پروردگار بوده است.

در اينجا يك سؤال باقى مى ماند،و آن اين كه چگونه شيطان،با خدا سخن گفت،مگر وحى بر او نازل مى شده است؟ پاسخ اين سؤال اين است كه:هيچ مانعى ندارد كه خداوند با شخص ديگرى نه به عنوان وحى و رسالت،بلكه از طريق الهام درونى،يا به وسيلۀ بعضى از فرشتگان سخن بگويد،خواه اين شخص از صالحان و پاكان باشد،همانند مريم و مادر موسى يا از ناصالحان باشد مانند شيطان!

* (آيه 13)-از آنجا که امتناع شیطان از سجده کردن،برای آدم عليه السّلام یک امتناع ساده و معمولی نبوده و نه یک گناه عادی محسوب می شد ، بلکه یک سرکشی و تمرد آمیخته به اعتراض و انکار مقام پروردگار بود.به این جهت،مخالفت او سر از کفر و انکار علم و حکمت خدا درآورد و به همین جهت،می بایست تمام مقامها و موقعیت های خویش را در درگاه الهی از دست بدهد،به همین سبب خداوند او را از آن مقام برجسته و موقعیتی که در صفوف و فرشتگان پیدا کرده بود بیرون کرد و به او

ص: 29

آيه 14

* (آيه 14)-اما داستان شيطان به همين جا پايان نيافت،او به هنگامى كه خود را مطرود دستگاه خداوند ديد،طغيان و لجاجت را بيشتر كرد و به جاى توبه و بازگشت به سوى خدا و اعتراف به اشتباه،تنها چيزى كه از خدا تقاضا كرد اين بود كه گفت:«خدايا!مرا تا پايان دنيا مهلت ده،و زنده بگذار» (قالَ أَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ) .

آيه 18

* (آيه 18)-در اين آيه بار ديگر فرمان بيرون رفتن ابليس از حريم قرب خدا و مقام و منزلت رفيع صادر مى شود،با اين تفاوت كه در اينجا حكم طرد او به صورت تحقيرآميز و شديدتر صادر شده است و شايد به خاطر لجاجتى بود كه شيطان در مورد اصرار در وسوسۀ افراد انسان به خرج داد و گناه بزرگ ديگرى بر گناه خود افزود؛به او فرمود:«از اين مقام با بدترين ننگ و عار بيرون رو و باخوارى و ذلت فرود آى»! (قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً) .

«و سوگند ياد مى كنم كه هر كس از تو پيروى كند،جهنم را از تو و آنها پر سازم» (لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ) .

سؤال:بعد از آنكه شيطان مرتكب چنان گناه بزرگى شد،چرا خداوند تقاضاى او را مبنى بر ادامۀ حيات او پذيرفت؟ پاسخ اينكه:ادامۀ حيات او به عنوان وجود يك نقطۀ منفى براى تقويت نقاط مثبت نه تنها ضرر نداشت،بلكه مؤثر نيز بود،حتى قطع نظر از وجود شيطان، در درون خود ما،غرايز مختلفى وجود دارد،كه چون در برابر نيروهاى عقلانى

ص: 31

آيه 19

* (آيه 19)-وسوسه هاى شيطانى در لباسهاى دلپذير!از اين به بعد فصل ديگرى از سرگذشت آدم را بيان مى كند،نخست خداوند به آدم و همسرش دستور مى دهد كه:«و اى آدم!تو و همسرت(حوّا)در بهشت سكونت اختيار كنيد» (وَ يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ) .

از اين جمله چنين استفاده مى شود كه آدم و حوّا در بدو خلقت در بهشت نبودند؛سپس به سوى بهشت راهنمايى شدند.

در اين هنگام،نخستين تكليف و امر و نهى پروردگار به اين صورت،صادر شد:«شما از هر نقطه اى و از هر درختى از درختان بهشت كه مى خواهيد تناول كنيد،اما به اين درخت معين نزديك نشويد كه از ستمگران خواهيد بود» (فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمِينَ) .

آيه 21

* (آيه 21)-آدم با شنيدن اين سخن در فكر فرو رفت،اما شيطان براى اين كه پنجه هاى وسوسۀ خود را بيشتر و محكمتر در جان آدم و حوّا فرو برد؛ «سوگندهاى شديدى براى آنها ياد كرد،كه من خيرخواه شما هستم»! (وَ قاسَمَهُما إِنِّي لَكُما لَمِنَ النّاصِحِينَ) .

آيه 23

* (آيه 23)-بازگشت آدم به سوى خدا!سر انجام هنگامى كه آدم و حوّا، به نقشۀ شيطانى ابليس واقف شدند و نتيجۀ كار خلاف خود را ديدند به فكر جبران گذشته افتادند و نخستين گام را اعتراف به ظلم و ستم بر خويشتن،در پيشگاه خدا قرار دادند و«گفتند:پروردگار!ما بر خويشتن ستم كرديم» (قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا) .

«و اگر ما را نيامرزى و رحمت خود را شامل حال ما نكنى،از زيانكاران خواهيم بود» (وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ) .

آيه 26

* (آيه 26)-اخطار به همۀ فرزندان آدم!خداوند از اين جا به بعد يك سلسله دستورات و برنامه هاى سازنده،براى همۀ فرزندان آدم،بيان مى كند،كه در حقيقت دنباله اى است از برنامه هاى آدم در بهشت.

نخست به همان مسألۀ لباس و پوشانيدن بدن كه در سرگذشت آدم نقش مهمى داشت اشاره كرده،مى فرمايد:«اى فرزندان آدم!ما لباسى بر شما فرو فرستاديم،كه(اندام شما را مى پوشاند و)زشتيهاى بدنتان را پنهان مى سازد» (يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ) .

ولى فايدۀ اين لباس كه براى شما فرستاده ايم،تنها پوشانيدن تن و مستور ساختن زشتيها نيست بلكه«مايۀ زينت شماست» (وَ رِيشاً) .لباس تجمل و زينت كه اندام شما را زيباتر از آنچه هست نشان مى دهد.

به دنبال اين جمله كه در بارۀ لباس ظاهرى سخن گفته است،قرآن بحث را به لباس معنوى كشانده و آن چنان كه سيرۀ قرآن در بسيارى از موارد است،هر دو جنبه را به هم مى آميزد و مى گويد:«لباس پرهيزكارى و تقوا از آن هم بهتر است» (وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ) .

تشبيه تقوى و پرهيزكارى به لباس،تشبيه بسيار رسا و گويايى است،زيرا همانطور كه لباس هم بدن انسان را از سرما و گرما حفظ مى كند،و هم سپرى است در برابر بسيارى از خطرها،و هم عيوب جسمانى را مى پوشاند و هم زينتى است براى انسان،روح تقوى و پرهيزكارى نيز علاوه بر پوشانيدن بشر از زشتى گناهان و حفظ از بسيارى از خطرات فردى و اجتماعى،زينت بسيار بزرگى براى او محسوب مى شود زينتى است چشمگير كه بر شخصيت او مى افزايد.

منظور از لباس تقوا همان«روح تقوا و پرهيزكارى»است،كه جان انسان را حفظ مى كند و معنى«حياء»و«عمل صالح»و امثال آن در آن جمع است.

در پايان آيه مى فرمايد:«اين(لباسهايى كه خدا براى شما قرار داده اعم از لباس مادى و معنوى،لباس جسمانى و لباس تقوا)همگى از آيات و نشانه هاى خداست

ص: 36

آيه 27

* (آيه 27)-در اين آيه خداوند به همۀ افراد بشر و فرزندان آدم،هشدار مى دهد كه مراقب فريبكارى شيطان باشند زيرا شيطان سابقۀ دشمنى خود را با پدر و مادر آنها نشان داده و همانطور كه لباس بهشتى را بر اثر وسوسه ها از اندام آنان بيرون كرد،ممكن است لباس تقوا را از اندام ايشان بيرون نمايد،لذا مى گويد:«اى فرزندان آدم!شيطان شما را نفريبد،آن چنانكه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون ساخت و لباس آنان را از اندامشان بيرون كرد،تا عورتشان را به آنها نشان دهد» (يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِيُرِيَهُما سَوْآتِهِما) .

سپس تأكيد مى كند كه حساب شيطان و همكارانش از ساير دشمنان جداست،«او و همكارانش شما را مى بينند در حالى كه شما آنها را مشاهده نمى كنيد»و از چنين دشمنى بايد سخت برحذر بود! (إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ) .

و در پايان آيه جمله اى بيان مى كند كه در حقيقت پاسخى است به يك ايراد

ص: 37

آيه 28

* (آيه 28)-در اين آيه اشاره به يكى از وسوسه هاى مهم شيطانى مى كند كه بر زبان جمعى از انسانهاى شيطان صفت نيز جارى مى شود و آن اين كه:«هنگامى كه عمل زشت و قبيحى را انجام مى دهند(اگر از دليل آن سؤال شود،در پاسخ) مى گويند:اين راه و رسمى است كه نياكان خود را بر آن يافته ايم خداوند هم ما را به آن دستور داده است» (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا وَ اللّهُ أَمَرَنا بِها) .

جالب اين كه قرآن در پاسخ آنها اعتنايى به دليل اول يعنى پيروى كوركورانه از نياكان نمى كند؛و تنها به پاسخ دليل دوم قناعت كرده،مى گويد:«بگو:خداوند هرگز به كارهاى زشت و قبيح فرمان نمى دهد»زيرا حكم او از فرمان عقل جدا نيست (قُلْ إِنَّ اللّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ) .

سپس با اين جمله آيه ختم مى شود كه:«آيا به خدا نسبتهايى مى دهيد كه نمى دانيد» (أَ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ) .

منظور از «فاحِشَةً» در اينجا هر گونه كار زشت و قبيحى است كه مسألۀ «طواف عريان»و«پيروى از پيشوايان ظلم و ستم»از مصاديق روشن آن محسوب مى گردد.

* (آيه 29)- در این آیه به اصول دستورات پروردگار در زمینه وظایف عملی در یک جمله کوتاه اشاره،و سپس اصول عقاید دینی یعنی ،مبد،و معاد را بطور

ص: 38

آيه 30

* (آيه 30)-در اين آيه چگونگى عكس العملهاى مردم را در برابر اين دعوت (دعوت به سوى نيكيها و توحيد و معاد)بيان كرده،مى گويد:«جمعى را هدايت كرده و جمعى(كه شايستگى نداشته اند)گمراهى بر آنها مسلّم شده است» (فَرِيقاً

ص: 39

آيه 31

* (آيه 31)-در اين آيه به عنوان يك قانون هميشگى كه شامل تمام اعصار و قرون مى شود دستور مى دهد كه،«اى فرزندان آدم!زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشيد» (يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ) .

اين جمله مى تواند هم اشاره به«زينتهاى جسمانى»باشد كه شامل پوشيدن لباسهاى مرتب و پاك و تميز،و شانه زدن موها،و به كار بردن عطر و مانند آن مى شود،و هم شامل«زينتهاى معنوى»،يعنى صفات انسانى و ملكات اخلاقى و پاكى نيت و اخلاص.

در جملۀ بعد اشاره به مواهب ديگر يعنى خوردنيها و آشاميدنيهاى پاك و پاكيزه مى كند،مى گويد از آنها«بخوريد و بنوشيد» (وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا) .

اما چون طبع زياده طلب انسان،ممكن است از اين دو دستور سوء استفاده كند و به جاى استفادۀ عاقلانه و اعتدال آميز از پوشش و تغذيۀ صحيح،راه تجمل پرستى و اسراف و تبذير را پيش گيرد،بلافاصله اضافه مى كند:«ولى اسراف نكنيد كه خدا مسرفان را دوست نمى دارد» (وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ) .

كلمۀ«اسراف»كلمۀ بسيار جامعى است كه هرگونه زياده روى در كميت و كيفيت و بيهوده گرايى و اتلاف و مانند آن را شامل مى شود.

ص: 40

آيه 32

* (آيه 32)-در اين آيه با لحن تندترى به پاسخ آنها كه گمان مى برند،تحريم زينتها و پرهيز از غذاها و روزيهاى پاك و حلال،نشانۀ زهد و پارسايى و مايۀ قرب به پروردگار است پرداخته،مى گويد:اى پيامبر!«بگو:چه كسى زينتهاى الهى را كه براى بندگانش آفريده و همچنين مواهب و روزيهاى پاكيزه را تحريم كرده است» (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ) .

سپس براى تأكيد اضافه مى كند:به آنها«بگو:اين نعمتها و موهبتها براى افراد با ايمان در اين زندگى دنيا آفريده شده(اگرچه ديگران نيز بدون داشتن شايستگى از آن استفاده مى كنند)ولى در روز قيامت و زندگى عاليتر(كه صفوف كاملا از هم مشخص مى شوند)اينها همه در اختيار افراد با ايمان و درستكار قرار مى گيرد»و ديگران بكلى از آن محروم مى شوند! (قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ) .

در پايان آيه به عنوان تأكيد مى گويد:«اين چنين آيات و احكام خود را براى جمعيتى كه آگاهند و مى فهمند تشريح مى كنيم» (كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ) .

در مورد استفاده از انواع زينتها،اسلام مانند تمام موارد،حدّ اعتدال را

ص: 41

آيه 33

* (آيه 33)-محرمات الهى!بارها ديده ايم كه قرآن مجيد هرگاه سخن از امر مباح يا لازمى به ميان مى آورد،بلافاصله از نقطۀ مقابل آن يعنى زشتيها و محرمات سخن مى گويد،تا هر دو بحث،يكديگر را تكميل كنند،در اينجا نيز به دنبال اجازۀ استفادۀ از مواهب الهى و زينتها و نفى تحريم آنها،سخن از محرمات به ميان آورده و بطور عموم،و سپس بطور خصوص انگشت روى چند نقطۀ مهم مى گذارد.

در آغاز از تحريم فواحش سخن مى گويد،مى فرمايد:اى پيامبر!«بگو:

پروردگار من تنها اعمال زشت و قبيح را حرام كرده است،اعم از اين كه آشكار باشد يا پنهان» (قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ) .

سپس موضوع را تعميم داده،مى گويد:«و(همچنين)گناه و ستم به ناحق را» (وَ الْإِثْمَ) .

بار ديگر انگشت روى چند قسمت از بزرگترين گناهان گذاشته،مى گويد:

«و هرگونه ستم و تجاوز به ناحق به حقوق ديگران» (وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ) .

سپس اشاره به مسألۀ شرك كرده،مى گويد:و نيز پروردگار من،حرام كرده «اين كه چيزى را كه خداوند دليلى براى آن نازل نكرده،شريك او قرار دهيد» (وَ أَنْ تُشْرِكُوا بِاللّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً) .

آخرين چيزى را كه به عنوان محرمات روى آن تكيه مى كند،نسبت دادن چيزى به خدا بدون علم و آگاهى است،مى فرمايد:«و اين كه به خدا مطلبى نسبت دهيد كه نمى دانيد» (وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ) .

* (آيه 34)-هر جمعیتی سر انجامی دارد! در این آیه خداوند به یکی از قوانین آفرینش یعنی فنا و نیستی ملتها،اشاره می کند و بحثهای مربوط به زندگی فرزندان آدم در روی زمین و سرانجام و سرنوشت گنهکاران که در آیات قبل گفته شد با این بحث روشنتر می شود؛نخست می گوید:«برای هرامتی زمان و مدت معینی

ص: 42

آيه 35

* (آيه 35)-دستور ديگرى به همۀ فرزندان آدم!بار ديگر خداوند فرزندان آدم را مخاطب ساخته،مى گويد:«اى فرزندان آدم!اگر رسولانى از خودتان(از طرف من)به سوى شما آمدند كه آيات مرا به شما عرضه مى دارند(از آنها پيروى كنيد)زيرا آنها كه پرهيزكارى پيشه كنند و در اصلاح خويشتن و ديگران بكوشند نه وحشتى از مجازات الهى خواهند داشت و نه اندوه و غمى» (يا بَنِي آدَمَ إِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي فَمَنِ اتَّقى وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ) .

آيه 39

* (آيه 39)-در اين آيه پاسخ پيشوايان گمراه را چنين نقل مى كند كه:«آنها به پيروان خود مى گويند شما هيچ تفاوت و برترى بر ما نداريد،(يعنى اگر ما گفتيم شما تأييد كرديد و اگر گام برداشتيم كمك نموديد و اگر ستم نموديم شما يار و مددكار ما بوديد)بنابراين شما هم در مقابل اعمالتان عذاب دردناك الهى را بچشيد» (قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ فَما كانَ لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ) .

آيه 41

* (آيه 41)-در اين آيه،به قسمتى ديگر از مجازات دردناك آنها اشاره كرده،مى گويد:«براى اين گونه افراد،بسترهايى از جهنم و آتش سوزان است و روى آنها پوششهايى از همان آتش سوزان قرار دارد» (لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ) .

و باز براى تأكيد اضافه مى كند:«اين چنين ظالمان و ستمگران را كيفر مى دهيم» (وَ كَذلِكَ نَجْزِي الظّالِمِينَ) .

آيه 43

* (آيه 43)-در اين آيه به يكى از مهمترين نعمتهايى كه خدا به بهشتيان ارزانى مى دارد و مايۀ آرامش روح و جان آنهاست اشاره كرده،مى گويد:«كينه ها و حسدها و دشمنيها را از دل آنها برمى كنيم» (وَ نَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ) .

در حقيقت يكى از بزرگترين ناراحتيهاى انسانها در زندگى دنيا كه سر چشمۀ پيكارهاى وسيع اجتماعى مى شود و علاوه بر خسارتهاى سنگين جانى و مالى آرامش روح را بكلى بر هم مى زند،همين«كينه توزى»و«حسد»است.

بهشتيان بكلى از بدبختيهاى ناشى از اين گونه صفات و عواقب آن بركنارند، آنها با هم در نهايت دوستى و محبت و صفا و صميميت و آرامش زندگى مى كنند، و همه از وضع خود راضيند.

قرآن پس از ذكر اين نعمت روحانى،اشاره به نعمت مادى و جسمانى آنها كرده،مى گويد:«از زير قصرهاى آنها نهرهاى آب جريان دارد» (تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ) .

سپس رضايت و خشنودى كامل و همه جانبۀ اهل بهشت را با اين جمله منعكس مى كند كه آنها«مى گويند:حمد و سپاس مخصوص خداوندى است كه ما را به اين همه نعمت رهنمون شد و اگر خدا ما را راهنمايى نمى كرد،هرگز،هدايت نمى يافتيم» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللّهُ) .

اين توفيق او بود كه دست ما را گرفت و از گذرگاههاى زندگى عبور داد و به سر منزل سعادت رسانيد.«مسلما فرستادگان پروردگار ما،حق را آوردند!»آنها راست مى گفتند و ما با چشم خود درستى گفتارشان را هم اكنون مى بينيم (لَقَدْ

ص: 47

آيه 44

* (آيه 44)-از اين آيه استفاده مى شود كه بهشتيان و دوزخيان از جايگاه خود مى توانند با يكديگر سخن بگويند؛نخست مى گويد:«بهشتيان،دوزخيان را مخاطب ساخته و صدا مى زنند كه ما وعدۀ پروردگار خويش را حق يافتيم،آيا شما هم به آنچه خدا به وسيلۀ فرستادگانش وعده داده بود،رسيديد؟» (وَ نادى أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا) .

در پاسخ«مى گويند:آرى»همه را عين حقيقت ديديم (قالُوا نَعَمْ) .

سپس اضافه مى كند:«در اين هنگام ندا دهنده اى در ميان آنها ندا در مى دهد (آنچنان كه صداى او به گوش همگان مى رسد)كه:لعنت خدا بر ستمگران باد» (فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمِينَ) .

آيه 46

* (آيه 46)-اعراف گذرگاه مهمى به سوى بهشت!در تعقيب بيان سرگذشت بهشتيان و دوزخيان اين آيه و سه آيۀ بعد از آن در بارۀ«اعراف»كه منطقه اى است حد فاصل ميان بهشت و دوزخ،با ويژگيهايى كه دارد سخن مى گويد.

نخست به حجابى كه در ميان بهشتيان و دوزخيان كشيده شده است اشاره كرده،مى گويد:«ميان اين دو گروه حجابى قرار دارد» (وَ بَيْنَهُما حِجابٌ) .

از آيات بعد چنين استفاده مى شود كه حجاب مزبور همان«اعراف»است كه مكان مرتفعى است در ميان اين دو گروه،كه مانع از مشاهدۀ يكديگر مى شود،البته كسانى كه بر اعراف يعنى قسمتهاى بالاى اين مانع مرتفع قرار دارند،هر دو گروه را مى توانند ببينند.

سپس قرآن مى گويد:«بر اعراف مردانى قرار دارند كه هر يك از جهنميان و دوزخيان را(در جايگاه خود مى بينند و)از سيمايشان آنها را مى شناسند» (وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيماهُمْ) .

سپس مى گويد:مردانى كه بر اعراف قرار دارند«بهشتيان را صدا مى زنند و مى گويند:درود بر شما باد،اما خودشان وارد بهشت نشده اند،اگرچه بسيار تمايل دارند» (وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ) .

آيه 49

* (آيه 49)-بار ديگر با همان زبان ملامت و سرزنش در حالى كه اشاره به جمعى از ضعفاى مؤمنان كه بر اعراف قرار گرفته اند مى كنند،مى گويند:«آيا اينها همان كسانى هستند كه شما سوگند ياد كرديد هيچ گاه خداوند آنان را مشمول رحمت خود قرار نخواهد داد» (أَ هؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ) .

سر انجام رحمت الهى شامل حال اين دسته از ضعفاى مؤمنان شده و به آنها خطاب مى شود كه:«وارد بهشت شويد نه ترسى بر شماست و نه در آنجا غم و اندوهى داريد» (ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ) .

* «اصحاب اعراف»چه كسانى هستند؟

از مجموع آيات و روايات چنين استفاده مى شود كه«اعراف»گذرگاه سخت و صعب العبورى بر سر راه بهشت سعادت جاويدان است،طبيعى است كه افراد نيرومند و قوى يعنى صالحان و پاكان با سرعت از اين گذرگاه عبور مى كنند اما افرادى كه خوبى و بدى را به هم آميختند در اين مسير وا مى مانند.

همچنين طبيعى است كه سرپرستان جمعيت و پيشوايان قوم در گذرگاههاى سخت همانند فرماندهانى كه در اين گونه موارد در آخر لشكر راه مى روند تا همۀ سپاهيان بگذرند،در آنجا توقف مى كنند تا به كمك ضعفاى مؤمنان بشتابند و آنها كه شايستگى نجات را دارند در پرتو امدادشان رهايى يابند.

بنابراين در اعراف،دو گروه وجود دارند،ضعيفان و آلودگانى كه در رحمتند و پيشوايان بزرگ(يعنى انبياء،امامان و صالحان)كه در همه حال يار و ياور ضعيفانند.

* (آيه 50)-نعمتهای بهشتی بر دوزخیان حرام ست!پس از آن که بهشتیان و دوزخیان هر کدام در محل مناسب خود مستقر شدند گفتگوهایی در میان آنها رد و بدل می شود که نتیجه آن مجازات و کیفری است روحانی و معنوی برای دوزخیان،نخست می فرماید:«دوزخیان،بهشتیان را صدا می زنند که (محبت کنید)

ص: 50

آيه 51

* (آيه 51)-در اين آيه سبب محروميت آنها را تشريح مى كند و با ذكر صفات دوزخيان روشن مى سازد كه اين سرنوشت شوم را خودشان براى خويشتن فراهم ساخته اند نخست مى گويد:«آنها كسانى هستند كه دين و مذهب خود را به سرگرمى و بازى گرفتند» (الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً) .

«و زندگى دنيا آنها را فريب داد و مغرور ساخت» (وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا) .

اين امور سبب شد كه آنها در لجنزار شهوات فرو روند و همه چيز حتى رستاخيز را به دست فراموشى بسپارند و گفتار پيامبران و آيات الهى را انكار كنند، لذا به دنبال آن اضافه مى كند:«پس امروز هم ما آنها را فراموش خواهيم كرد همان گونه كه آنها لقاى چنين روزى را فراموش كردند و همان گونه كه آيات ما را انكار نمودند» (فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا وَ ما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ) .

ضمنا از اين آيه استفاده مى شود كه نخستين مرحلۀ گمراهى و انحراف آن

ص: 51

آيه 52

* (آيه 52)-اين آيه اشاره به اين است كه محروميت كفار و سرنوشت شومشان نتيجۀ كوتاهيها و تقصيرات خودشان است و گر نه از ناحيۀ خداوند هيچ گونه كوتاهى در هدايت و رهبرى و ابلاغ آيات و بيان درسهاى تربيتى نشده است لذا مى گويد:ما در هدايت و راهنمايى آنها چيزى فروگذار نكرديم«كتابى براى آنها فرستاديم كه تمام اسرار و رموز آن را با آگاهى كامل تشريح كرديم» (وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى عِلْمٍ) .

«كتابى كه مايۀ هدايت و موجب رحمت براى ايمان آورندگان بود»اگرچه افراد لجوج و خودخواه از آن بى بهره مى مانند (هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ) .

آيه 54

* (آيه 54)-اين آيه معبود حقيقى و واقعى را با ذكر صفات خاصش معرفى مى كند،تا آنها كه حقيقت جو هستند قبل از فرا رسيدن رستاخيز در همين جهان او را به روشنى بشناسند،نخست مى گويد:«معبود و پروردگار شما آن كس است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد» (إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ) .يعنى«معبود»كسى جز«آفريدگار» نمى تواند باشد.

* آيا جهان در شش روز آفريده شده؟

با توجه به مفهوم وسيع كلمۀ«ايّام» (روزها)و معادل آن در زبانهاى ديگر،پاسخ اين سؤال روشن است،زيرا بسيار مى شود كه«ايّام»به معنى«دورانها»به كار مى رود.

بنابراين خداوند مجموعۀ زمين و آسمان را در شش دوران متوالى آفريده است،هر چند اين دورانها گاهى به ميليونها يا ميلياردها سال بالغ شده است و علم امروز هيچ گونه مطلبى را كه مخالف اين موضوع باشد بيان نكرده است.

سپس قرآن مى گويد:«خداوند پس از آفرينش آسمان و زمين،زمام رهبرى آنها را به دست گرفت» (ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ) .

يعنى،نه تنها آفرينش از اوست بلكه اداره و رهبرى جهان نيز با او مى باشد.

و اين پاسخى است به آنها كه جهان را در آفرينش نيازمند به خدا مى دانند نه

ص: 53

آيه 55

* (آيه 55)-شرايط اجابت دعا:آيۀ قبل با ذكر دلايل روشن اين حقيقت را اثبات كرد كه شايستۀ عبوديت و بندگى تنها خداست و به دنبال آن در اينجا دستور مى دهد كه«دعا و نيايش»كه جان و روح عبادت است بايد در برابر خدا انجام گيرد، نخست مى گويد:«پروردگار خود را از روى تضرّع و در پنهانى بخوانيد» (ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً) .

اين كه در آيۀ فوق دستور داده شده كه خدا را در«خفيّه»و پنهانى بخوانيد براى اين است كه از«ريا»دورتر،و به اخلاص نزديكتر،و توأم با تمركز فكر و حضور قلب باشد.

و در پايان آيه مى فرمايد:«او(خداوند)تجاوزكاران را دوست نمى دارد» (إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ) .

و اين جمله معنى وسيعى دارد كه هرگونه تجاوز را،اعم از فرياد كشيدن به هنگام دعا،و يا تظاهر و رياكارى،و يا توجه به غير خدا را به هنگام دعا، شامل مى شود.

آيه 57

* (آيه 57)-در آيات گذشته اشاره هاى مكرر به مسألۀ«مبدء»يعنى توحيد و شناسايى پروردگار از روى اسرار جهان آفرينش شد،و در اين آيه اشاره به مسألۀ «معاد»و رستاخيز مى شود،تا اين دو بحث يكديگر را تكميل كنند،و اين سيرۀ قرآن است كه در بسيارى از موارد«مبدء»و«معاد»را با هم قرين مى سازد،نخست مى گويد:«او كسى است كه بادها را پيشاپيش باران رحمتش همچون بشارت دهنده اى(كه از قدوم مسافر عزيزى خبر مى دهد)مى فرستد» (وَ هُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ) .

«بادهايى كه از اقيانوسها برخاسته و ابرهاى سنگين بار و پر آب را با خود حمل مى كند» (حَتّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً) .

«در اين موقع آنها را به سوى سرزمينهاى مرده و خشك و سوزان مى رانيم» و مأموريت آبيارى اين تشنگان را به عهدۀ آنها مى نهيم (سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ) .

«و به وسيلۀ آن،آب حيات بخش را در همه جا فرو مى فرستيم» (فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ) .«سپس به كمك اين آب انواع ميوه ها را از خاك تيره بيرون مى آوريم»

ص: 56

آيه 58

* (آيه 58)-در اين آيه براى اين كه گمان نشود يكنواخت بودن باران دليل آن است كه همۀ سرزمينها يكسان زنده شوند،و براى اين كه روشن گردد،استعدادها و آمادگيهاى متفاوت سبب استفاده هاى مختلف از مواهب الهى مى شود،مى گويد:

«سرزمين شيرين و پاكيزه گياهان پربركت و مفيد و سودمند به اذن پروردگار،از آن مى رويد» (وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ) .

«اما زمينهاى شوره زار و خبيث و زشت،چيزى جز گياهان ناچيز و كم ارزش نمى روياند» (وَ الَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاّ نَكِداً) .

و در پايان آيه مى فرمايد:«اين چنين آيات را براى كسانى كه شكرگزارند(و از آن استفاده مى كنند و راه هدايت را مى پويند)بيان مى كنيم» (كَذلِكَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ) .

آيۀ فوق در حقيقت اشاره به يك مسألۀ مهم است و آن اين كه تنها«فاعليت فاعل»براى به ثمر رسيدن يك موضوع،كافى نيست بلكه استعداد و«قابليت قابل» نيز شرط است.

آيه 60

* (آيه 60)-ولى قوم نوح به جاى اين كه از دعوت اصلاحى اين پيامبر بزرگ كه توأم با نهايت خيرخواهى بود استقبال كنند،به آيين توحيد بپيوندند و دست از ستم و فساد بردارند«جمعى از اشراف و ثروتمندان قوم او(كه منافع خود را با بيدارى مردم در خطر مى ديدند،و مذهب او را مانعى بر سر راه هوسرانيها و هوسبازيهاى خويش مشاهده مى كردند)صريحا در جواب نوح گفتند:ما تو را در گمراهى آشكار مى بينيم» (قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنّا لَنَراكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ) .

آيه 63

* (آيه 63)-در اين آيه گفتار ديگرى را از نوح مى خوانيم كه در برابر اظهار تعجب قوم خود از اين كه چگونه ممكن است انسانى عهده دار رسالت پروردگار گردد،بيان كرده است:«آيا تعجب كرده ايد كه انسانى مأمور ابلاغ رسالت پروردگار گردد و دستورات بيدار كنندۀ او بر اين انسان نازل شود تا شما را از عواقب سوء اعمالتان برحذر دارد و به آيين پرهيزكارى دعوت كند و تا مشمول رحمت الهى شويد» (أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) .

يعنى،اين موضوع چه جاى تعجب است؟زيرا يك انسان شايسته،استعداد انجام اين رسالت را بهتر از هر موجود ديگر دارد.

آيه 66

* (آيه 66)-ولى ثروتمندان از خود راضى (الْمَلَأُ) يعنى كسانى كه ظاهر آنها چشم پركن بود،به هود همان گفتند:كه قوم نوح به نوح گفته بودند،بلكه نسبت سفاهت نيز به او دادند،«اشراف كافر قوم او گفتند ما تو را در سفاهت و سبك مغزى مى بينيم و گمان مى كنيم تو از دروغگويان باشى»! (قالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنّا لَنَراكَ فِي سَفاهَةٍ وَ إِنّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكاذِبِينَ) .

آيه 70

* (آيه 70)-اما در مقابل اين اندرزها و راهنماييهاى منطقى و يادآورى نعمتهاى الهى آنها كه منافع مادى خود را در خطر مى ديدند و قبول دعوت او را مانع هوسبازيهاى خويش مى دانستند،در مقام مخالفت برآمده و«گفتند:آيا به سراغ ما آمده اى كه تنها خداى يگانه را بپرستيم،و آنچه را پدران ما مى پرستيدند،رها كنيم»؟نه هرگز چنين چيزى،ممكن نيست (قالُوا أَ جِئْتَنا لِنَعْبُدَ اللّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ ما كانَ يَعْبُدُ آباؤُنا) .

و سر انجام براى اين كه اميد«هود»را بكلى از خود قطع كنند و به اصطلاح حرف آخر را به او زده باشند گفتند:«اگر راست مى گويى(و عذابها و مجازاتهايى را كه به ما وعده مى دهى حقيقت دارد)هر چه زودتر آنها را به سراغ ما بفرست و ما را محو و نابود كن»! (فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقِينَ) .

يعنى ما كمترين واهمه اى از تهديدهاى تو نداريم.

* (آيه 71)-هنگامی که سخن به اینجا رسید و آخرین حرف خود را که نشانه امتناع کامل ازقبول دعوت هود بود زدند و او بکلی از هدایت آنان مایوس شد،«به آنها گفت:اکنون که چنین است بدانید عذاب و کیفر خشم بر شما مسلما واقع

ص: 61

آيه 72

* (آيه 72)-در اين آيه سر انجام كار اين قوم لجوج در عبارت كوتاهى چنين بيان شده است:«ما هود و كسانى را كه با او بودند به لطف و رحمت خود،رهايى بخشيديم،و ريشۀ كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند و حاضر نبودند در برابر حق تسليم شوند،قطع و نابود ساختيم» (فَأَنْجَيْناهُ وَ الَّذِينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنّا وَ قَطَعْنا دابِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ ما كانُوا مُؤْمِنِينَ) .

آيه 74

* (آيه 74)-در اين آيه مى گويد:«به خاطر داشته باشيد كه خداوند شما را جانشينان در روى زمين بعد از قوم عاد قرار داد،و در آن مستقر ساخت» (وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ).

يعنى از يك سو نعمتهاى فراوان الهى را فراموش نكنيد و از سوى ديگر توجه داشته باشيد كه پيش از شما اقوام طغيانگرى مانند قوم عاد بودند كه بر اثر مخالفتهايشان به عذاب الهى گرفتار شدند و نابود گرديدند.

سپس روى بعضى از نعمتها و امكانات خداداد قوم ثمود تكيه كرده، مى گويد:شما در سرزمينى زندگى داريد كه هم دشتهاى مسطح با خاكهاى مساعد و آماده كه«در دشتهايش قصرها براى خود بنا مى كنيد و در كوهها براى خود خانه ها مى تراشيد» (تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُيُوتاً) .

و در پايان آيه مى گويد:«اين همه نعمتهاى فراوان خدا را يادآور شويد و در زمين فساد نكنيد و كفران نعمت ننماييد» (فَاذْكُرُوا آلاءَ اللّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ) .

آيه 76

* (آيه 76)-«اين مغروران متكبر(دست از كار خود برنداشته و مجددا براى تضعيف روحيۀ جمعيت مؤمنان)گفتند:ما به آنچه شما ايمان آورده ايد كافريم» (قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنّا بِالَّذِي آمَنْتُمْ بِهِ كافِرُونَ) .

آيه 79

* (آيه 79)-در اين آيه مى گويد:«بعد از اين جريان صالح از آنها روى برتافت و به آنها گفت:من حق رسالت پروردگارم را ادا كردم و آنچه گفتنى بود به شما گفتم و از نصيحت و خيرخواهى كوتاهى نكردم،لكن شما خيرخواهان را دوست نداريد» (فَتَوَلّى عَنْهُمْ وَ قالَ يا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسالَةَ رَبِّي وَ نَصَحْتُ لَكُمْ وَ لكِنْ لا تُحِبُّونَ النّاصِحِينَ) .

آيه 82

* (آيه 82)-در اين آيه اشاره به جواب لجوجانه و غير منطقى قوم لوط كرده، مى گويد:«از آنها هيچ گونه جوابى در برابر دعوت اين پيامبر خيرخواه و دلسوز و مصلح نداشتند جز اين كه با خشم و عصبانيت گفتند:لوط و پيروان او را از شهر خود بيرون كنيد(گناهشان چيست؟گناهشان اين است)كه مردمى پاكند و گناه نمى كنند»!و نه تنها با ما هم صدا نمى شوند،بلكه مزاحم ما نيز هستند! (وَ ما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ) .

اين احتمال نيز در تفسير جملۀ «إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ» وجود دارد،كه قوم لوط مى خواستند اين پيامبر و پيروانش را متهم به تظاهر و رياكارى كنند.

آيه 87

* (آيه 87)-در اين آيه كه در واقع پاسخى است به بعضى از گفته هاى مؤمنان و كافران،شعيب مى گويد:«اگر طايفه اى از شما به آنچه من مبعوث شده ام ايمان آورده و جمعيت ديگرى ايمان نياورده اند(نبايد موجب غرور كافران و يأس مؤمنان گردد)شما صبر كنيد تا خداوند ميان ما حكم كند كه او بهترين حاكمان است» (وَ إِنْ كانَ طائِفَةٌ مِنْكُمْ آمَنُوا بِالَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ وَ طائِفَةٌ لَمْ يُؤْمِنُوا فَاصْبِرُوا حَتّى يَحْكُمَ اللّهُ بَيْنَنا وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ) .يعنى،آينده نشان خواهد داد،چه كسانى بر حق بوده اند و چه كسانى بر باطل.

آيه 89

* (آيه 89)-در اين آيه شعيب چنين ادامه مى دهد:«اگر ما به آيين بت پرستى شما باز گرديم،و بعد از آن كه خدا ما را نجات داده خود را به اين پرتگاه بيفكنيم،بر خدا افترا بسته ايم» (قَدِ افْتَرَيْنا عَلَى اللّهِ كَذِباً إِنْ عُدْنا فِي مِلَّتِكُمْ بَعْدَ إِذْ نَجّانَا اللّهُ مِنْها) .

سپس اضافه مى كند:«ممكن نيست ما به آيين شما بازگرديم مگر اين كه خدا بخواهد» (وَ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِيها إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ رَبُّنا) .

و بلافاصله اضافه مى كند كه خداوند نيز چنين دستورى نخواهد داد،«چرا كه او از همه چيز آگاه است و به همه چيز احاطۀ علمى دارد» (وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً).

بنابراين هرگز ممكن نيست او از دستورى كه داده باز گردد،زيرا كسى كه از دستورش برمى گردد،كه علمش محدود باشد و اشتباه كند و از دستور خود پشيمان گردد،اما آن كس كه احاطۀ علمى به همه چيز دارد،تجديد نظر براى او ممكن نيست.

سپس براى اين كه به آنها حالى كند از تهديدشان هراسى ندارد و محكم بر جاى خود ايستاده است،مى گويد:«توكل و تكيۀ ما تنها به خداست» (عَلَى اللّهِ تَوَكَّلْنا) .

و سر انجام براى اين كه حسن نيت خود را ثابت كند و چهرۀ حقيقت طلبى و مسالمت جويى خويش را آشكار سازد،تا دشمنانش او را متهم به ماجراجويى و غوغا طلبى نكنند،مى گويد:«پروردگارا!ميان ما و جمعيت ما به حق حكم

ص: 69

آيه 90

* (آيه 90)-در اين آيه از تبليغاتى كه مخالفان شعيب در برابر تابعان او مى كردند سخن به ميان آورده،مى گويد:«اشراف و متكبران خودخواهى كه از قوم شعيب راه كفر را پيش گرفته بودند(به كسانى كه احتمال مى دادند تحت تأثير دعوت شعيب واقع شوند)مى گفتند:اگر از شعيب پيروى كنيد بطور مسلّم از زيانكاران خواهيد بود» (وَ قالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَيْباً إِنَّكُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ) .

و منظورشان همان خسارتهاى مادى بود كه دامنگير مؤمنان به دعوت شعيب مى شد،زيرا آنها مسلما بازگشت به آيين بت پرستى نمى كردند،و بنابراين مى بايست به زور از آن شهر و ديار اخراج شوند و املاك و خانه هاى خود را بگذارند و بروند.

آيه 94

* (آيه 94)-اگر هشدارها مؤثر نيفتد:اين آيه كه بعد از ذكر سرگذشت جمعى از پيامبران بزرگ و پيش از پرداختن به سرگذشت موسى بن عمران آمده، اشاره به چند اصل كلى است كه در همۀ ماجراها حكومت مى كند،نخست مى گويد:«و ما در هيچ شهر و آبادى،پيامبرى نفرستاديم مگر اين كه اهل آن را به ناراحتيها و خسارتها گرفتار ساختيم؛شايد(به خود آيند،و به سوى خدا)بازگردند و تضرّع كنند»! (وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلاّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ).

و اين به خاطر آن است كه مردم تا در ناز و نعمتند كمتر گوش شنوا و آمادگى براى پذيرش حق دارند اما هنگامى كه در تنگناى مشكلات قرار مى گيرند و نور فطرت و توحيد آشكارتر مى گردد،بى اختيار به ياد خدا مى افتند و دلهايشان آمادۀ پذيرش مى گردد،ولى اين بيدارى كه در همه يكسان است در بسيارى از افراد زود گذر و ناپايدار است و به مجرد،برطرف شدن مشكلات بار ديگر در خواب غفلت فرو مى روند ولى براى جمعى نقطۀ عطفى در زندگى محسوب مى شود و براى هميشه،به سوى حق باز مى گردند.

* (آيه 95)-لذا در این آیه می گوید:« هنگامی که آنها در زیر ضربات حوادث و فشار مشکلات نغییر مسیر ندادند و همچنان در گمراهی خود باقی ماندند«سپس ما مشکلات را از آنها برداشتیم و به جای آن گشایش و نعمت قرار دادیم،تا آنجا که(بار دیگر زندگانی آنها رونق گرفت و کمبود ها به فزونی تبدیل شد و )مال و نفرات

ص: 71

آيه 96

* (آيه 96)-عمران و آبادى در سايۀ ايمان و تقوا:در اين آيه و آيات بعد براى نتيجه گيرى از آيات قبل مى گويد:«اگر مردمى كه در اين آباديها و نقاط ديگر روى زمين زندگى داشته و دارند(به جاى طغيان و سركشى و تكذيب آيات پروردگار و ظلم و فساد)ايمان مى آوردند،و در پرتو آن تقوا و پرهيزكارى پيشه مى كردند(نه تنها مورد خشم پروردگار و مجازات الهى واقع نمى شدند،بلكه)درهاى بركات آسمان و زمين را به روى آنها مى گشوديم» (وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ) .

منظور از بركات زمين و آسمان نزول باران و روييدن گياهان مى باشد.

ولى متأسفانه آنها صراط مستقيم كه راه سعادت و خوشبختى و رفاه و امنيت بود رها ساختند،«و پيامبران خدا را تكذيب كردند(و برنامه هاى اصلاحى آنها را زير پاگذاشتند)ما هم به جرم اعمالشان،آنها را كيفر داديم» (وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ) .

* (آيه 97)-در این آیه به عنوان تاکید بیشتر روی عمومیت این حکم و این که قانون فوث مخصوص اقوام پیشین نبوده بلکه امروز و آینده را نیز در بر می گیرد،

ص: 72

آيه 98

* (آيه 98)-«و يا اين كه مجازاتهاى ما به هنگام روز در موقعى كه غرق انواع بازيها و سرگرميها هستند دامان اهل اين آباديها را بگيرد» (أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُرى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنا ضُحًى وَ هُمْ يَلْعَبُونَ) .

يعنى،آنها در همه حال در روز و شب،در خواب و بيدارى،در ساعات خوشى و ناخوشى همه در دست قدرت خدا قرار دارند،و با يك فرمان مى تواند همۀ زندگى آنها را در هم بپيچد،آرى تنها در يك لحظه و بدون هيچ مقدمه ممكن است انواع بلاها بر سر اين انسان بى خبر فرود آيد.

آيه 101

* (آيه 101)-در اين آيه و آيۀ بعد باز هم تكيه روى عبرتهايى است كه از بيان سرگذشتهاى اقوام پيشين گرفته مى شود،ولى روى سخن در اينجا به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است اگرچه هدف در واقع همه هستند.

نخست مى گويد:«اينها آباديها و شهرها و اقوامى هستند كه اخبار و سرگذشت آنها را براى تو بيان مى كنيم» (تِلْكَ الْقُرى نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبائِها) .

سپس مى گويد:چنان نبود كه آنها بدون اتمام حجت،هلاك و نابود شوند، بلكه،«بطور مسلم پيامبرانشان با دلايل روشن،به سراغ آنها آمدند»و نهايت تلاش و كوشش را در هدايت آنها كردند (وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ) .

«اما آنها(در برابر تبليغات مستمر،و دعوت پى گير انبياء مقاومت به خرج دادن و روى حرف خود ايستادند،و)حاضر نبودند آنچه را قبلا تكذيب كردند بپذيرند و به آن ايمان بياورند» (فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ) .

در جملۀ بعد علت اين لجاجت و سرسختى را چنين بيان مى كند:«اين چنين خداوند بر دلهاى كافران نقش بى ايمانى و انحراف را ترسيم مى كند و بر قلوبشان مهر مى نهد» (كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى قُلُوبِ الْكافِرِينَ) .

يعنى،كسانى كه در مسيرهاى غلط گام بر مى دارند،بر اثر تكرار و ادامۀ عمل، انحراف و كفر و ناپاكى آنچنان بر دلهاى آنها نقش مى بندد،كه همچون نقش سكه ثابت مى ماند و اين از قبيل اثر و خاصيت عمل است كه به خداوند نسبت داده شده،زيرا مسبب تمام اسباب،اوست.

آيه 103

* (آيه 103)-خاطرۀ درگيريهاى موسى و فرعون!در اين آيه و آيات فراوان ديگرى كه بعد از آن مى آيد،داستان موسى بن عمران و سرگذشت درگيريهاى او با فرعون و فرعونيان و سر انجام كار آنها بيان شده است.

بطور كلى زندگى اين پيامبر بزرگ يعنى موسى بن عمران را در پنج دوره مى توان خلاصه كرد:

1-دوران تولد و حوادثى كه بر او گذشت.

2-دوران فرار او از مصر و زندگى او در سرزمين«مدين».

3-دوران بعثت و درگيريهاى فراوانى كه با فرعون و دستگاه او داشت.

4-دوران نجات او و بنى اسرائيل از چنگال فرعونيان.

5-دوران درگيريهاى موسى با بنى اسرائيل! در اين آيه مى فرمايد:«بعد از اقوام گذشته(يعنى قوم نوح،هود،صالح و مانند آنها)موسى را با آيات خود به سوى فرعون و فرعونيان مبعوث كرديم» (ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسى بِآياتِنا إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ) .

فرعون،اسم عام است كه به تمام سلاطين مصر در آن زمان گفته مى شد.

سپس مى فرمايد:«آنها نسبت به آيات الهى ظلم و ستم كردند» (فَظَلَمُوا بِها) .

ص: 75

آيه 104

* (آيه 104)-آيۀ قبل اشارۀ بسيار كوتاهى به مجموع برنامۀ رسالت موسى و درگيريهاى او با فرعون و عاقبت كار آنها بود،اما در آيات بعد همين موضوع بطور مشروحتر مورد بررسى قرار گرفته،نخست مى گويد:«و موسى گفت:اى فرعون!من فرستادۀ پروردگار جهانيانم» (وَ قالَ مُوسى يا فِرْعَوْنُ إِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ) .

و اين نخستين برخورد موسى با فرعون و چهره اى از درگيرى«حق» و«باطل»است.

آيه 108

* (آيه 108)-اين آيه اشاره به دومين اعجاز موسى كه جنبۀ اميد و بشارت دارد كرده،مى فرمايد:«موسى دست خود را از گريبان خارج كرد،ناگهان سفيد و درخشنده در برابر بينندگان بود» (وَ نَزَعَ يَدَهُ فَإِذا هِيَ بَيْضاءُ لِلنّاظِرِينَ) .

آيه 113

* (آيه 113)-چگونه سر انجام حق پيروز شد؟از اين به بعد سخن از درگيرى موسى(ع)با ساحران و سر انجام كار او در اين مبارزه به ميان آمده است.

آيه مى گويد:«ساحران به دعوت فرعون به سراغ او شتافتند و نخستين چيزى كه با او در ميان گذاشتند اين بود كه آيا ما اجر و پاداش فراوانى در صورت غلبه بر دشمن خواهيم داشت» (وَ جاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قالُوا إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ كُنّا نَحْنُ الْغالِبِينَ) .

آيه 117

* (آيه 117)-در اين هنگام كه همۀ مردم به جنب و جوش افتاده بودند و غريو شادى از هر سو بلند بود و فرعون و اطرافيانش تبسم رضايت بخشى بر لب داشتند و برق شادى از چشمانشان مى درخشيد،وحى الهى به سراغ موسى(ع)آمد و او را فرمان به انداختن عصا داد،ناگهان صحنه بكلى دگرگون شد و رنگ از چهره ها پريد و تزلزل بر اركان فرعون و يارانش افتاد،چنانكه قرآن مى گويد:«و ما وحى به موسى كرديم كه عصايت را بيفكن ناگهان(به صورت اژدهايى درآمد و)با دقت و سرعت، مارهاى دروغين و وسائل قلابى ساحران را جمع كرد» (وَ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنْ أَلْقِ عَصاكَ فَإِذا هِيَ تَلْقَفُ ما يَأْفِكُونَ) .

آيه 122

* (آيه 122)-«همان پروردگار موسى و هارون» (رَبِّ مُوسى وَ هارُونَ) .

و اين چيزى بود كه به هيچ وجه براى فرعون و دستگاه او قابل پيش بينى نبود.

آيه 125

* (آيه 125)-ساحران در برابر هيچ يك از دو حربۀ فرعون از ميدان در نرفتند، يكدل و يكجان در پاسخ او«گفتند:ما به سوى پروردگار خود باز مى گرديم» (قالُوا إِنّا إِلى رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ) .

يعنى،اگر آخرين تهديد تو عملى بشود،سر انجامش اين است كه ما شربت شهادت خواهيم نوشيد،و اين نه تنها به ما زيانى نمى رساند و از ما چيزى نمى كاهد،بلكه سعادت و افتخار بزرگى براى ما محسوب مى شود.

آيه 127

* (آيه 127)-باز قرآن صحنۀ ديگرى را از گفتگوى فرعون و اطرافيانش پيرامون وضع موسى(ع)بيان مى كند.

در اين آيه مى گويد:«جمعيت اشراف و اطرافيان فرعون به عنوان اعتراض به او گفتند:آيا موسى و قومش را به حال خود رها مى كنى كه در زمين فساد كنند، و تو و خدايانت را رها سازند»؟! (وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسى وَ قَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ) .

از اين تعبير استفاده مى شود كه فرعون بعد از شكست در برابر موسى(ع) مدتى او و بنى اسرائيل را آزاد گذارد و آنها نيز بيكار ننشستند و به تبليغ آيين موسى(ع)پرداختند و نيز فرعون هم براى خود بتها و معبودها و خدايانى داشت.

فرعون با اخطار اطرافيان به شدت عمل در برابر بنى اسرائيل تشويق شد و در پاسخ هواخواهانش چنين«گفت:به زودى پسران آنها را به قتل مى رسانيم و نابود مى كنيم و زنانشان را(براى خدمت)زنده مى گذاريم،و ما بر آنها تسلط كامل داريم» (قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْيِي نِساءَهُمْ وَ إِنّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ) .

آيه 129

* (آيه 129)-اين آيه شكوه و گله هاى بنى اسرائيل را از مشكلاتى كه بعد از قيام موسى(ع)با آن دست به گريبان بودند،منعكس مى سازد و مى گويد:«آنها به موسى گفتند:پيش از آن كه تو بيايى ما آزار مى ديديم اكنون هم كه آمده اى باز آزار مى بينيم»كى اين آزارها سر خواهد آمد و گشايشى در كار ما پيدا مى شود؟ (قالُوا أُوذِينا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا) .

گويا بنى اسرائيل مثل بسيارى از ما مردم انتظار داشتند كه با قيام موسى(ع) يك شبه همۀ كارها رو به راه شود.

ولى موسى(ع)به آنها فهماند با اين كه سر انجام پيروز خواهند شد،اما راه درازى در پيش دارند،و اين پيروزى طبق سنت الهى در سايۀ استقامت و كوشش و تلاش به دست خواهد آمد،همانطور كه آيۀ مورد بحث مى گويد:«موسى گفت اميد است پروردگار شما دشمنتان را نابود كند و شما را جانشينان آنها در زمين قرار دهد» (قالَ عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَ يَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ) .

و در پايان آيه مى فرمايد:خداوند اين نعمتها را به شما خواهد داد و آزادى از دست رفته را به شما بر مى گرداند،«تا ببيند چگونه عمل خواهيد كرد» (فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ) .

آيه 131

* (آيه 131)-اما به جاى اين كه«آل فرعون»از اين درسهاى الهى پند بگيرند، و از خواب خرگوشى بيدار شوند،از اين موقعيت سوء استفاده كرده و جريان حوادث را به ميل خود تفسير مى كردند،«پس هنگامى كه نيكى به آنها مى رسيد (و اوضاع بر وفق مراد آنها بود،و در آرامش و راحتى بودند)مى گفتند:اين وضع به خاطر لياقت ماست!»در حقيقت شايستۀ چنين موقعيتى بوده ايم (فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ).

«اما هنگامى كه گرفتار بدى و بلا مى شدند(فورا به موسى و كسانى كه با او بودند،مى بستند و)مى گفتند:اين از شرّ قدم موسى و كسان اوست» (وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسى وَ مَنْ مَعَهُ) .

ولى قرآن در پاسخ آنها مى گويد:«بدانيد كه سر چشمۀ شوميها و ناراحتيهايى كه دامان آنها را مى گرفت،نزد پروردگار است(خدا مى خواسته است كه آنها را گرفتار نتيجۀ شوم اعمالشان بكند)ولى اكثر آنها نمى دانند» (أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ) .

شايد هميشه در ميان انسانها و اقوام مختلف،فال نيك و بد رواج داشته است،اين دو گرچه اثر طبيعى ندارند،ولى بدون ترديد اثر روانى مى توانند داشته باشند،فال نيك غالبا مايۀ اميدوارى و حركت است ولى فال بد موجب يأس و نوميدى و سستى و ناتوانى است.

شايد به خاطر همين موضع است كه در روايات اسلامى از فال نيك نهى نشده،اما فال بد به شدت محكوم گرديده است.

آيه 133

* (آيه 133)-ولى از آنجا كه خداوند بدون اتمام حجت كافى،هيچ جمعيتى را كيفر نمى دهد در اين آيه مى فرمايد كه ما چندين بلا بر آنها نازل كرديم شايد بيدار شوند،نخست«توفان را بر آنها فرستاديم» (فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الطُّوفانَ) .

سپس«ملخ را»بر زراعتها و درختان آنها،مسلط ساختيم (وَ الْجَرادَ) .

هر بار كه بلايى فرا مى رسيد،دست به دامن موسى مى زدند،تا از خدا بخواهد رفع بلا كند،بعد از طوفان و ملخ خوارگى نيز همين تقاضا را كردند، و موسى(ع)پذيرفت و بلا برطرف شد،ولى باز دست از لجاجت خويش برنداشتند،بار سوم«قمّل را»را بر آنها مسلط ساختيم (وَ الْقُمَّلَ) .

«الْقُمَّلَ» يك نوع آفت نباتى بود كه به غلات آنها افتاد،و همه را فاسد كرد.

هنگامى كه امواج اين بلا فرو نشست و باز ايمان نياوردند،بار ديگر خداوند، «نسل قورباغه را»آنچنان افزايش داد كه به صورت يك بلا زندگى آنها را فرا گرفت (وَ الضَّفادِعَ) .ولى باز در برابر حق زانو نزدند و تسليم نشدند.

در اين هنگام خداوند«خون را»بر آنها مسلط ساخت (وَ الدَّمَ) .

و در پايان مى فرمايد:«اين آيات و معجزات آشكار و نشانه هاى حقانيت موسى كه از هم جدا بودند را به آنها نشان داديم،اما آنها در برابر آن تكبر ورزيدند و از قبول حق سر باز زدند و جمعيت مجرم و گنهكارى بودند» (آياتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ) .

آيه 135

* (آيه 135)-در اين آيه اشاره به پيمان شكنى آنها كرده،مى گويد:«پس هنگامى كه بلا را پس از مدت تعيين شده اى،كه به آن مى رسيدند،از آنها برمى داشتيم،پيمان خود را مى شكستند»نه خودشان ايمان مى آوردند و نه بنى اسرائيل را از زنجير اسارت رها مى ساختند (فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلى أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ يَنْكُثُونَ) .

جملۀ «إِلى أَجَلٍ» اشاره به اين است كه موسى،مى گفت در فلان وقت،اين بلا برطرف خواهد شد،براى اين كه كاملا روشن شود اين دگرگونى تصادفى نبوده.

آيه 138

* (آيه 138)-پيشنهاد بت سازى به موسى!در اينجا به قسمت حساس ديگرى از سرگذشت بنى اسرائيل كه به دنبال پيروزى آنها بر فرعونيان واقع شد،اشاره شده است،نخست مى گويد:«ما بنى اسرائيل را از دريا(رود عظيم نيل)عبور داديم» (وَ جاوَزْنا بِبَنِي إِسْرائِيلَ الْبَحْرَ) .

«اما در مسير خود به قومى برخورد كردند كه با خضوع و تواضع،اطراف بتهاى خود را گرفته بودند» (فَأَتَوْا عَلى قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلى أَصْنامٍ لَهُمْ).

افراد جاهل و بيخبر آنچنان تحت تأثير اين صحنه قرار گرفتند كه بلافاصله نزد موسى آمدند و«گفتند:اى موسى!تو،هم براى ما معبودى قرار بده همانطور كه آنها معبودانى دارند»! (قالُوا يا مُوسَى اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ) .

موسى(ع)از اين پيشنهاد جاهلانه و نابخردانه،بسيار ناراحت شد،به آنها رو كرد و«گفت:شما جمعيت جاهل و بى خبرى هستيد»! (قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ) .

چرا كه سر چشمۀ بت پرستى،جهل و نادانى بشر است.

آيه 141

* (آيه 141)-در اين آيه خداوند يكى از نعمتهاى بزرگ خود را به بنى اسرائيل، يادآور مى شود،تا با توجه به اين نعمت بزرگ حسّ شكرگزارى در آنها تحريك گردد،و بدانند شايستۀ پرستش و خضوع و عبادت،تنها ذات پاك اوست.

نخست مى گويد:«به خاطر بياوريد هنگامى كه شما را از چنگال آل فرعون نجات داديم آنها كه مرتبا شما را شكنجه مى دادند و مجازات مى كردند» (وَ إِذْ أَنْجَيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ) .

سپس اين عذاب و شكنجۀ مستمر را چنين شرح مى دهد كه آنها«پسران شما را به قتل مى رسانيدند،و زنان و دخترانتان را(براى خدمتگزارى و بردگى)زنده نگه مى داشتند» (يُقَتِّلُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ) .

«و در اين،آزمايش بزرگى از ناحيۀ خداوند براى شما بود» (وَ فِي ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ) .

آيه 144

* (آيه 144)-الواح تورات!سر انجام در آن ميعادگاه بزرگ،خداوند،شرايع و قوانين آيين خود را بر موسى(ع)نازل كرد.نخست به او«فرمود:اى موسى!من تو را با رسالتهاى خويش،و با سخن گفتنم(با تو)بر مردم برترى دادم و برگزيدم» (قالَ يا مُوسى إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النّاسِ بِرِسالاتِي وَ بِكَلامِي) .

اكنون كه چنين است«آنچه را به تو دستور داده ام بگير و در برابر اين همه موهبت از شكرگزاران باش» (فَخُذْ ما آتَيْتُكَ وَ كُنْ مِنَ الشّاكِرِينَ) .

هدف آيه بيان دو امتياز بزرگ موسى(ع)بر تودۀ مردم است،يكى دريافت رسالات خدا،و ديگرى گفتگوى با پروردگار كه هر دو مقام رهبرى او را در ميان امت خويش تثبيت مى كرد.

آيه 146

* (آيه 146)-سرنوشت متكبران-بحثى كه از اين آيه و آيۀ بعد آمده است در حقيقت يك نوع نتيجه گيرى از آيات گذشته در زمينۀ سرنوشت فرعون و فرعونيان و سركشان بنى اسرائيل است،نخست مى فرمايد:«به زودى كسانى را كه در زمين، به غير حق تكبر ورزيدند از آيات خود،منصرف مى سازيم» (سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ) .

سپس به سه قسمت از صفات اين گونه افراد«متكبر و سركش»و چگونگى «سلب توفيق حق پذيرى»از آنها اشاره كرده،مى فرمايد:«و آنها اگر تمام آيات و نشانه هاى الهى را ببينند،ايمان نمى آورند»! (وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها) .

«و نيز اگر راه راست و طريق درست را مشاهده كنند،انتخاب نخواهند كرد» (وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً) .

و به عكس«اگر راه منحرف و نادرست را ببينند،آن را راه خود انتخاب مى كنند» (وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً) .

بعد از ذكر اين صفات سه گانه كه همگى حكايت از انعطاف ناپذيريشان در برابر حق مى باشد،اشاره به دليل آن كرده،مى گويد:«اينها همه به خاطر آن است كه آيات ما را تكذيب كردند و از آن غافل بودند» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ كانُوا عَنْها غافِلِينَ) .

* (آيه 147)-این آیه کیفر چنین اشخاصی را بیان کرده،می گوید:«آنها که آیات مارا تکذیب کنند و لقای رستاخیز را منکر شوند اعمالشان بکلی حبط و نابود

ص: 92

آيه 148

* (آيه 148)-آغاز گوساله پرستى يهود:در اين آيات،يكى از حوادث اسفناك و در عين حال تعجب آورى بود كه بعد از رفتن موسى(ع)به ميقات در ميان بنى اسرائيل رخ داد،بازگو شده است و آن جريان گوساله پرستى آنهاست كه به دست شخصى به نام«سامرى»و با استفاده از زيورآلات بنى اسرائيل، انجام گرفت.

نخست چنين مى گويد:«قوم موسى(ع)بعد از رفتن او به ميقات،از زينت آلات خود گوساله اى كه تنها جسد بى جانى بود با صداى مخصوص گاو براى خود انتخاب كردند» (وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ) .

سپس قرآن به عنوان سرزنش آنها مى گويد:«آيا آنها نمى ديدند كه(آن گوساله)با آنان سخن نمى گويد و به راه راست راهنمائيشان نمى كند؟! (أَ لَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لا يُكَلِّمُهُمْ وَ لا يَهْدِيهِمْ سَبِيلاً) .

يعنى،يك معبود واقعى حد اقل بايد نيك و بد را بفهمد و توانايى بر راهنمايى و هدايت پيروان خود داشته باشد،با عبادت كنندگان خويش،سخن بگويد و آنها را به راه راست هدايت كند و طريقۀ عبادت را به آنها بياموزد.

آنها در حقيقت به خودشان ظلم و ستم كردند،لذا در پايان آيه مى فرمايد:

«گوساله را معبود خود انتخاب كردند و ظالم و ستمگر بودند» (اتَّخَذُوهُ وَ كانُوا ظالِمِينَ) .

ص: 93

آيه 150

* (آيه 150)-عكس العمل شديد در برابر گوساله پرستان!در اين آيه و آيۀ بعد ماجراى درگيرى موسى(ع)با گوساله پرستان به هنگام بازگشت از ميعادگاه،كه در آيۀ قبل تنها اشاره اى به آن شده بود تشريح گرديده.

نخست مى گويد:«هنگامى كه موسى خشمناك و اندوهگين به سوى قوم خود بازگشت(و صحنۀ زننده و نفرت انگيز گوساله پرستى را مشاهده نمود)به آنها گفت بد جانشينانى براى من بوديد و آيين مرا ضايع كرديد» (وَ لَمّا رَجَعَ مُوسى إِلى قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونِي مِنْ بَعْدِي).

سپس موسى(ع)به آنها گفت:«آيا در فرمان پروردگار خود،عجله نموديد» (أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّكُمْ) .

منظور اين است كه شما در برابر فرمان خدا نسبت به تمديد مدت سى شب به چهل شب،عجله به خرج داديد و در قضاوت شتاب نموديد،نيامدن مرا دليل بر مرگ و يا خلف وعده گرفتيد.

موسى(ع)در اينجا بايد خشم شديد خود را آشكار سازد،در غير اين صورت بازگشت آنها به آسانى ممكن نبود.

قرآن عكس العمل شديد موسى(ع)را در برابر اين صحنه و در اين لحظات بحرانى و توفانى چنين بازگو مى كند:«موسى بى درنگ الواح تورات را از دست

ص: 94

آيه 151

* (آيه 151)-آتش خشم موسى كمى فرو نشست و به درگاه پروردگار متوجه شد و«عرض كرد:پروردگارا!من و برادرم را بيامرز و ما را در رحمت بى پايانت داخل كن،تو مهربانترين مهربانانى» (قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِأَخِي وَ أَدْخِلْنا فِي رَحْمَتِكَ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمِينَ) .

تقاضاى بخشش و آمرزش براى خود و برادرش نه به خاطر آن است كه گناهى از آنها سرزده بلكه يك نوع خضوع به درگاه پروردگار و بازگشت به سوى او و ابراز تنفر از اعمال زشت بت پرستان و همچنين سرمشقى است براى همگان تا فكر كنند جايى كه موسى و برادرش كه انحرافى پيدا نكرده بودند چنين تقاضايى از پيشگاه خدا كنند،ديگران بايد حساب خود را برسند.

* (آيه 152)-واکنش شدید موسی(ع)سرانجام کار خود را کرد،وگوساله پرستان بنی اسرائیل که اکثریت قوم را تشکیل می دادند از کار خود پشیمان شدند ولی برای این که تصور نشود تنها این ندامت و پشیمانی برای توبه آنها از چنین گناه عظیمی کافی بوده است،قرآن چنین اضافه می کند:«کسانی که گوساله را معبوده خود

ص: 95

آيه 153

* (آيه 153)-در اين آيه اين موضوع را تكميل كرده،و به صورت يك قانون كلى چنين مى گويد:«اما آنها كه اعمال بدى انجام دهند،سپس توبه كنند(و شرايط توبه همگى انجام گيرد)و ايمان خود را به خدا تجديد نمايند و از هرگونه شرك و نافرمانى بازگردند،پروردگار تو بعد از آن(آنها را مى بخشد،او)بخشنده و مهربان است» (وَ الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) .

آيه 156

* (آيه 156)-در اين آيه دنبالۀ تقاضاى موسى(ع)از پروردگار و تكميل مسألۀ توبه كه در آيات قبل به آن اشاره شد چنين آمده است.

خداوندا!«در اين جهان و در سراى ديگر نيكى براى ما مقرر بدار» (وَ اكْتُبْ لَنا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ) .

سپس دليل اين تقاضا را چنين بيان مى كند:«ما به سوى تو بازگشت كرده ايم» (إِنّا هُدْنا إِلَيْكَ) .و از سخنانى كه سفيهان ما گفته اند كه شايستۀ مقام با عظمت تو نبود،پوزش طلبيده ايم.

ص: 97

آيه 157

* (آيه 157)-از چنين پيامبرى پيروى كنيد:اين آيه در حقيقت،مكمل آيۀ گذشته در بارۀ صفات كسانى است كه مشمول رحمت واسعۀ پروردگار هستند، يعنى پس از ذكر صفات سه گانۀ تقوا و اداء زكات و ايمان به آيات پروردگار،در اين آيه صفات ديگرى به عنوان توضيح براى آنها ذكر مى كند و آن پيروى از پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله است،زيرا ايمان به خدا از ايمان به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و پيروى از مكتبش جدايى ناپذير است،لذا مى گويد:«كسانى مشمول اين رحمت مى شوند كه از فرستادۀ پروردگار پيروى كنند» (الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ) .

سپس براى اين رسول،شش صفت علاوه بر مقام رسالت بيان مى كند:

1-او«پيامبر خداست» (النَّبِيَّ) .

«نبى»به كسى گفته مى شود كه پيام خدا را بيان مى كند و به او،وحى نازل مى شود-هر چند مأمور به دعوت و تبليغ نباشد-اما«رسول»كسى است كه علاوه بر مقام نبوت،مأمور به دعوت و تبليغ به سوى آيين خدا و ايستادگى در اين مسير مى باشد.

ص: 98

آيه 159

* (آيه 159)-در اين آيه باز سخن پيرامون بنى اسرائيل و سرنوشت و رويدادهاى تاريخ آنهاست،نخست اشاره به واقعيتى مى كند كه شبيه آن را در قرآن بسيار ديده ايم واقعيتى كه حكايت از روح حق طلبى قرآن دارد،و آن احترام به موقعيت اقليتهاى صالح است يعنى:چنان نبود كه بنى اسرائيل يكپارچه فاسد و مفسد باشند و اين نژاد عموما مردمى گمراه و سركش معرفى شوند،بلكه در برابر اكثريت مفسده جو،اقليتى وجود داشتند صالح و ناهماهنگ با كارهاى اكثريت، قرآن براى اين اقليت صالح اهميت خاصى قائل شده است.

مى گويد:«از قوم موسى(ع)گروهى هستند كه دعوت به سوى حق مى كنند و حاكم به حق و عدالتند» (وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ) .

اين آيه ممكن است اشاره به گروه كوچكى باشد كه در برابر سامرى و دعوت او تسليم نشدند و همه جا حامى و طرفدار مكتب موسى(ع)بودند و يا گروههاى صالح ديگرى كه بعد از موسى(ع)به روى كار آمدند.

* (آيه 160)-گوشه ای از نعمتهای خدا به بنی اسرائیل:در این آیه اشاره به چند قسم از نعمتهای خدا بر بنی اسرائیل می کند.نخست می گوید:« ما آنها را به دوازده گروه _که هز یک شاخه ای(از دودمان اسرائیل)بود _ تثسیم کردیم»تا نظمی عادلانه و دور از برخوردهای خشونت آمیز در میانشان حکومت کند(و قطعناهم اثنتی عشره اسباطا امما).

ص: 102

آيه 161

* (آيه 161)-در تعقيب آيات گذشته در اين آيه و آيۀ بعد به قسمت ديگرى از مواهب پروردگار به بنى اسرائيل و طغيانگرى آنان در برابر اين مواهب اشاره شده است،نخست مى گويد:«و(به خاطر بياوريد)هنگامى را كه به آنها گفته شد در اين سرزمين(بيت المقدس)ساكن گرديد و از نعمتهاى فراوان آن،در هر نقطه و هرگونه كه مى خواهيد بخوريد»و بهره گيريد (وَ إِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ وَ كُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ) .

«و بگوييد:خداوندا!گناهان ما را بريز و از در بيت المقدس با خضوع و تعظيم وارد شويد» (وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً) .

كه اگر اين برنامه را انجام دهيد«خطاهايى را كه مرتكب شده ايد مى بخشيم

ص: 103

آيه 162

* (آيه 162)-ولى با اين كه درهاى رحمت به روى آنها گشوده بود،و اگر از فرصت استفاده مى كردند مى توانستند،گذشته و آيندۀ خود را اصلاح كنند«اما ستمكاران بنى اسرائيل(نه تنها استفاده نكردند بلكه)فرمان پروردگار را بر خلاف آنچه به آنها گفته شده بود عمل كردند» (فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ) .

«سر انجام به خاطر اين نافرمانى و طغيان و ظلم و ستم(بر خويشتن و بر ديگران)عذابى از آسمان بر آنها نازل كرديم» (فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَظْلِمُونَ) .

آيه 164

* (آيه 164)-اين جمعيت از بنى اسرائيل در برابر اين آزمايش بزرگ كه با زندگى آنان كاملا آميخته بود به سه گروه تقسيم شدند:

«گروه اول»كه اكثريت را تشكيل مى دادند،به مخالفت با اين فرمان الهى برخاستند.

«گروه دوم»كه قاعدتا اقليت كوچكى بودند و در برابر گروه اول به وظيفۀ امر به معروف و نهى از منكر قيام كردند.

«گروه سوم»،ساكتان و بى طرفان بودند،كه نه همگامى با گناهكاران داشتند و نه وظيفۀ نهى از منكر را انجام مى دادند.

در آيۀ مورد بحث،گفتگوى اين گروه را با نهى كنندگان شرح مى دهد، مى گويد:«و(به خاطر بياور)هنگامى كه جمعى از آنها به جمع ديگرى گفتند:چرا قومى را اندرز مى دهيد كه خداوند سر انجام آنها را هلاك مى كند و يا به عذاب

ص: 105

آيه 165

* (آيه 165)-در اين آيه مى فرمايد:سر انجام دنياپرستى بر آنان غلبه كرد و فرمان خدا را به دست فراموشى سپردند«اما هنگامى كه تذكراتى را كه به آنها داده شده بود فراموش كردند(لحظۀ عذاب فرا رسيد،و)نهى كنندگان از بدى را رهايى بخشيديم؛و كسانى را كه ستم كردند،به خاطر نافرمانيشان به عذاب شديدى گرفتار ساختيم» (فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِيسٍ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ) .

* چه كسانى رهايى يافتند؟

از آن سه گروه(گنهكاران،ساكتان و اندرزدهندگان)تنها گروه سوم از مجازات الهى مصون ماندند و بطورى كه در روايات آمده است آنها هنگامى كه ديدند اندرزهايشان مؤثر واقع نمى شود ناراحت شدند و گفتند:ما از شهر بيرون مى رويم،شب هنگام به بيابان رفتند و اتفاقا در همان شب كيفر الهى دامان دو گروه ديگر را گرفت.

آيه 167

* (آيه 167)-پراكندگى يهود!اين آيه و آيۀ بعد اشاره به قسمتى از كيفرهاى دنيوى آن جمع از يهود است كه در برابر فرمانهاى الهى قد علم كردند و حق و عدالت و درستى را زير پا گذاردند.

نخست مى گويد:به خاطر بياور«زمانى كه پروردگار تو اعلام داشت كه بر اين جمعيت گنهكار،عده اى را مسلط مى كند،كه بطور مداوم تا دامنۀ قيامت آنها را در ناراحتى و عذاب قرار دهند» (وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ) .

از اين آيه استفاده مى شود كه اين گروه سركش،هرگز روى آرامش كامل نخواهند ديد،هر چند براى خود حكومت و دولتى تأسيس كنند.

و در پايان آيه اضافه مى كند كه:«پروردگار تو هم مجازاتش براى مستحقان، سريع است،و هم(نسبت به خطاكاران توبه كار)آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ).

و اين جمله نشان مى دهد كه خداوند راه بازگشت را به روى آنان بازگذارده، تا كسى گمان نبرد كه سرنوشت اجبارى توأم با بدبختى و كيفر و مجازات براى آنها تعيين شده است.

آيه 169

* (آيه 169)-در آيات گذشته سخن از نياكان يهود بود،ولى در اين آيه،بحث از فرزندان و اخلاف آنها به ميان آمده است.

نخست يادآور مى شود كه:«پس از آنها،فرزندانى جاى آنها را گرفتند كه وارث كتاب(آسمانى تورات)شدند؛اما با اين حال متاع اين دنياى پست را گرفته» بر اطاعت خدا ترجيح مى دهند (فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى) .

سپس اضافه مى كند:هنگامى كه آنها در كشمكش وجدان از يك سو، و منافع مادى از سوى ديگر قرار مى گيرند،دست به دامن اميدهاى كاذب زده، «و مى گويند(ما اين منفعت نقد را مشروع يا نامشروع به چنگ مى آوريم،خداوند رحيم و مهربان است)و به زودى ما مورد بخشش قرار خواهيم گرفت» (وَ يَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنا) .

اين جمله نشان مى دهد كه آنها بعد از انجام چنين كارى يك نوع پشيمانى زود گذر و حالت توبۀ ظاهرى به خود مى گرفتند،ولى بطورى كه قرآن مى گويد:

اين ندامت و پشيمانى آنها به هيچ وجه ريشه نداشت به همين دليل«اگر سود مادى ديگرى همانند آن به دستشان مى آمد،آن را نيز مى گرفتند» (وَ إِنْ يَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَأْخُذُوهُ) .

ص: 108

آيه 170

* (آيه 170)-در اين آيه در برابر گروه فوق اشاره به گروه ديگر مى كند كه آنها نه تنها از هرگونه تحريف و كتمان آيات الهى بركنار بودند،بلكه به آن تمسك جسته و موبه مو آنها را اجرا كردند،قرآن اين جمعيت را«مصلحان جهان»نام نهاده و اجر و پاداش مهمى براى آنها قائل شده و در بارۀ آنها چنين مى گويد:«كسانى كه تمسك به كتاب پروردگار جويند و نماز را برپا دارند(پاداش بزرگى خواهند داشت)زيرا ما پاداش مصلحان را ضايع نخواهيم ساخت» (وَ الَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنّا لا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ) .

آيۀ فوق به خوبى نشان مى دهد كه اصلاح واقعى در روى زمين بدون تمسك به كتب آسمانى و فرمانهاى الهى امكان پذير نمى باشد،و اين تعبير بار ديگر اين حقيقت را تأكيد مى كند كه دين و مذهب تنها يك برنامۀ مربوط به جهان ماوراء طبيعت و يا سراى آخرت نيست،بلكه آيينى است در متن زندگى انسانها،

ص: 109

آيه 171

* (آيه 171)-آخرين سخن در بارۀ قوم يهود:اين آيه آخرين آيه اى است كه در اين سوره پيرامون زندگى بنى اسرائيل سخن مى گويد و در آن سرگذشت ديگرى را به جمعيت يهود يادآورى مى كند،سرگذشتى كه هم درس عبرت است و هم دليل بر سپردن يك پيمان،مى گويد:به خاطر بياوريد«هنگامى كه كوه را بالاى سر آنها قرار داديم،آنچنان كه گويى سايبانى بر سر آنها بود» (وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ كَأَنَّهُ ظُلَّةٌ) .

«و آنچنان كه آنها گمان بردند بر سرشان سقوط خواهد كرد» (وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ) .وحشت و اضطراب سراسر وجودشان را گرفت،و به تضرع افتادند.

در همان حال به آنها گفتيم«آنچه را از احكام به شما داده ايم با جديت و قوت بگيريد» (خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ) .

«و آنچه در آن مانده است به خاطر داشته باشيد تا پرهيزكار شويد» (وَ اذْكُرُوا ما فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) .از كيفر خدا بترسيد و به پيمانهايى كه در آن از شما گرفته ايم عمل كنيد.

يعنى،تمام رسالت موسى(ع)و ساير انبياء و مبارزات درگيريهاى مستمر و سخت آنان،و ناراحتيها و شدايد طاقت فرسايى كه تن به آن دادند،همه براى آن بوده است كه فرمان خدا و اصول حق و عدالت و پاكى و تقوا در ميان همه بطور كامل اجرا گردد.

آيه 173

* (آيه 173)-در اين آيه اشاره به هدف ديگر اين پيمان كرده،مى گويد:اين پيمان را به خاطر آن گرفتيم كه«نگوييد:پدران ما پيش از ما بت پرست بودند و ما هم فرزندانى بعد از آنها بوديم(و چاره اى جز تبعيت از آنها نداشتيم)آيا ما را به گناه افراد بيهوده كار مجازات مى كنى» (أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ) .

آيه 176

* (آيه 176)-در اين آيه اين موضوع را چنين تكميل مى كند كه«و اگر مى خواستيم(مى توانستيم او را در همان مسير حق به اجبار نگاه داريم)و به وسيلۀ آن آيات و علوم،مقام والا بدهيم» (وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها) .

ولى مسلّم است كه نگاهدارى اجبارى افراد در مسير حق با سنّت پروردگار كه سنّت اختيار و آزادى اراده است،سازگار نيست و نشانۀ شخصيت و عظمت كسى نخواهد بود،لذا بلافاصله اضافه مى كند:

ما او را به حال خود رها كرديم«و او به پستى گراييد و از هواى نفس پيروى كرد» (وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ) .

سپس اين شخص را تشبيه به سگى مى كند كه هميشه زبان خود را همانند حيوانات تشنه بيرون آورده،مى گويد:«او همانند سگ است كه اگر به او حمله كنى دهانش باز و زبانش بيرون است و اگر او را به حال خود واگذارى باز چنين است» (فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ) .

او بر اثر شدت هوى پرستى و چسبيدن به لذات جهان ماده،يك حال عطش نامحدود و پايان ناپذير به خود گرفته كه همواره دنبال دنياپرستى مى رود،همچون يك«سگ هار»كه بر اثر بيمارى هارى حالت عطش كاذب به او دست مى دهد و در هيچ حال سيراب نمى شود.

سپس اضافه مى كند كه:«اين مثل(مخصوص به اين شخص معين نيست، بلكه)مثالى است براى همۀ جمعيتهايى كه آيات خدا را تكذيب كنند» (ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) .

«اين داستان را براى آنها بازگو كن،شايد در بارۀ آن بينديشند»و مسير صحيحى را پيدا كنند (فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ) .

ص: 112

آيه 177

* (آيه 177)-در اين آيه و آيۀ بعد در واقع يك نتيجۀ كلى و عمومى از سرگذشت«بلعم»و علماى دنياپرست گرفته،نخست مى گويد:«چه بد مثلى دارند آنها كه آيات ما را تكذيب و انكار كردند»و چه بد عاقبت و سرنوشتى در انتظار آنهاست (ساءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) .

ولى آنها به ما ظلم و ستم نمى كردند،بلكه«بر خويشتن ستم روا مى داشتند» (وَ أَنْفُسَهُمْ كانُوا يَظْلِمُونَ) .

چه ستمى از اين بالاتر كه سرمايه هاى معنوى علوم و دانشهاى خويش را كه مى تواند باعث سر بلندى خود آنها و جامعه هايشان گردد در اختيار صاحبان«زر» و«زور»مى گذارند و به بهاى ناچيز مى فروشند.

آيه 180

* (آيه 180)-در این آیه اشاره به وضع گروه بهشتی کرده،صفات آنان را بیان میکند،نخست برای بیرون آمدن از صف دوزخیان مردم را به توجه عمیق به اسما حسنای خدا دعوت نموده،می فرماید:«برای خدا نامهای نیکی است،خدا را به آنها بخوانید»(وَلِلّهِ الاَسمأ الحُسنی فَادعُودُ بِها).

ص: 114

آيه 181

* (آيه 181)-اين آيه به دو قسمت كه اساسى ترين صفات گروه بهشتيان است اشاره مى كند،مى فرمايد:«و از كسانى كه آفريديم،امت و گروهى هستند كه مردم را به حق هدايت مى كنند و به آن حكم مى كنند» (وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ) .

در واقع آنها دو برنامۀ ممتاز دارند،فكر،هدف،دعوت و فرهنگشان حق و به سوى حق است،و نيز عمل و برنامه ها و حكومتشان بر اساس حق و حقيقت مى باشد.

ص: 115

آيه 183

* (آيه 183)-در اين آيه همان مطلب را به اين صورت تأكيد مى كند:چنان نيست كه با شتابزدگى چنين كسانى را فورا مجازات كنم،بلكه«به آنها مهلت و فرصت كافى(براى تنبه و بيدارى)مى دهم»و هنگامى كه بيدار نشدند،گرفتارشان مى سازم (وَ أُمْلِي لَهُمْ) .زيرا كسانى شتاب و عجله مى كنند كه قدرت كافى ندارند و مى ترسند فرصت از دستشان برود«ولى نقشۀ من و مجازاتهايم آنچنان قوى و حساب شده است»كه هيچ كس را قدرت فرار از آن نيست (إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ) .

اين آيه به همۀ گنهكاران هشدار مى دهد كه تأخير كيفر الهى را دليل بر پاكى و درستى خود،و يا ضعيف و ناتوانى پروردگار،نگيرند،و ناز و نعمتهايى را كه در آن غرقند،نشانۀ تقربشان به خدا ندانند،چه بسا اين پيروزيها و نعمتهايى كه به آنها مى رسد مقدمۀ مجازات استدراجى پروردگار باشد،خدا آنها را غرق نعمت مى كند و به آنها مهلت مى دهد و بالا و بالاتر مى برد،اما سر انجام چنان بر زمين مى كوبد كه اثرى از آنها باقى نماند و تمام هستى و تاريخشان را درهم مى پيچد.

از امام صادق عليه السّلام در تفسير آيۀ فوق چنين نقل شده كه فرمود:«منظور از اين آيه بندۀ گنهكارى است كه پس از انجام گناه،خداوند او را مشمول نعمتى قرار مى دهد ولى او نعمت را به حساب خوبى خودش گذاشته و از استغفار در برابر گناه غافلش مى سازد».

ص: 116

شأن نزول:

مفسران اسلامى چنين نقل كرده اند:پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هنگامى كه در مكّه بود،شبى بر كوه صفا برآمد و مردم را به سوى توحيد و يكتاپرستى دعوت نمود،مخصوصا تمامى طوائف قريش را صدا زد و آنها را از مجازات الهى برحذر داشت،تا مقدار زيادى از شب گذشت،بت پرستان مكّه گفتند:«رفيق ما ديوانه شده،از شب تا صبح نعره مى كشيد»!در اين موقع آيه نازل شد و به آنها در اين زمينه پاسخ دندانشكنى داد.

تفسير:

تهمتها و بهانه ها-در اين آيه نخست خداوند به گفتار بى اساس بت پرستان دائر به جنون پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چنين پاسخ مى گويد:«آيا آنها فكر و انديشۀ خود را به كار نينداختند كه بدانند همنشين آنها(پيامبر)هيچ گونه آثارى از جنون ندارد» (أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ) .

بيش از چهل سال در ميان آنها رفت و آمد داشته،و همواره فكر،عقل و تدبيرش را ديده اند،چگونه يكباره چنين وصله اى را به وى چسباندند،و به دنبال اين جمله مى گويد:«او فقط بيم دهندۀ آشكارى است»كه جامعۀ خويش را از خطراتى كه با آن رو برو است برحذر مى دارد (إِنْ هُوَ إِلاّ نَذِيرٌ مُبِينٌ) .

آيه 186

* (آيه 186)-سر انجام در اين آيه سخن را با آنها چنين پايان مى دهد كه«هر كس را خداوند(به خاطر اعمال زشت و مستمرش)گمراه سازد،هيچ هدايت كننده اى ندارد،و خداوند آنها را همچنان در طغيان و سركشى رها مى سازد تا حيران و سرگردان شوند» (مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَلا هادِيَ لَهُ وَ يَذَرُهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ) .

اين گونه تعبيرات مخصوص به گروهى است كه آن چنان در برابر حقايق، لجوج و متعصب و معاندند كه گويى پرده بر چشم و گوش و قلبشان افتاده،پرده هاى تاريكى كه نتيجۀ اعمال خود آنهاست،و منظور از«اضلال الهى»نيز همين است.

آيه 188

آيه 189

* (آيه 189)-كفران يك نعمت بزرگ!در اينجا به گوشۀ ديگرى از حالات مشركان و طرز تفكر آنها و پاسخ به اشتباهاتشان اشاره شده است و از آنجا كه آيۀ قبل اشاره به توحيد افعالى خدا بود،آيات بعد مكمل آنها محسوب مى شود.

نخست مى گويد:«او كسى است كه(همۀ)شما را از يك فرد آفريد و همسرش را نيز از جنس او قرار داد تا در كنار او بياسايد» (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِيَسْكُنَ إِلَيْها) .

اين دو در كنار هم زندگى آرام بخشى داشتند،«اما هنگامى كه زوج با همسر خود آميزش جنسى كرد،بارى سبك برداشت(به گونه اى كه در آغاز كار اين حمل براى او مشكلى ايجاد نمى كرد،و با داشتن حمل)به كارهاى خود همچنان ادامه مى داد» (فَلَمّا تَغَشّاها حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِيفاً فَمَرَّتْ بِهِ) .

اما با گذشت شب و روز،حمل او كم كم سنگين شد«و چون سنگين شد» (فَلَمّا أَثْقَلَتْ) .در اين هنگام دو همسر،انتظار فرزندى را مى كشيدند و آرزو داشتند خداوند فرزند صالحى به آنها مرحمت كند،لذا«متوجه درگاه خدا شدند و پروردگار خويش را چنين خواندند:بار الها!اگر به ما فرزند صالحى عطا كنى از شكرگزاران خواهيم بود» (دَعَوَا اللّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَيْتَنا صالِحاً لَنَكُونَنَّ مِنَ الشّاكِرِينَ) .

آيه 191

* (آيه 191)-به دنبال اين جريان،قرآن بار ديگر فكر و عقيدۀ بت پرستى را با بيان روشن و كوبنده اى محكوم مى كند،و مى گويد:«آيا اينها موجوداتى را شريك خدا قرار مى دهند كه قادر بر آفرينش چيزى نيستند،بلكه خودشان مخلوق اويند» (أَ يُشْرِكُونَ ما لا يَخْلُقُ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ) .

آيه 195

* (آيه 195)-در سومين بيان روشن مى سازد كه آنها حتى از بندگان خود پست تر و ناتوانترند:خوب بنگريد«آيا آنها لا اقل همانند شما پاهايى دارند كه با آن راه بروند» (أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ يَمْشُونَ بِها) .

«يا دستهايى دارند كه با آن چيزى را بگيرند و كارى انجام دهند» (أَمْ لَهُمْ أَيْدٍ يَبْطِشُونَ بِها) .«يا چشمهايى دارند كه با آن ببينند» (أَمْ لَهُمْ أَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِها) .

«يا گوشهايى دارند كه با آن بشنوند» (أَمْ لَهُمْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها) .

به اين ترتيب آنها به قدرى ضعيفند،كه حتى براى جابه جا شدن نياز به كمك شما دارند و براى دفاع از موجوديت خود،نيازمند به حمايت هستند.

سر انجام در پايان آيه ضمن تعبير ديگرى كه در حكم چهارمين استدلال است مى گويد:اى پيامبر!«بگو:اين معبودهايى را كه شما شريك خدا قرار داده ايد بر ضد من بخوانيد و همگى دست به دست هم دهيد و براى من تا آنجا كه مى توانيد نقشه بكشيد و در اين كار هيچ گونه تأخير روا مداريد»ببينيم با اين حال كارى از همه شما ساخته است؟ (قُلِ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلا تُنْظِرُونِ) .

يعنى اگر من دروغ مى گويم و آنها مقربان خدا هستند و من به حريم احترامشان جسارت كرده ام،پس چرا آنها بر من غضب نمى كنند.

آيه 197

* (آيه 197)-سپس بار ديگر به تأكيد روى دلايل بطلان بت پرستى پرداخته، مى گويد:«معبودهايى را كه غير از خدا مى خوانيد كارى از آنها ساخته نيست، نمى توانند شما را يارى كنند و نه خودشان را» (وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَكُمْ وَ لا أَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ) .

آيه 200

* (آيه 200)-در اين آيه دستور ديگرى مى دهد كه در حقيقت چهارمين وظيفۀ رهبران و مبلغان را تشكيل مى دهد و آن اين كه بر سر راه آنها همواره وسوسه هاى شيطانى در شكل مقام،مال،شهوت و امثال اينها خودنمايى مى كند.

قرآن دستور مى دهد كه:«و هرگاه وسوسه اى از شيطان به تو رسد،به خدا پناه بر؛كه او شنونده و داناست»! (وَ إِمّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) .

آيه 203

* (آيه 203)-سپس حال جمعى از مشركان و گنهكاران دور از منطق را شرح مى دهد و مى گويد هنگامى كه آيات قرآن را براى آنها بخوانى آن را تكذيب مى كنند «و هنگامى كه آيه اى براى آنها نياورى(و در نزول وحى تأخير افتد)مى گويند:(پس اين آيات چه شد؟)چرا از پيش خود آنها را تنظيم نمى كنى»؟مگر همۀ اينها وحى آسمانى نيست؟ (وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآيَةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَيْتَها) .

اما«به آنها بگو:من تنها از آنچه به سويم وحى مى شود پيروى مى كنم،و جز آنچه خدا نازل مى كند،چيزى نمى گويم» (قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما يُوحى إِلَيَّ مِنْ رَبِّي) .

«اين قرآن و آيات نورانيش وسيلۀ بيدارى و بينايى از طرف پروردگار است» كه به هر انسان آماده اى ديد و روشنايى و نور مى دهد (هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ) .

«و مايۀ هدايت و رحمت براى افراد با ايمان و آنها كه در برابر حق تسليمند مى باشد» (وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ) .

آيه 205

* (آيه 205)-سپس در اين آيه براى تكميل دستور فوق به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور مى دهد-و البته يك حكم عمومى است اگرچه روى سخن در آن به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله شده همانند بسيارى ديگر از تعبيرات قرآن-كه:«پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف ياد كن» (وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً) .

سپس اضافه مى كند:«و آهسته و آرام نام او را بر زبان بياور» (وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ) .

و اين كار را همواره«صبحگاهان و شامگاهان تكرار كن» (بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ) .

«و هرگز از غافلان و بى خبران از ياد خدا مباش» (وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلِينَ) .

ياد خدا همچون باران بهارى است كه چون بر دل ببارد گلهاى بيدارى، توجه،احساس مسؤوليت،روشن بينى و هرگونه عمل مثبت و سازنده اى را مى روياند.

اشاره

از سوره هاى«مدنى»و داراى 75 آيه است

* دورنما و فشردۀ مباحث اين سوره:

نخست اشاره به بخش مهمى از مسائل مالى اسلام از جمله«انفال»و«غنائم»و«خمس»كه پشتوانۀ مهمى براى «بيت المال»محسوب مى گردد،شده است.

سپس مباحث ديگرى مانند:صفات و امتيازات مؤمنان واقعى،و داستان جنگ بدر،يعنى نخستين برخورد مسلّحانۀ مسلمانان با دشمنان.

قسمت قابل ملاحظه اى از احكام جهاد و وظائف مسلمانان در برابر حملات پى گير دشمن و لزوم آمادگى دائمى براى جهاد،و حكم اسيران و طرز رفتار با آنها جريان هجرت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و داستان آن شب تاريخى(ليلة المبيت).

وضع مشركان و خرافات آنها قبل از اسلام چگونگى ضعف و ناتوانى مسلمانان در آغاز كار و سپس تقويت آنها در پرتو اسلام.

مبارزه و درگيرى با منافقان و راه شناخت آنها و بالاخره يك سلسله مسائل اخلاقى و اجتماعى سازندۀ ديگر.

به همين دليل در فضيلت تلاوت اين سوره در روايتى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم كه فرمود:«كسى كه سورۀ«انفال»و«برائت»را در هر ماه بخواند،هرگز روح نفاق در وجود او وارد نخواهد شد و از پيروان حقيقى امير مؤمنان على عليه السّلام

ص: 127

آيه 1

آيه 2

* (آيه 2)-پنج صفت ويژۀ مؤمنان:در آيۀ گذشته به تناسب گفتگويى كه در امر غنايم ميان بعضى از مسلمانان روى داده بود سخن از تقوا و پرهيزكارى و ايمان به ميان آمد،براى تكميل اين موضوع به پنج قسمت از صفات برجستۀ مؤمنان اشاره كرده كه سه قسمت آن،جنبۀ معنوى و باطنى دارد و دو قسمت آن جنبۀ عملى و خارجى،سه قسمت اول عبارتند از«احساس مسؤوليت»و«تكامل ايمان»و«توكل»و دو قسمت ديگر عبارتند از«ارتباط با خدا»و«ارتباط و پيوند با خلق خدا».

نخست مى گويد:«مؤمنان تنها كسانى هستند كه هر وقت نام خدا برده شود، دلهاى آنها(به خاطر درك عظمت او و احساس مسؤوليت در پيشگاهش)ترسان مى گردد» (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ) .

سپس دومين صفت آنها را چنين بيان مى كند:آنها همواره در مسير تكامل پيش مى روند و لحظه اى آرام ندارند«و هنگامى كه آيات خدا بر آنها خوانده شود بر ايمانشان افزوده مى شود» (وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً) .

ص: 129

آيه 3

* (آيه 3)-پس از ذكر اين سه قسمت،از صفات روحانى و نفسانى مؤمنان راستين مى گويد:آنها در پرتو احساس مسؤوليت و درك عظمت پروردگار و همچنين ايمان فزاينده و بلندنگرى توكل،از نظر عمل داراى دو پيوند محكمند، پيوند و رابطۀ نيرومندى با خدا و پيوند و رابطۀ نيرومندى با بندگان خدا«آنها كسانى هستند كه نماز را(كه مظهر رابطۀ با خداست)برپا مى دارند و از آنچه به آنها روزى داده ايم در راه بندگان خدا انفاق مى كنند» (الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ) .

تعبير به«اقامۀ نماز»(به جاى خواندن نماز)اشاره به اين است كه نه تنها خودشان نماز مى خوانند بلكه كارى مى كنند كه اين رابطۀ محكم با پروردگار هميشه و در همه جا برپا باشد.

آيه 5

* (آيه 5)-در آيۀ اول اين سوره خوانديم كه پاره اى از مسلمانان تازه كار از چگونگى تقسيم غنائم«بدر»تا حدى ناراضى بودند،در اين آيه خداوند به آنها مى گويد:اين تازگى ندارد كه چيزى ناخوشايند شما باشد در حالى كه صلاحتان در آن است،همان گونه كه اصل جنگ بدر كه فعلا گفتگو بر سر غنائم آن است براى بعضى ناخوشايند بود و ديديد سر انجام چه نتايج درخشانى براى مسلمانان دربرداشت.

آيه مى گويد:اين ناخشنودى پاره اى از افراد از طرز تقسيم غنائم بدر«همانند آن است كه خداوند تو را به حق از خانه و جايگاهت در مدينه بيرون فرستاد در حالى كه بعضى از مؤمنان كراهت داشتند» (كَما أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكارِهُونَ) .

آيه 8

* (آيه 8)-در این آیه باز هم بطور آشکار تر پرده از روی مطلب بر می دارد که هدف اصلی این برنامه (درگیری مسلمانان با لشکر دشمن در میدان بدر)این بود که حق(یعنی توحید و اسلام و عدالت و آزادی بشر از چنگال خرافات و اسارتها و مظالم)تثبیت و جای گیر شود و باطل(یعنی شرک و کفر و بی ایمانی و ظلم

ص: 135

آيه 9

* (آيه 9)-درسهاى آموزنده در ميدان بدر:نخست به يارى فرشتگان اشاره كرده،مى گويد:«به خاطر بياوريد زمانى را كه(از شدت وحشت و اضطراب كه از كثرت نفرات دشمن و فزونى تجهيزات جنگى آنها براى شما پيش آمده بود)به خدا پناه برديد و دست حاجت به سوى او دراز كرديد و از وى تقاضاى كمك نموديد» (إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ) .

در پاره اى از روايات آمده كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نيز با مسلمانها در استغاثه و يارى طلبيدن از خداوند هم صدا بود،دست خود را به سوى آسمان بلند كرده بود و عرضه مى داشت:اللّهمّ انجزلى ما وعدتنى،اللّهمّ ان تهلك هذه العصابة لا تعبد فى الارض:«خداوندا!وعده اى را كه به من داده اى تحقق بخش،پروردگارا!اگر اين گروه مؤمنان نابود شوند پرستش تو از زمين برچيده خواهد شد»و آن قدر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به اين استغاثه و دعا ادامه داد كه عبا از دوشش بر زمين افتاد.

در اين هنگام«خداوند تقاضاى شما را پذيرفت و فرمود:من شما را با يك هزار نفر از فرشتگان كه پشت سر هم فرود مى آيند،كمك و يارى مى كنم» (فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ) .

آيه 12

* (آيه 12)-ديگر از نعمتهاى پروردگار بر مجاهدان جنگ بدر،ترس و وحشتى بود كه در دل دشمنان افكند و روحيۀ آنها را سخت متزلزل ساخت در اين باره مى فرمايد:«به خاطر بياور هنگامى را كه پروردگار تو به فرشتگان وحى فرستاد،من با شما هستم و شما افراد با ايمان را تقويت كنيد و ثابت قدم بداريد» (إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا) .

«و به زودى در دلهاى كافران ترس و وحشت مى افكنم» (سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ) .

و اين راستى عجيب بود كه ارتش نيرومند قريش در برابر سپاه كوچك مسلمانان آنچنان روحيۀ خود را باخته بود كه جمعى از درگير شدن با مسلمانان بسيار وحشت داشتند.

سپس فرمانى را كه در ميدان بدر به وسيلۀ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به مسلمانان داده بود، به ياد آنها مى آورد،و آن اين بود كه هنگام نبرد با مشركان از ضربه هاى غير كارى بپرهيزيد و نيروى خود را در آن صرف نكنيد،بلكه ضربه هاى كارى بر پيكر دشمن فرود آريد«ضربه بر بالاتر از گردن،(بر مغزها و سرهاى آنها)فرود آريد» (فَاضْرِبُوا

ص: 137

آيه 13

* (آيه 13)-بعد از همۀ گفتگوها براى اين كه كسى اين فرمانهاى شديد و دستورات قاطع و كوبنده را بر خلاف آيين جوانمردى و رحم و انصاف تصور نكند،مى فرمايد:اينها استحقاق چنين چيزى را دارند«زيرا آنان از در عداوت و دشمنى و عصيان و گردنكشى در برابر خدا و پيامبرش درآمدند» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ) .

گفته مى شود،«و هر كس از در مخالفت و دشمنى با خدا و پيامبرش درآيد (گرفتار مجازات دردناك در دنيا و آخرت خواهد شد)زيرا خداوند(همان گونه كه رحمتش وسيع و بى انتهاست)مجازاتش شديد و دردناك است» (وَ مَنْ يُشاقِقِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ) .

آيه 17

* (آيه 17)-سپس براى اين كه مسلمانان از پيروزى بدر مغرور نشوند و تنها بر نيروى جسمانى خودشان تكيه نكنند بلكه همواره دل و جان خود را به ياد خدا و مددهاى او گرم و روشن نگاه دارند مى گويد:«اين شما نبوديد كه دشمنان را در ميدان بدر كشتيد بلكه خداوند آنها را به قتل رساند» (فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ) .

«و تو اى پيامبر!نيز خاك و ريگ در صورت آنها نپاشيدى بلكه خدا پاشيد» (وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمى) .

در دنبالۀ آيه اشاره به نكتۀ مهم ديگرى مى كند و آن اين كه:ميدان بدر يك ميدان آزمايش براى مسلمانان بود«و خدا مى خواست مؤمنان را از سوى خود به وسيلۀ اين پيروزى امتحان خوبى كند» (وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً) .

و با اين جمله آيه را تمام مى كند كه«خداوند هم شنوا و هم داناست» (إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) .

يعنى خدا صداى استغاثۀ پيامبر و مؤمنان را شنيد و از صدق نيّت و اخلاص آنها آگاه و با خبر بود،و به همين دليل همگى را مشمول لطف قرار داد و بر دشمن

ص: 139

آيه 18

* (آيه 18)-در اين آيه براى تأكيد و تعميم اين موضوع مى فرمايد:«سرنوشت مؤمنان و كافران و عاقبت كارشان همان بود كه شنيديد» (ذلِكُمْ) .

سپس به عنوان ذكر علت مى گويد:«خداوند نقشه هاى كافران را(در برابر مؤمنان)ضعيف و سست مى كند»تا نتوانند آسيبى به آنها و برنامه هايشان برسانند (وَ أَنَّ اللّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكافِرِينَ) .

آيه 20

* (آيه 20)-شنوندگان ناشنوا!اين آيه در زمينۀ دعوت مسلمانان به اطاعت كامل از پيامبر اسلام در جنگ و صلح و در همۀ برنامه ها چنين مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!اطاعت خدا و پيامبرش كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ) .

و باز براى تأكيد اضافه مى كند:«هيچ گاه از اطاعت فرمان او روى گردان نشويد در حالى كه سخنان او و اوامر و نواهيش را مى شنويد» (وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ).

لحن آيه نشان مى دهد كه بعضى از مؤمنان از وظيفۀ خود در اين زمينه كوتاهى كرده بودند.

آيه 23

* (آيه 23)-در روايات آمده است كه جمعى از بت پرستان لجوج نزد پيامبر آمده،گفتند:اگر جدّ بزرگ ما«قصىّ بن كلاب»را زنده كنى و گواهى به نبوت تو دهد ما همگى تسليم خواهيم شد-آيه نازل شد و به آنها پاسخ داد.

آيه مى گويد:خداوند هيچ گونه مضايقه در دعوت آنها به سوى حق ندارد اگر آنها آمادگى مى داشتند و«خدا از اين نظر خير و نيكى در آنها مى ديد حرف حق را به هر صورت بود به گوش آنها مى رسانيد» (وَ لَوْ عَلِمَ اللّهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ) .ولى آنها دروغ مى گويند و بهانه مى گيرند و هدفشان شانه خالى كردن از زير بار حقّ است.

«و اگر با اين حال(خداوند خواستۀ آنها را بپذيرد و)سخنان حق را بيش از اين به گوش آنها بخواند(و يا جدّشان قصىّ بن كلاب را زنده كند و گواهى او را بشنوند) باز رو گردان مى شوند و اعراض مى كنند» (وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ) .

اين جمله ها در بارۀ كسانى است كه بارها سخنان حق را شنيده اند و آيات روح پرور قرآن به گوش آنها رسيده و محتواى عالى آن را فهميده اند ولى باز بر اثر تعصّب و لجاجت در مقام انكار بر آمدند.

اين آيه جواب دندان شكنى است براى پيروان مكتب جبر،و نشان مى دهد كه سر چشمۀ همۀ سعادتها از خود انسان شروع مى شود.

آيه 25

* (آيه 25)-سپس اشاره به عواقب شوم عدم پذيرش دعوت حيات بخش خدا و پيامبر مى كند و مى گويد:«از فتنه اى بپرهيزيد كه تنها دامن ستمكاران شما را نمى گيرد»بلكه همه را فرا خواهد گرفت (وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً) .

در آيۀ مورد بحث«فتنه»به معناى بلاها و مصائب اجتماعى است كه دامن همه را مى گيرد،و مفهوم آن اين است:افراد جامعه نه تنها موظفند وظايف خود را انجام دهند بلكه موظفند ديگران را هم به انجام وظيفه وا دارند زيرا اختلاف و پراكندگى و ناهماهنگى در مسائل اجتماعى موجب شكست برنامه ها خواهد شد و دود آن در چشم همه مى رود.

در پايان آيه با زبان تهديدآميز مى گويد:«بدانيد خداوند مجازاتش شديد است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ) .

آيه 27

تفسير:

نخست خداوند روى سخن را به مؤمنان كرده و مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!به خدا و پيامبر خيانت نكنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ) .

خيانت به خدا و پيامبر آن است كه اسرار نظامى مسلمانان را در اختيار ديگران بگذارند،و يا دشمنان را در مبارزۀ خود تقويت كنند.

سپس مى گويد:«در امانات خود نيز خيانت نكنيد در حالى كه مى دانيد»اين كار گناه بزرگى است! (وَ تَخُونُوا أَماناتِكُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ) .

«خيانت»به معناى خوددارى از پرداخت حقّى است كه انسان پرداختن آن را تعهد كرده و امانت گرچه معمولا به امانتهاى مالى گفته مى شود ولى در منطق قرآن مفهوم وسيعى دارد كه تمام شؤون زندگى اجتماعى و سياسى و اخلاقى را در برمى گيرد.

آيه 29

* (آيه 29)-ايمان و روشن بينى:در آيات گذشته يك سلسله دستورات حيات بخش كه ضامن سعادت مادى و معنوى بود بيان شد ولى به كار بستن آنها جز در سايۀ تقوا ميسّر نيست،لذا در اين آيه به چهار نتيجه و ثمره براى تقوا و پرهيزكارى اشاره شده است،نخست مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر تقوا پيشه كنيد و از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد به شما نورانيت و روشن بينى خاصى مى بخشد كه بتوانيد حق را از باطل به خوبى تشخيص دهيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً) .

لذا در حالات مردان و زنان پرهيزكار روشن بينى هايى مشاهده مى كنيم كه هرگز از طريق علم و دانش معمولى قابل درك نيست،آنها بسيارى از حوادث را كه در لابلاى آشوبهاى اجتماعى ريشۀ آن ناشناخته است به خوبى مى شناسند و چهره هاى منفور دشمنان حق را از پشت هزاران پردۀ فريبنده مى بينند.

از سوى ديگر به كار افتادن نيروها و انرژيها و هدر رفتن اين سرمايه ها در راه گناه موجب مى شود كه مردم از نظر درك و اطلاع،در سطحى پايين قرار گيرند و افكار منحطى داشته باشند هر چند در صنايع و زندگى مادى پيشروى كنند.

سپس مى گويد:علاوه بر تشخيص حق از باطل نتيجۀ پرهيزكارى اين است كه«خداوند گناهان شما را مى پوشاند و آثار آن را از وجود شما برمى دارد» (وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ) .

به علاوه«شما را مشمول آمرزش خود قرار مى دهد» (وَ يَغْفِرْ لَكُمْ) .

و پاداشهاى فراوان ديگرى در انتظار شماست كه جز خدا نمى داند زيرا «خداوند صاحب فضل و بخشش عظيم است» (وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ) .

اين چهار اثر،ميوه هاى درخت تقوا و پرهيزكارى هستند و وجود رابطۀ طبيعى در ميان تقوا و پاره اى از اين آثار مانعى از آن نمى شود كه همۀ آنها را به خدا

ص: 146

آيه 30

تفسير:

سر آغاز هجرت-اين آيه اگرچه اشاره به جريان هجرت دارد ولى مسلما در مدينه نازل شده است.

نخست مى گويد:«به خاطر بياور زمانى را كه مشركان مكّه نقشه مى كشيدند كه تو را يا به زندان بيفكنند و يا به قتل رسانند و يا تبعيد كنند» (وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ) .

سپس اضافه مى كند:«آنها نقشه مى كشند و چاره مى انديشند،و خداوند هم چاره جويى و تدبير مى كند و خداوند بهترين چاره جويان و مدبّران است» (وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ) .

آنها حد اكثر نيروى فكرى و جسمانى خويش را براى نابود كردن پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله به كار بردند،و حتى يكصد شتر كه در آن روز سرمايۀ عظيمى بود براى يافتن پيامبر جايزه تعيين كردند و افراد بسيارى كوهها و بيابانهاى اطراف مكّه را زير پاگذاردند،و حتى تا دم در غار آمدند ولى خداوند با يك وسيلۀ بسيار ساده و كوچك-چند تار عنكبوت-همۀ اين طرحها را نقش بر آب كرد،و با توجه به اين كه مسألۀ هجرت سر آغاز مرحلۀ نوينى از تاريخ اسلام بلكه تاريخ بشريت بود نتيجه مى گيريم كه خداوند به وسيلۀ چند تار عنكبوت مسير تاريخ بشريت را تغيير داد! اين منحصر به جريان هجرت نيست بلكه تاريخ انبياء نشان مى دهد كه همواره خداوند براى درهم كوبيدن گردنكشان از ساده ترين وسائل استفاده مى كرده

ص: 148

آيه 31

* (آيه 31)-بيهوده گويان!در آيۀ گذشته نمونه اى از منطق عملى«مشركان» خرافى مكّه بيان شد،در اينجا نمونه اى از منطق فكرى آنها منعكس شده است تا روشن شود كه آنها نه داراى سلامت فكر بودند و نه درستى عمل،بلكه همۀ برنامه هايشان بى اساس و ابلهانه بود! نخست مى گويد:«هنگامى كه آيات ما بر آنها خوانده شود مى گويند آن را شنيديم(اما چيز مهمّى نيست)اگر بخواهيم مثل آن را مى گوييم»! (وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا) .

«اينها(كه محتواى مهمى ندارد)همان افسانه هاى پيشينيان است»! (إِنْ هذا إِلاّ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ) .

اين سخن را در حالى مى گفتند كه بارها به فكر مبارزه با قرآن افتاده،و از آن عاجز گشته بودند و به خوبى مى دانستند كه توانايى بر معارضۀ با قرآن ندارند.

آيه 34

* (آيه 34)-در اين آيه مى گويد اينها استحقاق عذاب الهى را دارند:«چرا خداوند آنها را عذاب نكند و حال آن كه مانع از رفتن مؤمنان به مسجد الحرام مى شوند» (وَ ما لَهُمْ أَلاّ يُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَ هُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ) .

و اين اشاره به زمانى است كه مسلمانان در مكّه بودند و حق نداشتند آزادانه در كنار خانۀ خدا نماز جماعت اقامه كنند و يا اشاره به ممانعتهايى است كه بعدا از انجام مراسم حجّ و عمره نسبت به مؤمنان به عمل مى آوردند.

عجيب اين كه اين مشركان آلوده خود را صاحب اختيار و سرپرست اين كانون بزرگ عبادت مى پنداشتند ولى قرآن اضافه مى كند:«آنها هرگز سرپرستان اين مركز مقدّس نبودند» (وَ ما كانُوا أَوْلِياءَهُ) .

«تنها كسانى حق اين سرپرستى را دارند كه موحّد و پرهيزكار باشند» (إِنْ أَوْلِياؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ) .

«ولى غالب آنها از اين واقعيت بى خبرند» (وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ) .

ص: 150

آيه 35

* (آيه 35)-عجيبتر اين كه آنها مدعى بودند كه نماز و عبادتى دارند و به كارهاى احمقانۀ خود،نعره زدنها و كف زدنها در اطراف خانۀ خدا،نام نماز مى گذاشتند،لذا قرآن اضافه مى كند:«نماز آنها در كنار خانۀ خدا(كعبه)چيزى جز سوت كشيدن و كف زدن نبود» (وَ ما كانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلاّ مُكاءً وَ تَصْدِيَةً).

در تاريخ مى خوانيم كه گروهى از اعراب در زمان جاهليت به هنگام طواف خانۀ كعبه لخت مادرزاد مى شدند،و سوت مى كشيدند و كف مى زدند و نام آن را عبادت مى گذاشتند.

در تعقيب اين جمله مى گويد اكنون كه همۀ كارهاى شما حتى نماز و عبادتتان اين چنين ابلهانه و زشت و شرم آور است مستحق مجازاتيد«پس بچشيد عذاب الهى را به خاطر اين كفرتان» (فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ).

آيه 37

* (آيه 37)-پس از آن كه در آيۀ قبل سه نتيجۀ شوم انفاقهاى مالى دشمنان حق بازگو شد،در اين آيه مى فرمايد:اين حسرت و شكست و بدبختى«براى آن است كه خداوند مى خواهد ناپاك را از پاك(در اين جهان و جهان ديگر)جدا سازد» (لِيَمِيزَ اللّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ) .

اين يك سنت الهى است كه براى هميشه«پاك»و«ناپاك»«مخلص» و«رياكار»«مجاهد راستين»و«دروغين»«كارهاى الهى»و«شيطانى»«برنامه هاى انسانى»و«ضد انسانى»ناشناخته نمى مانند،بلكه سر انجام صفوف از يكديگر مشخص مى گردد،و حق جلوۀ خود را نشان خواهد داد.

سپس اضافه مى كند:«تا خداوند ناپاكها را به يكديگر ضميمه كند و همه را متراكم سازد،و در يك جا در جهنم قرار دهد» (وَ يَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلى بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَمِيعاً فَيَجْعَلَهُ فِي جَهَنَّمَ) .

خبيث و ناپاك از هر گروه و در هر شكل و لباس سر انجام شكل واحدى خواهند داشت،و پايان كار همۀ آنها زيان و خسران خواهد چنانكه قرآن مى گويد:

«آنها زيانكارانند» (أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

آيه 39

* (آيه 39)-از آنجا كه در آيۀ قبل دشمنان را براى بازگشت به سوى حق دعوت كرده بود،و اين دعوت ممكن بود اين فكر را براى مسلمانان ايجاد كند كه ديگر دوران جهاد پايان يافته و هيچ راهى جز انعطاف و نرمش در پيش نيست،براى رفع اين اشتباه اضافه مى كند:«با اين دشمنان سرسخت مبارزه كنيد و پيكار را همچنان ادامه دهيد تا فتنه برچيده شود و دين يكپارچه براى خدا باشد» (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّهِ) .

در ذيل آيه بار ديگر در برابر شدت عمل دست دوستى و محبت را به سوى آنها دراز مى كند و مى گويد:«اگر از راه و روش خود دست بردارند خداوند به آنچه عمل مى كنند آگاه است»و با لطف و مرحمت خاصّ خويش با آنان رفتار خواهد كرد (فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ بِما يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) .

در تفسيرهاى اهل سنت و تفاسير مختلف شيعه از امام صادق عليه السّلام چنين نقل شده كه فرمود:«تأويل و تفسير نهايى اين آيه هنوز فرا نرسيده است، و هنگامى كه قائم ما قيام كند كسانى كه زمان او را درك كنند تأويل اين آيه را خواهند ديد،به خدا سوگند كه در آن موقع دين محمد صلّى اللّه عليه و آله به تمام نقاطى كه شب پوشش آرام بخش خود را بر آن مى افكند خواهد رسيد تا در سراسر روى زمين مشرك و بت پرستى باقى نماند».

آغاز جزء دهم قرآن مجيد

آيه 42

* (آيه 42)-قرآن به تناسب سخنى كه از«يوم الفرقان»(روز جنگ بدر)در آيۀ قبل آمده بود جزئيات ديگرى از اين جنگ را به خاطر مسلمانان مى آورد تا به اهميت اين نعمت پيروزى بيشتر واقف شوند.

نخست مى گويد:«آن روز شما در طرف پايين و(نزديك مدينه)قرار داشتيد و آنها در طرف بالا و دورتر» (إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوى) .

در اين ميدان مسلمانان در سمت شمالى كه نزديكتر به مدينه است قرار داشتند،و دشمنان در سمت جنوبى كه دورتر است.

سپس مى گويد:«كاروانى را كه شما در تعقيب آن بوديد(كاروان تجارتى قريش و ابو سفيان)در نقطۀ پايين ترى قرار داشت» (وَ الرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنْكُمْ) .

از همۀ اينها گذشته تعداد نفرات و امكانات جنگى مسلمانان در مقابل دشمن از هر نظر كمتر و ضعيفتر بود و در سطح پايين ترى قرار داشتند و دشمن در سطح بالاتر،لذا قرآن اضافه مى كند:«شرايط چنان بود كه اگر از قبل آگاهى داشتيد و مى خواستيد در اين زمينه با يكديگر وعده و قراردادى بگذاريد حتما گرفتار اختلاف در اين ميعاد مى شديد» (وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعادِ) .

زيرا بسيارى از شما تحت تأثير وضع ظاهرى و موقعيت ضعيف خود در مقابل دشمن قرار مى گرفتيد و با چنين جنگى اصولا مخالفت مى كرديد.

ولى خداوند شما را در مقابل يك عمل انجام شده قرار داد«تا كارى را كه مى بايست انجام گيرد تحقّق بخشد» (وَ لكِنْ لِيَقْضِيَ اللّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولاً) .

تا در پرتو اين پيروزى غير منتظره و معجزآسا حق از باطل شناخته شود

ص: 155

آيه 43

* (آيه 43)-پيامبر صلّى اللّه عليه و آله قبلا صحنه اى از نبرد را در خواب ديد كه تعداد كمى از و دشمنان در مقابل مسلمانان حاضر شده اند،اين خواب را براى مسلمانان نقل كرد و موجب تقويت روحيه و ارادۀ آنها در پيشروى به سوى ميدان بدر گرديد.

در اين آيه اشاره به فلسفۀ اين موضوع و نعمتى كه خداوند از اين طريق به مسلمانان ارزانى داشت مى كند،مى گويد:«در آن زمان خداوند در خواب عدد دشمنان را به تو كم نشان داد و اگر آنها را زياد نشان مى داد مسلما به سستى مى گرائيديد» (إِذْ يُرِيكَهُمُ اللّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ) .

و نه تنها سست مى شديد بلكه«كارتان به اختلاف مى كشيد»و گروهى موافق رفتن به ميدان و گروهى مخالف مى شديد (وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ) .

«ولى خداوند(شما را از اين سستى و اختلاف كلمه و تنازع و آشفتگى با اين خوابى كه چهرۀ باطنى را نشان مى داد نه ظاهرى را)رهايى بخشيد و سالم نگهداشت» (وَ لكِنَّ اللّهَ سَلَّمَ) .

چرا كه خداوند از روحيه و باطن همۀ شما آگاه بود«و او از آنچه در درون سينه هاست باخبر است» (إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) .

آيه 45

* (آيه 45)-شش دستور ديگر در زمينۀ جهاد!در اين آيه و آيۀ بعد شش دستور مهم به مسلمانان داده شده است:

1-نخست مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هنگامى كه گروهى از دشمنان را در برابر خود در ميدان نبرد ببينيد ثابت قدم باشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا) ،يعنى ديگر از نشانه هاى بارز ايمان ثابت قدم در همۀ زمينه ها مخصوصا در پيكار با دشمنان حق است.

2-«خدا را فراوان ياد كنيد تا رستگار و پيروز شويد» (وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) .

شك نيست كه منظور از ياد خدا تنها ذكر لفظى نيست،بلكه خدا را در درون جان حاضر ديدن است،اين توجه به خدا روحيۀ سرباز مجاهد را تقويت مى كند و در پرتو آن احساس مى نمايد كه در ميدان مبارزه تنها نيست،تكيه گاه نيرومندى دارد كه هيچ قدرتى در برابر آن مقاومت نمى كند،و اگر هم كشته شود به بزرگترين سعادت،يعنى سعادت شهادت رسيده است.

آيه 47

* (آيه 47)-ششم:در اين آيه مسلمانان را از پيروى كارهاى ابلهانه و اعمال غرورآميز و بى محتوا و سر و صداهاى توخالى و بى معنى باز مى دارد،و با اشاره به جريان كار ابو جهل و طرز افكار او و اديانش مى فرمايد:«و مانند كسانى نباشيد كه از سرزمين خود از روى غرور و هوى پرستى و خود نمايى در برابر مردم(بسوى ميدان بدر)خارج شدند» (وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النّاسِ) .

«همانها كه(مردم را)از راه خدا باز مى داشتند»و سر انجام شكست خوردند (وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ) .هم هدفشان نامقدّس بود و هم وسايل رسيدنشان به اين هدف.

«خداوند به كارهايى كه اين گونه افراد انجام مى دهند محيط است و از اعمالشان باخبر» (وَ اللّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ) .

آيه 49

* (آيه 49)-در اين آيه اشاره به روحيۀ جمعى از طرفداران لشكر شرك و بت پرستى در صحنۀ بدر مى كند و مى گويد:«در آن هنگام منافقان و آنهايى كه در دل آنها بيمارى بود مى گفتند:اين مسلمانان را دينشان مغرور ساخته است» (إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِينُهُمْ) .

ولى آنها بر اثر عدم ايمان و عدم آگاهى از الطاف پروردگار و امدادهاى غيبى او از اين حقيقت آگاهى ندارند كه:«هر كس بر خدا توكّل كند(و پس از بسيج تمام نيروهايش خود را به او بسپارد خداوند او را يارى خواهد كرد،چه اين كه خداوند قادرى است كه هيچ كس در مقابل او ياراى مقاومت ندارد،و حكيمى است كه ممكن نيست دوستان و مجاهدان راهش را تنها بگذارد)چرا كه خداوند قدرتمند و حكيم است» (وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ) .

«منافقان»و«بيمار دلان»اشاره به گروه منافقان مدينه است،يا منافقانى كه در مدينه به صفوف مسلمانان پيوسته بودند و يا آنها كه در مكّه ظاهرا ايمان آورده اند، ولى از هجرت به مدينه سرباز زدند و در ميدان بدر به صفوف مشركان پيوسته،و به هنگامى كه كمى نفرات مسلمانان را در برابر لشكر كفر ديدند و گفتند اين جمعيت مسلمانان فريب دين و آيين خود را خوردند و به اين ميدان گام گذاردند.

آيه 51

* (آيه 51)-سپس مى گويد به آنها گفته مى شود:«اين مجازات دردناك(كه هم اكنون مى چشيد)به خاطر امورى است كه دستهايتان پيش از شما فراهم ساخته و به اين جهان فرستاده است» (ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ) .

و در آخر آيه اضافه مى كند:«خداوند هيچ گاه ظلم و ستم به بندگانش روا نمى دارد»و هرگونه مجازات و كيفرى در اين جهان و جهان ديگر دامان آنها را بگيرد از ناحيۀ خود آنهاست وَ أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ) .

آيه 54

* (آيه 54)-در تعقيب اين هدف بار ديگر قرآن اشاره به حال قدرتمندانى همانند فرعونيان و گروهى ديگر از اقوام پيشين مى كند و مى گويد:وضع حال و عادت بت پرستان در مورد سلب نعمتها و گرفتارى در چنگال كيفرهاى سخت«همچون وضع و حالت فرعونيان و اقوام پيشين بود» (كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ) .

«آنها نيز آيات پروردگارشان را(كه به منظور هدايت و تقويت و سعادت آنان نازل شده بود)تكذيب كرده و زير پا گذاشتند» (كَذَّبُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ) .

«ما هم به خاطر گناهانشان هلاكشان كرديم» (فَأَهْلَكْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ) .

«و فرعونيان را در ميان امواج غرق ساختيم» (وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ) .

«و تمام اين اقوام و افرادشان ظالم و ستمگر بودند»هم نسبت به خويشتن و هم نسبت به ديگران (وَ كُلٌّ كانُوا ظالِمِينَ) .

آيه 56

* (آيه 56)-سپس مى گويد«اينها همان كسانى بودند كه با آنها عهد و پيمان بستى(كه لااقلّ بى طرفى را رعايت كنند و در صدد آزار مسلمانان و كمك به دشمنان اسلام نباشند)ولى آنها هر بار پيمان خود را مى شكستند» (الَّذِينَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ) .

نه از خدا شرم مى كردند«و نه از مخالفت فرمان او پرهيز داشتند»و نه از زير پا گذاردن اصول انسانى پروا مى نمودند (وَ هُمْ لا يَتَّقُونَ) .

آيه 60

* (آيه 60)-افزايش قدرت جنگى و هدف آن:به تناسب دستورات گذشته در زمينۀ جهاد اسلامى،در اين آيه به يك اصل حياتى كه در عصر و زمان بايد مورد توجه مسلمانان باشد اشاره مى كند،و آن لزوم آمادگى رزمى كافى در برابر دشمنان است.

نخست مى گويد:«در برابر دشمنان هر قدر توانايى داريد از نيرو و قدرت و اسبهاى ورزيده براى ميدان آماده سازيد» (وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ) .

يعنى در انتظار نمانيد تا دشمن به شما حمله كند و آنگاه آمادۀ مقابله شويد، بلكه از پيش بايد به حدّ كافى آمادگى در برابر هجومهاى احتمالى دشمن داشته باشيد.

تعبير آيه به قدرى وسيع است كه بر هر عصر و زمان و مكانى كاملا تطبيق مى كند و اگر اين دستور بزرگ اسلامى «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ» به عنوان يك شعار همگانى در همه جا تبليغ شود و مسلمانان از كوچك و بزرگ،عالم و غير عالم،نويسنده و گوينده،سرباز و افسر،كشاورز و بازرگان،در زندگى خود آن را به كار بندند،براى جبران عقب ماندگيشان كافى است.

سيرۀ عملى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و پيشوايان بزرگ اسلام نيز نشان مى دهد كه آنها براى مقابله با دشمن از هيچ فرصتى غفلت نمى كردند،در تهيۀ سلاح و نفرات،تقويت روحيۀ سربازان،انتخاب محل اردوگاه،و انتخاب زمان مناسب براى حمله به دشمن و به كار بستن هرگونه تاكتيك جنگى،هيچ مطلب كوچك و بزرگى را از نظر دور نمى داشتند.

سپس قرآن به دنبال اين دستور اشاره به هدف منطقى و انسانى اين موضوع

ص: 164

آيه 61

* (آيه 61)-این آيه که پیرامون صلح با دشمن بحث می کند این حقیقت را روشن تر می سازد،می گوید:«و اگر آنها تمایل به صلح نشان دادند تو نیز(دست آنها

ص: 165

آيه 62

* (آيه 62)-ولى با اين حال به پيامبر و مسلمانان هشدار مى دهد كه:«اگر بخواهند تو را فريب دهند(و صلح را مقدمه اى براى ضربۀ غافلگيرانه اى قرار دهند يا هدفشان تأخير جنگ براى فراهم كردن نيروى بيشتر باشد از اين موضوع نگرانى به خود راه مده)زيرا خداوند كفايت كار تو را مى كند و در همه حال پشتيبان توست» (وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللّهُ) .

سابقۀ زندگى تو نيز گواه بر اين حقيقت است زيرا:«اوست كه تو را با يارى خود و به وسيلۀ مؤمنان پاكدل تقويت كرد» (هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ) .

آيه 64

* (آيه 64)-در اين آيه براى تقويت روحيۀ پاك پيامبر صلّى اللّه عليه و آله روى سخن را به او كرده،مى گويد:«اى پيامبر!خداوند و اين مؤمنانى كه از تو پيروى مى كنند براى حمايت تو كافى هستند»و با كمك آنها مى توانى به هدف خود نائل شوى (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ) .

آيه 66

* (آيه 66)-اما به دنبال دستور سنگين فوق،خداوند آن را چند درجه تخفيف مى دهد و مى گويد:«هم اكنون خداوند به شما تخفيف داد و دانست در ميان شما افرادى ضعيف و سست هستند» (الْآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً) .

سپس مى گويد:«در اين حال اگر از شما صد نفر سرباز با استقامت باشند،بر دويست نفر غلبه مى كنند و اگر هزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا پيروز مى شوند» (فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللّهِ) .

ولى در هر حال فراموش نكنيد كه«خداوند با صابران است» (وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرِينَ) .

يعنى هنگامى كه مسلمانان گرفتار ضعف و سستى شوند و در ميان آنها افراد تازه كار و ناآزموده و ساخته نشده،بوده باشند مقياس سنجش همان نسبت دو برابر است،ولى به هنگامى كه افراد ساخته شده و ورزيده و قوى الايمان همانند بسيارى از رزمندگان بدر بوده باشند اين نسبت تا ده برابر ترقى مى كند.

هر يك از اين دو حكم مذكور در دو آيه،مربوط به دو گروه مختلف و در شرايط متفاوت است.

آيه 68

* (آيه 68)-در اين آيه بار ديگر به ملامت و توبيخ كسانى كه براى تأمين منافع زود گذر مادّى مصالح مهمّ اجتماعى را به خطر افكندند،پرداخته،مى گويد:«اگر فرمان سابق خدا نبود عذاب و كيفر بزرگى به خاطر اسيرانى كه گرفتيد به شما مى رسيد» (لَوْ لا كِتابٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ) .

ولى همان گونه كه در آيات ديگر قرآن تصريح شده،سنّت پروردگار اين است كه نخست احكام را تبيين مى كند سپس متخلّفين را كيفر مى دهد.

ص: 169

آيه 70

* (آيه 70)-مسألۀ مهمى كه در مورد اسيران جنگى وجود دارد موضوع اصلاح و تربيت و هدايت آنهاست.

لذا در اين آيه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور مى دهد كه اسيران را با بيان دلگرم كننده اى به سوى ايمان و اصلاح روش خود دعوت و تشويق كند،مى گويد:«اى پيامبر!به اسيرانى كه در دست شما هستند بگو:اگر خداوند در دلهاى شما خير و نيكى بداند

ص: 170

آيه 71

* (آيه 71)-و از آنجا كه ممكن بود بعضى از اسيران از اين برنامه سوء استفاده كنند و با اظهار اسلام به قصد خيانت و انتقامجويى در صفوف مسلمانان درآيند،در اين آيه هم به آنها اخطار مى كند،و هم به مسلمانان هشدار مى دهد و مى گويد:

«و اگر بخواهند به تو خيانت كنند چيز تازه اى نيست،آنها پيش از اين هم به خدا خيانت كردند» (وَ إِنْ يُرِيدُوا خِيانَتَكَ فَقَدْ خانُوا اللّهَ مِنْ قَبْلُ) .

چه خيانتى از اين بالاتر كه نداى فطرت را نشنيده گرفته و حكم عقل را پشت سر انداختند،و براى خدا شريك و شبيه قائل شدند.

ولى اينها نبايد فراموش كنند كه:«خداوند تو و يارانت را بر آنها پيروز كرد» (فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ) .

در آينده نيز اگر راه خيانت را بپويند به پيروزى نخواهند رسيد.

خداوند از نيات آنها آگاه است و دستوراتى را كه در بارۀ اسيران داده است بر طبق حكمت مى باشد،زيرا«خداوند عليم و حكيم است» (وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ).

آيه 73

* (آيه 73)-در اين آيه به نقطۀ مقابل جامعۀ اسلامى،يعنى جامعۀ كفر و دشمنان اسلام اشاره كرده و مى گويد:«آنها كه كافر شدند بعضى اولياى بعضى ديگرند» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ) .

يعنى پيوند آنها تنها با خودشان است،و شما حق نداريد با آنها پيوندى داشته باشيد،و از آنها حمايت كنيد و يا آنها را به حمايت خود دعوت نماييد.

سپس به مسلمانان هشدار مى دهد كه:«اگر اين دستور مهم را ناديده بگيريد، فتنه و فساد عظيمى در زمين و در محيط جامعۀ شما به وجود خواهد آمد» (إِلاّ تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْأَرْضِ وَ فَسادٌ كَبِيرٌ) .

چه فتنه و فسادى از اين بالاتر كه خطوط پيروزى شما محو مى گردد و دسائس دشمنان در جامعۀ شما كارگر مى شود.

آيه 75

* (آيه 75)-در اين آيه،به چهارمين گروه مسلمانان يعنى«مهاجران بعدى» اشاره كرده،مى گويد:«آنها كه بعد از اين ايمان بياورند و هجرت كنند و با شما در جهاد شركت جويند آنها نيز از شمايند» (وَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولئِكَ مِنْكُمْ) .

يعنى؛جامعۀ اسلامى يك جامعۀ مدار بسته و انحصارى نيست،بلكه درهايش به سوى همۀ مؤمنان و مهاجران و مجاهدان آينده نيز گشوده است.

و در پايان آيه اشاره به ولايت و اولويت خويشاوندان نسبت به يكديگر كرده،مى گويد:«خويشاوندان(نيز)نسبت به يكديگر و در احكامى كه خداوند بر بندگانش مقرر داشته اولويت دارند» (وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ) .

در حقيقت در آيات گذشته سخن از ولايت و اولويت عمومى مسلمانان نسبت به يكديگر بود و در اين آيه تأكيد مى كند كه اين ولايت و اولويت در مورد خويشاوندان به صورت قويتر و جامعترى است،زيرا خويشاوندان مسلمان علاوه بر ولايت ايمان و هجرت،ولايت خويشاوندى نيز دارند.

و در آخرين جملۀ اين آيه كه آخرين جملۀ سورۀ انفال است،مى فرمايد:

«خداوند به هر چيزى داناست» (إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ) .

و تمامى احكامى را كه در زمينۀ«انفال»و«غنائم جنگى»و«نظام جهاد» و«صلح»و«احكام اسيران جنگى»و مسائل مربوط به«هجرت»و مانند آن در اين سوره نازل كرده است همه را روى حساب و برنامۀ دقيقى بيان نموده كه با روح جامعۀ انسانى و عواطف بشرى و مصالح همه جانبۀ آنها كاملا منطبق است «پايان سورۀ انفال»

ص: 174

اشاره

اين سوره در«مدينه»نازل شده و 129 آيه است.

* توجه به اين نكات قبل از تفسير سوره لازم است:

* 1-نامهاى اين سوره:

مفسران براى اين سوره نامهاى زيادى كه بالغ بر ده نام مى شود ذكر كرده اند،كه از همه معروفتر«برائت»و«توبه»و«فاضحه»است.

* 2-تاريخچۀ نزول سوره:

اين سوره آخرين سوره يا از آخرين سوره هايى است كه بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مدينه نازل گرديد،آغاز نزول آن را در سال نهم هجرت مى دانند،و قسمتى از آن پيش از جنگ تبوك،و قسمتى به هنگام آمادگى براى جنگ،و بخش ديگرى از آن پس از مراجعت از جنگ نازل شده است.

آيات آغاز اين سوره كه پيرامون وضع باقيمانده مشركان بود در مراسم حج به وسيلۀ امير مؤمنان على عليه السّلام به مردم ابلاغ شد.

* 3-محتواى سوره:

قسمت مهمى از اين سوره پيرامون باقيماندۀ مشركان و بت پرستان و قطع رابطه با آنها،و الغاء پيمانهايى است كه با مسلمانان داشتند.

قسمت مهم ديگرى از اين سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن مى گويد، و به مسلمانان شديدا هشدار مى دهد و نشانه هاى منافقان را بر مى شمرد.

بخش ديگرى از اين سوره پيرامون اهميت جهاد در راه خدا و اتحاد صفوف است.

ص: 175

آيه 1

* (آيه 1)-پيمانهاى مشركان الغاء مى شود!در محيط دعوت اسلام گروههاى مختلفى وجود داشتند.گروهى با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هيچ گونه پيمانى نداشتند، و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مقابل آنها نيز هيچ گونه تعهدى نداشت.

گروههاى ديگرى در«حديبيه»و مانند آن پيمان ترك مخاصمه با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بسته بودند.در اين ميان بعضى از طوائفى كه با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پيمان بسته بودند،يك جانبه و بدون هيچ مجوزى پيمانشان را به خاطر همكارى آشكار با دشمنان اسلام شكستند،و يا در صدد از ميان بردن رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله برآمدند.

ص: 176

آيه 2

* (آيه 2)-سپس براى آنها يك مهلت چهار ماهه قائل مى شود،كه در اين مدت بيانديشند،و وضع خود را روشن سازند،و پس از انقضاى چهار ماه يا بايد دست از آيين بت پرستى بكشند و يا آمادۀ پيكار گردند،مى گويد:«چهار ماه در زمين آزادانه به هر كجا مى خواهيد برويد» (فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ) .

ولى بعد از چهار ماه وضع دگرگون خواهد شد«اما بدانيد كه شما نمى توانيد خداوند را ناتوان سازيد،و از قلمرو قدرت او بيرون رويد» (وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ) .

و نيز بدانيد كه:«خداوند كافران مشرك و بت پرست را سر انجام خوار و رسوا خواهد ساخت» (وَ أَنَّ اللّهَ مُخْزِي الْكافِرِينَ).

آيه 4

* (آيه 4)-اين الغاى يك جانبه پيمانهاى مشركان،مخصوص كسانى بود كه نشانه هايى بر آمادگى براى پيمان شكنى از آنها ظاهر شده بود،لذا در اين آيه يك گروه را استثنا كرده،مى گويد:«مگر آن دسته از مشركين كه با آنها پيمان بسته ايد و هيچ گاه بر خلاف شرايط پيمان گام برنداشتند و كم و كسرى در آن ايجاد نكردند، و نه احدى را بر ضد شما تقويت نمودند» (إِلاَّ الَّذِينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً وَ لَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً) .

«در مورد اين گروه تا پايان مدت به عهد و پيمانشان وفادار باشيد» (فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى مُدَّتِهِمْ) «زيرا خداوند پرهيزكاران(و آنها را كه از هرگونه پيمان شكنى و تجاوز اجتناب مى كنند)دوست مى دارد» (إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ) .

ص: 178

آيه 6

* (آيه 6)-سپس اين موضوع را با دستور ديگرى تكميل مى كند تا ترديدى باقى نمانده كه هدف اسلام از اين دستور تعميم توحيد و آيين حق و عدالت است، نه استعمار و استثمار و قبضه كردن اموال يا سرزمينهاى ديگران،مى گويد:«اگر يكى از بت پرستان از تو درخواست پناهندگى كند به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود» (وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتّى يَسْمَعَ كَلامَ اللّهِ) .

يعنى در نهايت آرامش با او رفتار كن،و مجال انديشه و تفكر را به او بده تا آزادانه به بررسى محتواى دعوت تو بپردازد،و اگر نور هدايت بر دل او تابيد آن را بپذيرد.

ص: 179

آيه 7

* (آيه 7)-تجاوزكاران پيمان شكن!همان گونه كه در آيات قبل ديديم اسلام پيمانهاى مشركان و بت پرستان را-مگر گروه خاصى-لغو كرد،تنها چهار ماه به آنها مهلت داد تا تصميم خود را بگيرند،در اينجا دليل و علت اين كار را بيان مى كند،نخست به صورت استفهام انكارى مى گويد:«چگونه ممكن است مشركان عهد و پيمانى نزد خدا و نزد پيامبرش داشته باشند»؟! (كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ) .

يعنى آنها با اين اعمال و اين همه كارهاى خلافشان نبايد انتظار داشته باشند كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بطور يك جانبه به پيمانهاى آنها وفادار باشد.

بعد بلافاصله يك گروه را كه در اعمال خلاف و پيمان شكنى با ساير مشركان شريك نبودند استثنا كرده،مى گويد:«مگر كسانى كه با آنها نزد مسجد الحرام پيمان بستيد» (إِلاَّ الَّذِينَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ) .

«اين گروه مادام كه به پيمانشان در برابر شما وفادار باشند شما هم وفادار بمانيد» (فَمَا اسْتَقامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ) .

«زيرا خداوند پرهيزكاران(و آنها را كه از هرگونه پيمان شكنى اجتناب مى ورزند)دوست دارد» (إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ) .

آيه 9

* (آيه 9)-در اين آيه يكى از نشانه هاى فسق و نافرمانبردارى آنها را چنين توضيح مى دهد:«آنها آيات خدا را با بهاى كمى معامله كردند،و به خاطر منافع زود گذر مادى و ناچيز خود،مردم را از راه خدا باز داشتند» (اشْتَرَوْا بِآياتِ اللّهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِهِ) .

بعد مى گويد:«چه عمل بدى آنها انجام مى دادند» (إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ) .هم خود را از سعادت و هدايت و خوشبختى محروم مى ساختند،و هم سدّ راه ديگران مى شدند،و چه عملى از اين بدتر!

آيه 12

* (آيه 12)-«اما اگر آنها همچنان به پيمان شكنى خود ادامه دهند،و عهد خود را زير پا بگذارند،و آيين شما را مورد مذمت قرار داده،و به تبليغات سوء خود ادامه دهند،شما با پيشوايان اين گروه كافر پيكار كنيد» (وَ إِنْ نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ) .

و سر چشمه هاى گمراهى و ضلالت و ظلم را ببنديد.

«چرا كه عهد و پيمان آنها كمترين ارزشى ندارد» (إِنَّهُمْ لا أَيْمانَ لَهُمْ) .

درست است كه آنها با شما پيمان ترك مخاصمه بسته اند،ولى اين پيمان با نقض شدن مكرر و آمادگى براى نقض در آينده اصلا اعتبار و ارزشى نخواهد داشت.

«تا(با توجه به اين شدت عمل و با توجه به اين كه راه بازگشت به روى آنها باز است)از كار خود پشيمان شوند و دست بردارند» (لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ) .

آيه 15

* (آيه 15)-در اين آيه اضافه مى كند كه:خداوند در پرتو پيروزى شما و شكست آنها«خشم دلهاى مؤمنان را فرو مى نشاند» (وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ).

و در پايان آيه مى فرمايد:«خداوند توبۀ هر كسى را كه بخواهد(و مصلحت بداند)مى پذيرد» (وَ يَتُوبُ اللّهُ عَلى مَنْ يَشاءُ) .

«و خداوند دانا و حكيم است» (وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ) .

از نيات توبه كنندگان آگاه و دستورهايى را كه در بارۀ آنها و همچنين پيمان شكنان داده است حكيمانه مى باشد.

جمله هاى اخير بشارتى است به اين كه چنين افرادى در آينده به سوى مسلمانها خواهند آمد و توفيق الهى به خاطر آمادگى روحيشان شامل حال آنها خواهد بود.

آيه 17

* (آيه 17)-عمران مسجد در صلاحيت همه كس نيست:از جمله موضوعاتى كه بعد از لغو پيمان مشركان و حكم جهاد با آنان ممكن بود براى بعضى مطرح گردد،اين بود كه چرا ما اين گروه عظيم را از خود برانيم و اجازه ندهيم به مسجد الحرام براى مراسم حج قدم بگذارند،در حالى كه شركت آنان در اين مراسم از هر نظر مايۀ آبادى است،هم آبادى بناء مسجد الحرام از طريق كمكهاى مالى و هم آبادى معنوى از نظر افزايش جمعيت در اطراف خانۀ خدا! قرآن به اين گونه افكار واهى و بى اساس پاسخ مى گويد،و تصريح مى كند:

«مشركان حق ندارند مساجد خدا را آباد كنند در حالى كه صريحا به كفر خود گواهى مى دهند» (ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَساجِدَ اللّهِ شاهِدِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ) .

سپس به دليل و فلسفۀ اين حكم اشاره كرده،مى گويد:«اينها(به خاطر نداشتن ايمان)اعمالشان نابود مى شود و بر باد مى رود»و در پيشگاه خدا كمترين وزن و قيمتى ندارد (أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ) .

و به همين دليل«آنها جاودانه در آتش دوزخ باقى مى مانند» (وَ فِي النّارِ هُمْ خالِدُونَ) .

ص: 184

آيه 18

* (آيه 18)-در اين آيه براى تكميل اين سخن شرايط آباد كنندگان مساجد و كانونهاى پرستش و عبادت را ذكر مى كند،و براى آنها پنج شرط مهم بيان مى دارد و مى گويد:«تنها كسانى مساجد خدا را آباد مى سازند كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند» (إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ) .

اين اشاره به شرط اول و دوم است،كه جنبۀ اعتقادى و زير بنايى دارد.

بعد به شرطهاى سوم و چهارم اشاره كرده،مى گويد:«و نماز را برپا دارند و زكات را بدهند» (وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ) .

يعنى ايمانش به خدا و روز رستاخيز تنها در مرحلۀ ادعا نباشد،بلكه با اعمال پاكش آن را تأييد كند،هم پيوندش با خدا محكم باشد و نماز را به درستى انجام دهد،و هم پيوندش با خلق خدا،و زكات را بپردازد.

سر انجام به آخرين شرط اشاره كرده،مى گويد«و جز از خدا نترسند» (وَ لَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ) .

قلبشان مملو از عشق به خداست و تنها احساس مسؤوليت در برابر فرمان او مى كنند بندگان ضعيف را كوچكتر از آن مى شمرند كه بتوانند در سرنوشت مسلمانان و در آبادى كانون عبادت آنان تأثيرى داشته باشند.

و در پايان اضافه مى كند:«اين گروه كه داراى چنين صفاتى هستند ممكن است هدايت شوند» (فَعَسى أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ) .و به هدف خود برسند و در عمران و آبادى مساجد خدا بكوشند و از نتايج بزرگ آن بهره مند شوند.

* اهميت بناى مساجد:

در بارۀ اهميت بناى مسجد احاديث فراوانى از طرق اهل بيت عليهم السّلام و اهل سنت رسيده است.

از جمله،از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چنين نقل شده كه فرمود:«كسى كه مسجدى بنا كند هر چند به اندازۀ لانۀ مرغى بوده باشد،خداوند خانه اى در بهشت براى او بنا خواهد ساخت».

ص: 185

آيه 19

آيه 20

* (آيه 20)-در اين آيه به عنوان تأكيد و توضيح مى فرمايد:«كسانى كه ايمان آوردند،و هجرت نمودند،و در راه خدا با مال و جان خود جهاد كردند،اينها در پيشگاه خداوند مقامى برتر و بزرگتر دارند» (الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ) .

«و اينها به افتخار بزرگى نائل شده اند» (أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ) .

آيه 24

* (آيه 24)-در این آیه به خاطر اهمیت فوث العادهٔ موضوع،همین مطلب با شرح و تأکید و تهدید بیشتری بیان می شود،روی سخن را به پیامبر کرده،می فرماید:«به آنها بگو:اگر پدران،و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما،و اموالی که به دست آورده اید،پ تجارتی که از کساد آن بیم دارید و مساکن مرفهی که مورد رضایت و علاقهٔ شماست،در نطرتان محبوبتر از خدا و پیامبر او و جهاد در راهش می باشد،در انتظار باشید که مجازات و کیفر شدیدی از ناحیهٔ خدا بر شما نازل گردید»(قُل اِن کانَ آباوُ کُم وَاَباؤُکُم وَ اِخوانُکُم وَ اَزواجُکُم وَ عَشیرَتُکُم وَ اَموالُ اقتَرَفقُمُوها وَ تَجارَةُ تَخشَونَ کَسادَها وَمساکِنُ ترضَؤنَها اَحَبَّ اِلیٔکُمٔ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فی سَبیلهِ فَتَرَبَّصُوا حَتّی یَأتِیَ اللّهُ بِاَمرِهِ).

ص: 188

آيه 25

* (آيه 25)-انبوه جمعيت به تنهايى كارى نمى كند:در آيات گذشته ديديم كه خداوند مسلمانان را دعوت به فداكارى همه جانبه در مسير جهاد و برانداختن ريشۀ شرك و بت پرستى مى كند،و به آنها كه عشق زن و فرزند،اقوام و خويشاوندان،و مال و ثروت آن چنان روحشان را فراگرفته كه حاضر به فداكارى و جهاد نيستند،شديدا اخطار مى كند.

به دنبال آن به مسألۀ مهمى اشاره مى كند كه هر رهبرى در لحظات حساس بايد پيروان خود را به آن متوجه سازد،و آن اين كه:اگر عشق مال و فرزند گروهى از افراد ضعيف الايمان را از جهاد بزرگى كه با مشركان در پيش داشتند باز دارد،نبايد گروه مؤمنان راستين از اين موضوع نگرانى به خود راه دهند،براى اين كه خداوند نه در آن روزهايى كه نفراتشان كم بود(مانند ميدان جنگ بدر)آنها را تنها گذارد،و نه در آن روز كه جمعيتشان چشم پر كن بود(مانند ميدان جنگ حنين)،انبوه جمعيت دردى را از آنها دوا كرد،بلكه در هر حال يارى خدا و مددهاى او بود كه باعث پيروزيشان شد.

ص: 189

آيه 26

* (آيه 26)-در اين موقع كه سپاه اسلام در اطراف سرزمين حنين پراكنده شده بود،و جز گروه كمى با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله باقى نمانده بودند،و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله به خاطر فرار آنها شديدا نگران و ناراحت بود،«خداوند آرامش و اطمينان خويش را بر پيامبرش و بر مؤمنان فرستاد» (ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ) .

«و هم چنين لشكريانى كه شما نمى ديديد،(براى تقويت و ياريتان)فرو فرستاد» (وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها) .

و در پايان نتيجۀ نهايى جنگ«حنين»را چنين بيان مى كند:«خداوند افراد بى ايمان و بت پرست را كيفر داد» (وَ عَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا) .گروهى كشته و گروهى اسير و جمعى پا به فرار گذاردند آن چنان كه از دسترس ارتش اسلام خارج شدند.

«و اين است كيفر افراد بى ايمان»! (وَ ذلِكَ جَزاءُ الْكافِرِينَ) .

ص: 190

آيه 28

* (آيه 28)-مشركان حق ورود به مسجد الحرام را ندارند!يكى از فرمانهاى چهارگانه اى كه على عليه السّلام در مراسم حج سال نهم هجرت،به مردم مكّه ابلاغ كرد اين بود كه از سال آينده هيچ يك از مشركان حق ورود به مسجد الحرام و طواف خانه كعبه را ندارد،اين آيه اشاره به اين موضوع و فلسفۀ آن كرده،مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!مشركان آلوده و ناپاكند،بنابراين نبايد بعد از امسال نزديك مسجدالحرام شوند» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا) .

سپس در پاسخ افراد كوته بينى كه اظهار مى داشتند اگر پاى مشركان از مسجد الحرام قطع شود،كسب و كار و تجارت ما از رونق مى افتد،و فقير و بيچاره خواهيم شد،مى گويد:«و اگر از فقر و احتياج مى ترسيد،به زودى خداوند اگر بخواهد از فضلش شما را بى نياز مى سازد» (وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ) .

همان گونه كه به عالى ترين وجهى بى نياز ساخت،و با گسترش اسلام در عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سيل زائران خانۀ خدا به سوى مكّه به حركت در آمد،و اين موضوع تا به امروز ادامه دارد،و مكّه كه در ميان يك مشت كوههاى خشك و سنگلاخهاى

ص: 192

آيه 29

* (آيه 29)-وظيفۀ ما در برابر اهل كتاب:در آيات گذشته سخن از وظيفۀ مسلمانان در برابر«بت پرستان»بود،اين آيه و آيات آينده تكليف مسلمين را با«اهل كتاب»روشن مى سازد.

در اين آيات در حقيقت اسلام براى آنها يك سلسله احكام حد وسط ميان «مسلمين»و«مشركين»قائل شده است،زيرا اهل كتاب از نظر پيروى از يك دين آسمانى شباهتى با مسلمانان دارند،ولى از جهتى نيز شبيه به مشركان هستند،به همين دليل اجازۀ كشتن آنها را نمى دهد در حالى كه اين اجازه را در بارۀ بت پرستانى كه مقاومت به خرج مى دادند،مى داد،زيرا برنامه،برنامۀ ريشه كن ساختن بت پرستى از روى كرۀ زمين بوده است.

ولى در صورتى اجازه كنار آمدن با اهل كتاب را مى دهد كه آنها حاضر شوند به صورت يك اقليّت سالم مذهبى با مسلمانان زندگى مسالمت آميز داشته باشند، اسلام را محترم بشمرند و دست به تحريكات بر ضد مسلمانان و تبليغات مخالف اسلام نزنند،و يكى ديگر از نشانه هاى تسليم آنها در برابر اين نوع همزيستى مسالمت آميز آن است كه«جزيه»را كه يك نوع ماليات سرانه است،بپذيرند و هر ساله آن را به حكومت اسلامى بپردازند.

در غير اين صورت دستور مبارزه و پيكار با آنها را صادر مى كند،دليل اين شدت عمل را در لابلاى سه جمله در آيۀ مورد بحث روشن مى سازد.

نخست مى گويد:«با كسانى كه ايمان به خدا و روز قيامت ندارند،پيكار كنيد» (قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ) .

ص: 193

آيه 30

* (آيه 30)-بت پرستى اهل كتاب:در آيات گذشته پس از بحث پيرامون مشركان و لغو پيمانهاى آنها و لزوم برچيده شدن آيين بت پرستى اشاره به وضع «اهل كتاب»شده بود.

در اينجا وجه شباهت اهل كتاب-مخصوصا يهود و نصارى-را با مشركان و بت پرستان بيان مى كند تا روشن شود كه اگر در مورد اهل كتاب نيز تا حدودى سختگيرى به عمل آمده به خاطر انحرافشان از توحيد و گرايش آنها به نوعى از «شرك در عقيده»و«شرك در عبادت»است.

نخست مى گويد:«يهود گفتند:عزير پسر خداست»! (وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ) .«و مسيحيان نيز گفتند:مسيح پسر خداست»! (وَ قالَتِ النَّصارى الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ) .«اين سخنى است كه آنها با زبان مى گويند»و حقيقتى در آن نهفته نيست (ذلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ) .«اين گفتگوى آنها شبيه گفتار مشركان پيشين است»كه از آنان تقليد كرده اند (يُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ) .

«خداوند آنها را بكشد و به لعن خود گرفتار و از رحمتش دور سازد،چگونه دروغ مى گويند و به انحراف كشانده مى شوند» (قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّى يُؤْفَكُونَ) .

عزير كيست؟«عزير»در لغت عرب همان«عزرا»در لغت يهود است كه در تاريخ يهود موقعيت خاصى دارد تا آنجا كه بعضى اساس مليت و درخشش تاريخ اين جمعيت را به او نسبت مى دهند و در واقع او خدمت بزرگى به اين آيين كرد،زيرا هنگامى كه به وسيلۀ«بخت نصّر»پادشاه«بابل»وضع يهود بكلى درهم ريخته شد،شهرهاى آنها به دست سربازان افتاد و معبدشان ويران و كتاب آنها تورات سوزانده شد.

سپس هنگامى كه«كوروش»پادشاه ايران«بابل»را فتح كرد،«عزرا»كه يكى از بزرگان يهود در آن روز بود نزد وى آمد و براى آنها شفاعت كرد.

در اين هنگام او طبق آنچه در خاطرش از گفته هاى پيشينيان يهود باقى مانده بود«تورات»را از نو نوشت.

ص: 195

آيه 31

* (آيه 31)-در اين آيه به شرك عملى آنان(در مقابل شرك اعتقادى)و يا به تعبير ديگر«شرك در عبادت»اشاره كرده،مى گويد:«يهود و نصارى دانشمندان و راهبان خود را،خدايان خود،در برابر پروردگار قرار دادند» (اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ) .

و نيز«مسيح فرزند مريم را به الوهيت پذيرفتند» (وَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ) .

شك نيست كه يهود و نصارى در برابر علماء و راهبان خود سجده نمى كردند ولى از آنجا كه خود را بدون قيد و شرط در اطاعت آنان قرار داده بودند و حتى احكامى را كه بر خلاف حكم خدا مى گفتند واجب الاجرا مى شمردند قرآن از اين پيروى كوركورانه و غير منطقى تعبير به«اتخاذ رب»كرده است.

در پايان آيه روى اين مسأله تأكيد مى كند كه تمام اين بشر پرستيها بدعت و از مسائل ساختگى است«هيچ گاه به آنها دستورى داده نشده جز خداوند يكتا را بپرستند» (وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً) .

«معبودى كه هيچ كس جز او شايستۀ پرستش نيست» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ) .

«معبودى كه منزه است از آنچه آنها شريك وى قرار مى دهند» (سُبْحانَهُ عَمّا يُشْرِكُونَ) .

قرآن مجيد در آيۀ فوق درس بسيار پرارزشى به همۀ پيروان خود مى دهد و يكى از عاليترين مفاهيم توحيد را ضمن آن خاطر نشان مى سازد،و مى گويد:هيچ مسلمانى حق ندارد اطاعت بى قيد و شرط انسانى را بپذيرد،زيرا اين كار مساوى است با پرستش او،همۀ اطاعتها بايد در چارچوب اطاعت خدا در آيد و پيروى از دستور انسانى تا آنجا مجاز است كه با قوانين خدا مخالفت نداشته باشد اين انسان هر كس و هر مقامى مى خواهد باشد.

ص: 196

آيه 33

* (آيه 33)-سر انجام در اين آيه بشارت عالمگير شدن اسلام را به مسلمانان داده و با آن،بحث آيۀ گذشته را دائر بر اين كه تلاشهاى مذبوحانۀ دشمنان اسلام به جايى نمى رسد،تكميل مى كند و با صراحت مى گويد:«او كسى است كه رسول خود را با هدايت و دين حق فرستاد تا او را بر تمام اديان پيروز و غالب گرداند،هر چند مشركان را خوشايند نباشد» (هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ) .

منظور از«هدى»دلائل روشن و براهين آشكارى است كه در آيين اسلام وجود دارد و منظور از«دين حق»همين آيينى است كه اصولش حق و فروعش نيز حق و بالاخره تاريخ و مدارك و اسناد و نتيجه و برداشت آن نيز همه حق است و بدون شك آيينى كه هم محتواى آن حق باشد و هم دلائل و مدارك و تاريخ آن روشن،بايد سر انجام بر همۀ آيينها پيروز گردد.

با گذشت زمان،و پيشرفت علم و دانش،و سهولت ارتباطات،واقعيتها چهرۀ خود را از پشت پرده هاى تبليغات مسموم،به در خواهد آورد و موانعى را كه مخالفان حق بر سر راه آن قرار مى دهند درهم كوبيده خواهد شد،و به اين ترتيب آيين حق و حكومت حق همه جا را فرا خواهد گرفت هر چند دشمنان حق نخواهند و از هيچ گونه كارشكنى مضايقه نكنند،زيرا حركت آنها حركتى است بر خلاف

ص: 197

آيه 34

* (آيه 34)-كنز ممنوع است!در آيات گذشته سخن از اعمال شرك آميز يهود و نصارى بود كه براى دانشمندان خود يك نوع الوهيت قائل بودند،در اين آيه مى گويد:آنها نه تنها مقام الوهيت را ندارند بلكه صلاحيت رهبرى خلق را نيز دارا نيستند،بهترين گواه اين سخن خلافكاريهاى گوناگون آنهاست،روى سخن را به مسلمانان كرده،مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!بسيارى از علماى اهل كتاب و راهبان،اموال مردم را به باطل مى خورند،و خلق را از راه خالق باز مى دارند» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ) .

آنها به صورتهاى مختلفى اموال مردم را بدون مجوز و از طريق باطل مى خورند.

ص: 198

آيه 35

* (آيه 35)-کیفر ثروت اندوزان! در این آیه اشاره به یکی از مجازاتهای این گونه افراد در جهان دیگر کرده،می گوید:«روزی فرت خواهد رسید که(این سکّه ها)را در آتش سوزاندن دوزخ داغ و گداخته کرده و پیشانی و پهلو و پشتشان را با آن داغ می کنند»(یَومَ یُحَّمی فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکوی بِها جِباهُهُم وَ جُنُوبُهُم وَ ظُهُورُهُم).

ص: 200

آيه 36

* (آيه 36)-آتش بس اجبارى!از آنجا كه در اين سوره بحثهاى مشروحى پيرامون جنگ با مشركان آمده است در اين آيه و آيۀ بعد اشاره به يكى از مقررات جنگ و جهاد اسلامى شده و آن احترام به ماههاى حرام است.

نخست مى گويد:«تعداد ماهها در نزد خدا در كتاب آفرينش از آن روز كه آسمانها و زمين را آفريد دوازده ماه است» (إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ) .

از آن روز كه نظام منظومۀ شمسى به شكل كنونى صورت گرفت سال و ماه وجود داشت،سال عبارت از يك دورۀ كامل گردش زمين به دور خورشيد،و ماه عبارت از يك دورۀ كامل گردش كرۀ ماه به دور كرۀ زمين است كه در هر سال دوازده بار تكرار مى شود.

سپس اضافه مى كند:«از اين دوازده ماه چهار ماه،ماه حرام است»كه هرگونه جنگ و نبرد در آن حرام است (مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ) .

بعد براى تأكيد مى گويد:«اين آيين ثابت و پابرجا و تغيير ناپذير است»نه رسم نادرستى كه در ميان عرب بود كه با ميل و هوس خويش آنها را جابه جا مى كردند (ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ) .

از پاره اى از روايات استفاده مى شود كه تحريم جنگ در اين چهار ماه علاوه بر آيين ابراهيم در آيين يهود و مسيح و ساير آيينهاى آسمانى نيز بوده است.

ص: 201

آيه 37

* (آيه 37)-در اين آيه اشاره به يك سنت غلط جاهلى يعنى مسألۀ«نسىء» (تغيير دادن جاى ماههاى حرام)كرده،مى گويد:«تغيير دادن ماههاى حرام كفرى است كه بر كفر آنها افزوده مى شود» (إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ) .

زيرا علاوه بر شرك و«كفر اعتقادى»با زير پا گذاشتن اين دستور مرتكب كفر عملى هم مى شدند.

«و با اين عمل افراد بى ايمان در گمراهى بيشتر قرار مى گيرند» (يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا) .

«آنها در يك سال ماهى را حلال مى شمرند،و سال ديگر همان ماه را تحريم مى كنند تا به گمان خود آن را با تعداد ماههايى كه خدا تعيين كرده تطبيق دهند» (يُحِلُّونَهُ عاماً وَ يُحَرِّمُونَهُ عاماً لِيُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللّهُ) .

يعنى هرگاه يكى از ماههاى حرام را حذف مى كنند ماه ديگرى را به جاى آن

ص: 202

آيه 38

آيه 39

* (آيه 39)-سپس مسأله را از لحن ملامت آميز بالاتر برده و شكل يك تهديد جدّى به خود مى گيرد و مى گويد:«اگر شما به سوى ميدان جنگ حركت نكنيد خداوند به عذاب دردناكى مجازاتتان خواهد كرد» (إِلاّ تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً) .

و اگر گمان مى كنيد با كنار رفتن شما و پشت كردنتان به ميدان جهاد چرخ پيشرفت اسلام از كار مى افتد و فروغ آيين خدا به خاموشى مى گرايد سخت در

ص: 204

آيه 40

* (آيه 40)-خداوند پيامبرش را در حساسترين لحظات تنها نگذارد! در آيات گذشته همان گونه كه گفته شد روى مسألۀ جهاد در برابر دشمن از چند راه تأكيد شده بود،از جمله اين كه گمان نكنيد اگر شما خود را از جهاد و يارى پيامبر كنار بكشيد كار او و اسلام،زمين مى ماند.

آيۀ مورد بحث اين موضوع را تعقيب كرده،مى گويد:«اگر او را يارى نكنيد، خداوند او را يارى كرد»و در مشكلترين ساعات،او را تنها نگذاشت (إِلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ) .

و آن زمانى بود كه مشركان«مكّه»توطئۀ خطرناكى براى نابود كردن پيامبر چيده بودند و همان گونه كه در ذيل آيۀ 30 سورۀ«انفال»شرح آن گذشت.پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به فرمان خدا از اين جريان آگاه شد و شبانه از مكّه به سوى مدينه حركت كرد.دشمنان كوشش فراوانى براى يافتن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كردند ولى مأيوس و نوميد بازگشتند و پيامبر بعد از چندين شبانه روز سالم به مدينه رسيد و فصل نوينى در تاريخ اسلام آغاز شد.

آيه اشاره به يكى از حساسترين لحظات اين سفر تاريخى كرده،مى گويد:

خداوند پيامبرش را يارى كرد«در آن هنگام كه كافران او را بيرون كردند» (إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا) .

ص: 205

آيه 41

* (آيه 41)-تن پروران طمّاع!گفتیم جنگ«تبوک»یک وضع استثنایی داشت،و توأم با مقدماتی کاملاً مشکل و پیچیده بود،به همین جهت هده ای از افراد ضعیف الایمان و یا منافق از شرکت در این میدان تعلل می ورزیدند،در آیات

ص: 206

آيه 42

* (آيه 42)-سپس بحث را متوجه افراد تنبل و ضعيف الايمان كه براى سرباز زدن از حضور در اين ميدان بزرگ به انواع بهانه ها متشبث مى شدند كرده،و با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چنين مى گويد:«اگر غنيمتى آماده و سفرى نزديك بود به خاطر رسيدن به متاع دنيا دعوت تو را اجابت مى كردند»و براى نشستن بر سر چنين سفرۀ آماده اى مى دويدند (لَوْ كانَ عَرَضاً قَرِيباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوكَ) .

«لكن اكنون كه راه بر آنها دور و پر مشقت است سستى مى ورزند و بهانه مى آورند» (وَ لكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ) .

عجب اين كه تنها به عذر و بهانه قناعت نمى كند بلكه:«به زودى نزد تو مى آيند و قسم ياد مى كنند كه اگر ما قدرت داشتيم با شما خارج مى شديم» (وَ سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَكُمْ) .

و اگر مى بينيد ما به اين ميدان نمى آييم بر اثر ناتوانى و گرفتارى و عدم قدرت است.

ص: 207

آيه 43

* (آيه 43)-سعى كن منافقان را بشناسى:از لحن آيات استفاده مى شود كه گروهى از منافقان نزد پيامبر آمدند و پس از بيان عذرهاى گوناگون و حتى سوگند خوردن،اجازه خواستند كه آنها را از شركت در ميدان«تبوك»معذور دارد،و پيامبر به اين عده اجازه داد.

خداوند در اين آيه،پيامبرش را مورد عتاب قرار مى دهد و مى گويد:«خداوند تو را بخشيد،چرا به آنها اجازه دادى»كه از شركت در ميدان جهاد خوددارى كنند؟! (عَفَا اللّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ) .

«چرا نگذاشتى آنها كه راست مى گويند از آنها كه دروغ مى گويند شناخته

ص: 208

آيه 44

* (آيه 44)-سپس به شرح يكى از نشانه هاى مؤمنان و منافقان پرداخته، مى گويد:«آنها كه ايمان به خدا و سراى ديگر دارند هيچ گاه از تو اجازه براى عدم شركت در جهاد با اموال و جانها،نمى خواهند» (لا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ) .

بلكه هنگامى كه فرمان جهاد صادر شد بدون تعلل و سستى به دنبال آن مى شتابند و همان ايمان به خدا و مسؤليتهايشان در برابر او،و ايمان به دادگاه رستاخيز آنان را به اين راه دعوت مى كند و راه عذرتراشى و بهانه جويى را به رويشان مى بندد.

«خداوند به خوبى افراد پرهيزكار را مى شناسد»و از نيت و اعمال آنها كاملا آگاه است (وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ) .

آيه 46

* (آيه 46)-عدمشان،به ز وجود!در اينجا يكى ديگر از نشانه هاى كذب و دروغ منافقان را بيان كرده و در حقيقت بحثى را كه در آيات قبل گذشت و فرمود:

وَ اللّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ تكميل مى كند و مى گويد:«اينها اگر(راست مى گفتند و) اراده داشتند كه(بسوى ميدان جهاد)خارج شوند وسيله اى براى آن فراهم مى ساختند»در حالى كه هيچ گونه آمادگى در آنها ديده نمى شود (وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً) .

اينها افراد تاريكدل بى ايمانى هستند كه«خدا از شركت آنها در ميدان پر افتخار جهاد كراهت دارد لذا(توفيق خود را از آنها سلب كرده و)آنان را از حركت باز داشته است و به آنها گفته شد با قاعدين[ كودكان و پيران و بيماران]بنشينيد» (وَ لكِنْ كَرِهَ اللّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِينَ) .

اين يك فرمان تكوينى است كه از باطن تاريك و آلودۀ آنها برخاسته و مقتضاى عقيدۀ فاسد و اعمال زشت آنها از آيۀ فوق به خوبى استفاده مى شود كه هر عمل و نيتى اقتضايى دارد كه خواه ناخواه دامان انسان را مى گيرد،و همۀ افراد شايستگى و لياقت آن را ندارند كه در كارهاى بزرگ و راه خدا گام بردارند، اين توفيق را خداوند نصيب كسانى مى كند كه پاكى نيت و آمادگى و اخلاص در آنان سراغ دارد.

ص: 210

آيه 48

* (آيه 48)-در این آیه به پیامبر صلّى اللّه عليه و آله هشدار می دهد که این اولین بار نیست که این گروه منافق به سمپاشی و تخریب مشغول می شوند،آنها در گذشته نیز مرتکب چنین کارهایی شدند،والآن نیز از هر فرصتی برای نیل به مقصود خود استفاده

ص: 211

آيه 49

آيه 50

* (آيه 50)-در اين آيه به يكى ديگر از صفات منافقان و نشانه هاى آنها اشاره شده است و بحثى را كه در آيات گذشته و آينده پيرامون نشانه هاى منافقان مى باشد تكميل مى كند.

نخست مى گويد:«اگر نيكى به تو رسد آنها را ناراحت مى كند» (إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ) .

و اين ناراحتى دليل عداوت باطنى و فقدان ايمان آنهاست«ولى در مقابل اگر مصيبتى به تو برسد و گرفتار مشكلى شوى با خوشحالى مى گويند:ما از قبل (پيش بينى چنين مسائلى را مى كرديم،و)تصميم لازم را گرفتيم»و خود را از اين پرتگاه رهايى بخشيديم! (وَ إِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ) .

ص: 213

آيه 51

* (آيه 51)-اما تو اى پيامبر!به اينها از دو راه پاسخ گوى،پاسخى دندان شكن و منطقى،نخست«بگو:هيچ حادثه اى براى ما رخ نمى دهد مگر آنچه خداوند براى ما مقرّر داشته است همان خدايى كه مولاى ما»و سرپرست حكيم و مهربان ماست و جز خير و صلاح ما را مقدر نمى دارد (قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلاّ ما كَتَبَ اللّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا) .

آرى«افراد با ايمان بايد تنها بر خدا توكّل كنند» (وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) .

تنها به او عشق مى ورزند و از او يارى مى طلبند و سر بر آستان او مى سايند تكيه گاه و پناهگاهشان كسى جز او نيست.

آيه 53

* (آيه 53)-قرآن در اينجا به قسمتى ديگر از نشانه هاى منافقان و نتيجه و سر انجام كار آنها اشاره كرده و روشن مى سازد كه چگونه اعمال آنها بى روح و بى اثر است و هيچ گونه بهره اى از آن عايدشان نمى شود،و از آنجا كه در ميان اعمال نيك،انفاق در راه خدا و نماز(پيوند خلق با خالق)موقعيت خاصى دارد، مخصوصا انگشت روى اين دو قسمت گذارده است.

نخست مى گويد:اى پيامبر!«به آنها بگو:شما چه از روى اراده و اختيار در راه خدا انفاق كنيد و چه از روى كراهت و اجبار(و ملاحظات شخصى و اجتماعى) در هر حال از شما پذيرفته نخواهد شد» (قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ) .

سپس به دليل آن اشاره كرده،مى فرمايد:«زيرا شما گروه فاسقى بوديد» (إِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْماً فاسِقِينَ) .نيتهايتان آلوده،و اعمالتان ناپاك،و قلبتان تاريك است، و خدا تنها عملى را مى پذيرد كه پاك باشد و از شخصى پاك و با تقوا سر زند.

آيه 55

* (آيه 55)-در اين آيه روى سخن را به پيامبر كرده،مى گويد:«فزونى اموال و اولاد آنها نبايد تو را در شگفتى فرو برد»و فكر كنى كه آنها با اين كه منافقند چگونه مشمول اين همه مواهب الهى واقع شده اند (فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ) .

چرا كه اينها به ظاهر براى آنها نعمت است اما در حقيقت«خدا مى خواهد به اين وسيله آنان را در زندگى دنيا معذب كند،و به خاطر دلبستگى فوق العاده به اين امور در حال كفر و بى ايمانى بميرند» (إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ) .

در واقع آنها از دو راه به وسيلۀ اين اموال و اولاد(نيروى اقتصادى و انسانى) معذب مى شوند:نخست اين كه اين گونه افراد معمولا فرزندانى ناصالح و اموالى بى بركت دارند كه مايۀ درد و رنجشان در زندگى دنياست،شب و روز بايد براى فرزندانى كه مايۀ ننگ و ناراحتى هستند،تلاش كنند،و براى حفظ اموالى كه از طريق گناه به دست آورده اند جان بكنند،و از طرف ديگر چون به اين اموال و فرزندان دلبستگى دارند و به سراى وسيع و پر نعمت آخرت و جهان پس از مرگ ايمان ندارند چشم پوشى از اين همه اموال برايشان مشكل است تا آنجا كه ايمانشان را روى آنها گذاشته و با كفر از دنيا مى روند،و به سخت ترين وضعى جان مى دهند؟ مال و فرزند اگر پاك و صالح باشد موهبت است و سعادت و مايۀ رفاه و آسايش و اگر ناپاك و ناصالح باشد رنج و عذاب اليم است.

آيه 58

آيه 60

* (آيه 60)-مصارف زكات و ريزه كاريهاى آن:در تاريخ اسلام دو دوران مشخص ديده مى شود،دوران مكّه كه همت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و مسلمانان در آن مصروف تعليم و تربيت نفرات و آموزش و تبليغ مى شد،و دوران مدينه كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در آن دست به تشكيل«حكومت اسلامى»و پياده كردن و اجراى تعليمات اسلام،از طريق اين حكومت صالح زد.

بدون شك يكى از ابتدايى و ضرورى ترين مسأله،به هنگام تشكيل حكومت،تشكيل«بيت المال»است كه به وسيلۀ آن نيازهاى اقتصادى حكومت برآورده شود.

به همين دليل يكى از نخستين كارهايى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مدينه انجام داد تشكيل بيت المال بود كه يكى از منابع آن را«زكات»تشكيل مى داد،و طبق مشهور اين حكم در سال دوم هجرت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تشريع شد.

به هر حال آيۀ مورد بحث به روشنى مصارف واقعى زكات را بيان كرده و آن را در هشت مصرف خلاصه مى كند:

1-«فقرا»نخست مى گويد:«صدقات و زكات براى فقيران است» (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ) .

2-«مساكين» (وَ الْمَساكِينِ) .

3-«عاملان و جمع آورى كنندگان زكات» (وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها) .

اين گروه در حقيقت كارمندان و كاركنانى هستند كه براى جمع آورى زكات و ادارۀ بيت المال اسلام تلاش و كوشش مى كنند.

ص: 218

آيه 61

آيه 62

آيه 64

آيه 66

* (آيه 66)-سپس به پيامبر دستور مى دهد صريحا به اين منافقان بگو:«دست از اين عذرهاى واهى و دروغين برداريد» (لا تَعْتَذِرُوا) .

چرا كه«شما بعد از ايمان راه كفر پيش گرفتيد» (قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ) .

اين تعبير نشان مى دهد كه گروه بالا از آغاز در صف منافقان نبودند،بلكه در صف مؤمنان ضعيف الايمان بودند و پس از ماجراى فوق راه كفر پيش گرفتند.

سر انجام،آيه را با اين جمله پايان مى دهد كه:«اگر ما گروهى از شما را ببخشيم گروه ديگرى را به خاطر اين كه مجرم بودند،مجازات خواهيم كرد» (إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمِينَ) .

اين كه مى گويد گروهى را مجازات مى كنيم به خاطر جرم و گناهشان،دليل بر آن است كه«گروه مورد عفو»افرادى هستند كه آثار جرم و گناه را با آب توبه از وجود خود شسته اند.

آيه 69

* (آيه 69)-تكرار تاريخ و درس عبرت!اين آيه براى بيدار ساختن اين گروه از منافقان،آينۀ تاريخ را پيش روى آنها مى گذارد،و با مقايسۀ زندگى آنان با منافقان و گردنكشان پيشين،عبرت انگيزترين درسها را به آنها مى دهد،و مى گويد:«شما همانند منافقان پيشين هستيد»،و همان مسير و برنامه و سرنوشت شوم را تعقيب مى كنيد (كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ) .

«همانها كه از نظر نيرو از شما قويتر،و از نظر اموال و فرزندان از شما افزونتر بودند» (كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً) .

«آنها از نصيب و بهرۀ خود در دنيا،در طريق شهوات و آلودگى و گناه و فساد و تبهكارى،بهره گرفتند،شما منافقان اين امت نيز از نصيب و بهرۀ خود همان گونه كه منافقان پيشين بهره گرفته بودند،بهره بردارى كرديد» (فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ) .

سپس مى گويد:«شما در كفر و نفاق و سخريه و استهزاء مؤمنان،فرو رفتيد، همان گونه كه آنها در اين امور فرو رفتند» (وَ خُضْتُمْ كَالَّذِي خاضُوا) .

ص: 226

آيه 70

* (آيه 70)-در اين آيه روى سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده،به عنوان استفهام انكارى چنين مى گويد:«آيا اين گروه منافق از سرنوشت امتهاى پيشين،قوم نوح، و عاد،و ثمود،و قوم ابراهيم،و اصحاب مدين(قوم شعيب)و شهرهاى ويران شدۀ قوم لوط با خبر نشدند» (أَ لَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِيمَ وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكاتِ) .

اينها ماجراهاى تكان دهنده اى است كه مطالعه و بررسى آن هر انسانى را كه كمترين احساس در قلب او باشد تكان مى دهد.

هر چند خداوند آنها را هيچ گاه از لطف خود محروم نساخت،«و پيامبرانشان با دلايل روشن براى هدايت آنان به سويشان آمدند» (أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ) .

ولى آنها به هيچ يك از مواعظ و اندرزهاى اين مردان الهى گوش فرا ندادند و براى زحمات طاقت فرسايشان در راه روشنگرى خلق خدا ارجى ننهادند.

«بنابراين هرگز خداوند به آنها ستم نكرد،اين خودشان بودند كه به خويشتن ستم روا داشتند»! (فَما كانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ) .

آيه 72

* (آيه 72)-این آیه قسمتی از این رحمت واسعه الهی را که شامل حال افراد با ایمان می شود،در دو جنبهٔ«مادی»و«معنوی» شرح می دهد.

ص: 228

آيه 73

* (آيه 73)-پيكار با كفار و منافقان:سر انجام در اين آيه دستور به شدت عمل در برابر كفّار و منافقان داده،مى گويد:«اى پيامبر!با كافران و منافقان جهاد كن» (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقِينَ) .

«و در برابر آنها روش سخت و خشنى در پيش گير» (وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ) .

اين مجازات آنها در دنياست،و در آخرت«جايگاهشان دوزخ است كه بدترين سرنوشت و جايگاه است» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ) .

البته طرز جهاد در برابر«كفار»جهاد همه جانبه،و مخصوصا جهاد مسلحانه

ص: 229

آيه 74

آيه 75

تفسير:

منافقان كم ظرفيتند!قرآن در اينجا روى يكى ديگر از صفات زشت منافقان انگشت مى گذارد و آن اين كه:به هنگام ضعف و ناتوانى و فقر و پريشانى، چنان دم از ايمان مى زنند كه هيچ كس باور نمى كند آنها روزى در صف منافقان قرار گيرند.

اما همين كه به نوايى برسند چنان دست و پاى خود را گم كرده و غرق دنياپرستى مى شوند كه همۀ عهد و پيمانهاى خويش را با خدا به دست فراموشى مى سپارند.

نخست مى گويد:«بعضى از منافقان كسانى هستند كه با خدا پيمان بسته اند كه اگر از فضل و كرم خود به ما مرحمت كند قطعا به نيازمندان كمك مى كنيم و از نيكوكاران خواهيم بود» (وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحِينَ) .

آيه 79

آيه 80

* (آيه 80)-در اين آيه تأكيد بيشترى روى مجازات اين گروه از منافقان نموده و آخرين تهديد را ذكر مى كند به اين ترتيب كه روى سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نموده مى گويد:«چه براى آنها استغفار كنى و چه نكنى،حتى اگر هفتاد بار براى آنها از خداوند طلب آمرزش نمايى هرگز خدا آنها را نمى بخشد» (اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ) .

«چرا كه آنها خدا و پيامبرش را انكار كردند و راه كفر پيش گرفتند»و همين كفر آنها را به درّۀ نفاق و آثار شوم آن افكند (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ) .

و روشن است هدايت خدا شامل حال كسانى مى شود كه در طريق حق طلبى گام بر مى دارند و جوياى حقيقتند،ولى«خداوند افراد فاسق و گنهكار و منافق را هدايت نمى كند» (وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ) .

* اهميت به كيفيت كار است نه كميت:

اين حقيقت به خوبى از آيات قرآن به دست مى آيد كه اسلام در هيچ موردى روى«كثرت مقدار عمل»تكيه نكرده، بلكه همه جا اهميت به«كيفيت عمل»داده است.

مهم اين است كه هيچ كسى از مقدار توانايى خود دريغ ندارد،سخن از بسيار و كم نيست،سخن از احساس مسؤوليت و اخلاص است.

از اين موضوع اين حقيقت نيز روشن مى شود كه در يك جامعۀ سالم اسلامى به هنگام بروز مشكلات،همه بايد احساس مسؤوليت كنند،نبايد چشمها تنها به متمكنان دوخته شود،چرا كه اسلام متعلق به همه است،و همه بايد در حفظ آن از جان و دل بكوشند.

ص: 234

آيه 82

* (آيه 82)-در اين آيه اشاره به اين مى كند كه آنها به گمان اين كه پيروزى به دست آورده اند و با تخلف از جهاد و دلسرد كردن بعضى از مجاهدان به هدفى رسيده اند،قهقهه سر مى دهند و بسيار مى خندند،همان گونه كه همۀ منافقان در هر عصر و زمان چنينند.

ولى قرآن به آنها اخطار مى كند كه«بايد كم بخندند و بسيار بگريند» (فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلاً وَ لْيَبْكُوا كَثِيراً) .

گريه براى آيندۀ تاريكى كه در پيش دارند،گريه به خاطر اين كه همۀ پلهاى

ص: 235

آيه 83

* (آيه 83)-در اين آيه اشاره به يكى ديگر از روشهاى حساب شده و خطرناك منافقان مى كند و آن اين كه آنها به هنگامى كه كار خلافى را آشكارا انجام مى دهند براى تبرئۀ خود ظاهرا در مقام جبران بر مى آيند و با اين نوسانها و اعمال ضد و نقيض،چهرۀ اصلى خود را پنهان مى دارند.

آيه مى گويد:«هرگاه خداوند تو را به سوى گروهى از اينها باز گرداند و از تو اجازه بخواهند كه در ميدان جهاد ديگرى شركت كنند،به آنها بگو،هيچ گاه با من در هيچ جهادى شركت نخواهيد كرد،و هرگز همراه من با دشمنى نخواهيد جنگيد»! (فَإِنْ رَجَعَكَ اللّهُ إِلى طائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا) .

يعنى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بايد آنها را براى هميشه مأيوس كند و روشن سازد كه ديگر كسى فريبشان را نخواهد خورد.

جملۀ «طائِفَةٍ مِنْهُمْ» (گروهى از ايشان)نشان مى دهد كه همۀ آنان حاضر نبودند از اين طريق وارد شوند و پيشنهاد شركت در جهاد ديگرى را عرضه بدارند.

سپس دليل عدم قبول پيشنهاد آنان را چنين بيان مى كند:«شما براى نخستين بار راضى شديد كه از ميدان جهاد كناره گيرى كنيد و در خانه ها بنشينيد،هم اكنون نيز به متخلفان بپيونديد،و با آنها در خانه ها بنشينيد» (إِنَّكُمْ رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِينَ) .

آيه 85

* (آيه 85)-در اينجا ممكن بوده است سؤالى براى ما مسلمانان مطرح شود كه اگر منافقان به راستى اين همه از رحمت خدا دورند پس چرا خداوند به آنها اين همه محبت كرده و اين همه مال و فرزند(نيروى اقتصادى و انسانى)را در اختيارشان قرار داده است.

در آيۀ مورد بحث روى سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده و پاسخ اين سؤال را چنين مى دهد:«اموال و فرزندانشان هيچ گاه نبايد مايۀ اعجاب تو شود» (وَ لا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ) .

چرا كه به عكس آنچه مردم ظاهربين خيال مى كنند،اين اموال و فرزندان نه تنها باعث خوشوقتى آنها نيست،بلكه«خداوند مى خواهد آنان را به وسيلۀ اينها در دنيا مجازات كند،و با حال كفر جان بدهند» (إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا

ص: 237

آيه 86

* (آيه 86)-در اين آيه و آيۀ بعد باز سخن در بارۀ منافقان است.آيه مى گويد:

«هنگامى كه سوره اى در بارۀ جهاد نازل مى شود و از مردم دعوت مى كند كه به خدا ايمان بياوريد(يعنى بر ايمان خود ثابت قدم بمانند و آن را تقويت نمايند)و همراه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله در راه او جهاد كنيد،در اين هنگام منافقان قدرتمند كه توانايى كافى از نظر جسمى و مالى براى شركت در ميدان جنگ دارند از تو اجازه مى خواهند كه در ميدان جهاد شركت نكنند و مى گويند بگذار ما با قاعدين(آنها كه از جهاد معذورند)باشيم» (وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَكُنْ مَعَ الْقاعِدِينَ) .

آيه 88

* (آيه 88)-در اين آيه از گروهى كه در نقطۀ مقابل اين دسته قرار دارند و صفات و روحيات آنها،و همچنين سر انجام كارشان درست به عكس آنهاست، سخن به ميان آمده.

آيه چنين مى گويد:«اما پيامبر و آنها كه با او ايمان آوردند با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد كردند» (لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ) .

و سر انجام كارشان اين شد كه«همۀ نيكيها براى آنهاست»و خيرات مادى و معنوى در اين جهان و جهان ديگر نصيبشان است (وَ أُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْراتُ).

«و گروه رستگاران همينها هستند» (وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) .

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه اگر«ايمان»و«جهاد»توأم گردد هر گونه خير و بركتى را با خود همراه خواهد داشت،و جز در سايۀ اين دو،نه راهى به سوى فلاح و رستگارى است،و نه نصيبى از خيرات و بركات مادى و معنوى.

آيه 91

آيه 92

آغاز جزء يازدهم قرآن مجيد

آيه 95

* (آيه 95)-در اين آيه بار ديگر اشاره به سوگندهاى دروغين منافقان كرده، مى فرمايد:«آنها براى فريب شما به زودى دست به دامن قسم مى زنند،و هنگامى كه به سوى آنان بازگشتيد سوگند به خدا ياد مى كنند كه از آنها صرف نظر كنيد»و اگر خطايى كرده اند مشمول عفوشان سازيد (سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ) .

در حقيقت آنها از هر درى وارد مى شوند،گاهى از طريق عذرخواهى مى خواهند خود را بى گناه قلمداد كنند،و گاهى با اعتراف به گناه،تقاضاى عفو و گذشت دارند،شايد بتوانند در دل شما نفوذ كنند.

ولى شما به هيچ وجه تحت تأثير آنان قرار نگيريد و«از آنها روى گردانيد» (فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ) .اما به عنوان اعتراض و خشم و انكار!نه به عنوان عفو و بخشش و گذشت.

سپس به عنوان تأكيد و توضيح و بيان دليل مى فرمايد:«چرا كه آنها موجوداتى پليدند»و بايد از چنين موجودات پليدى صرف نظر كرد (إِنَّهُمْ رِجْسٌ) .

و چون چنينند«جايگاهشان دوزخ است» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ) .

زيرا بهشت جاى نيكان و پاكان است،نه جايگاه پليدان و آلودگان! اما«همۀ اينها نتيجۀ اعمالى است كه خودشان انجام داده اند» (جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ) .

آيه 97

* (آيه 97)-باديه نشينان سنگدل و با ايمان:در اين آيه و دو آيۀ بعد به تناسب بحثهايى كه در بارۀ منافقان مدينه گذشت پيرامون حال منافقان باديه نشين، و نشانه ها و افكار آنها،و همچنين در بارۀ مؤمنان مخلص و راستين باديه گفتگو شده است.

شايد به اين علت كه به مسلمانان هشدار دهد چنين نپندارند كه منافقان تنها همان گروهى هستند كه در شهرند،بلكه منافقان باديه نشين از آنها خشن ترند.

نخست مى فرمايد:«اعراب باديه نشين(به حكم دورى از تعليم و تربيت و نشنيدن آيات الهى و سخنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كفر و نفاقشان شديدتر است» (الْأَعْرابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفاقاً) .

«و باز به همين دليل،به جهل و بى خبرى از حدود فرمانها و احكامى كه خدا بر پيامبرش نازل كرده است سزاوارترند» (وَ أَجْدَرُ أَلاّ يَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللّهُ عَلى رَسُولِهِ) .

در پايان آيه مى فرمايد«خداوند دانا و حكيم است» (وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ) .

يعنى اگر در بارۀ عربهاى باديه نشين چنين داورى مى كند روى تناسب خاصى است كه محيط آنها با اين گونه صفات دارد.

آيه 99

* (آيه 99)-و در اين آيه به گروه دوم يعنى مؤمنان با اخلاص باديه نشين اشاره كرده،مى گويد:«گروهى از اين عربهاى باديه نشين كسانى هستند كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند» (وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ) .

به همين دليل هيچ گاه انفاق در راه خدا را غرامت و زيان،نمى دانند،بلكه با توجه به پاداشهاى وسيع الهى در اين جهان و سراى ديگر،«اين كار را وسيلۀ نزديكى به خدا و مايۀ توجه و دعاى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله»كه افتخار و بركت بزرگى است مى دانند (وَ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ) .

در اينجا خداوند اين طرز فكر آنها را با تأكيد فراوان تصديق مى كند و مى گويد:«آگاه باشيد كه اين انفاقها بطور قطع مايۀ تقرب آنها در پيشگاه خداوند است» (أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ) .

و به همين دليل«خدا آنان را به زودى در رحمت خود فرو مى برد» (سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ فِي رَحْمَتِهِ) .

و اگر لغزشهايى از آنها سرزده باشد به خاطر ايمان و اعمال پاكشان آنها را مى بخشد«زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

ص: 245

آيه 101

* (آيه 101)-بار ديگر قرآن مجيد بحث را متوجه اعمال منافقان و گروههاى آنها كرده،مى گويد:«در ميان كسانى كه در اطراف شهر شما(مدينه)هستند گروهى از منافقان وجود دارند» (وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ) .

يعنى بايد هشيار باشيد منافقان بيرون را نيز زير نظر بگيريد و مراقب فعاليتهاى خطرناك آنان باشيد.

سپس اضافه مى كند:«در خود مدينه و از اهل اين شهر نيز گروهى هستند كه نفاق را تا سر حد سركشى و طغيان رسانده و سخت به آن پايبندند و در آن صاحب تجربه اند»! (وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ) .

اين تفاوت در تعبير كه در بارۀ منافقان«داخلى»و«خارجى»در آيۀ فوق ديده مى شود گويا اشاره به اين نكته است كه منافقان داخلى در كار خود مسلطتر و طبعا خطرناكترند،و مسلمانان بايد شديدا مراقب آنها باشند،هر چند كه منافقان خارجى را نيز بايد از نظر دور ندارند.

لذا بلافاصله بعد از آن مى فرمايد:«تو آنها را نمى شناسى ولى ما مى شناسيم» (لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ) .

البته اين اشاره به علم عادى و معمولى پيغمبر است،ولى هيچ منافات ندارد كه او از طريق وحى و تعليم الهى به اسرار آنان كاملا واقف گردد.

در پايان آيه مجازات شديد اين گروه را به اين صورت بيان مى كند كه:«ما به زودى آنها را دو بار مجازات خواهيم كرد،و پس از آن به سوى عذاب بزرگ ديگرى فرستاده خواهند شد» (سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذابٍ عَظِيمٍ) .

«عذاب عظيم»اشاره به مجازاتهاى روز قيامت است ولى در اين كه،آن دو عذاب ديگر چه نوع عذابى است به نظر مى رسد كه يكى از اين دو عذاب همان مجازات اجتماعى آنها به خاطر رسوائيشان و كشف اسرار درونيشان مى باشد

ص: 247

آيه 102

آيه 103

* (آيه 103)-زكات عامل پاكى فرد و جامعه:در اين آيه به يكى از احكام مهم اسلامى يعنى مسألۀ زكات اشاره شده است،و به عنوان يك قانون كلّى به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور مى دهد كه«از اموال آنها صدقه يعنى زكات بگير» (خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً) .

دستور«خذ»(بگير)دليل روشنى است كه رئيس حكومت اسلامى مى تواند زكات را از مردم بگيرد،نه اين كه منتظر بماند كه اگر مايل بودند خودشان بپردازند و اگر نبودند نه! سپس به دو قسمت از فلسفۀ اخلاقى و روانى و اجتماعى زكات اشاره كرده، مى فرمايد:«تو با اين كار آنها را پاك مى كنى و نموّ مى دهى» (تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها) .

آنها را از رذائل اخلاقى،از دنيا پرستى و بخل پاك مى كنى،و نهال نوع دوستى و سخاوت و توجه به حقوق ديگران را در آنها پرورش مى دهى.

از اين گذشته،مفاسد و آلودگيهايى كه در جامعه به خاطر فقر و فاصلۀ طبقاتى و محروميت گروهى از جامعه به وجود مى آيد با انجام اين فريضۀ الهى بر مى چينى، و صحنۀ اجتماع را از اين آلودگيها پاك مى سازى.

سپس اضافه مى كند:هنگامى كه آنها زكات مى پردازند«براى آنها دعا كن و به آنها درود بفرست» (وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ) .

اين نشان مى دهد كه حتى در برابر انجام وظائف واجب بايد از مردم تشكر و تقدير كرد،و مخصوصا از طريق معنوى و روانى آنها را تشويق نمود،همانطور كه در روايات مى خوانيم هنگامى كه مردم زكات خود را خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى آوردند پيامبر صلّى اللّه عليه و آله با جملۀ اللّهمّ صلّ عليهم به آنها دعا مى كرد.

بعد اضافه مى كند كه:«اين دعا و درود تو مايۀ آرامش خاطر آنهاست» (إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ) .

چرا كه از پرتو اين دعا رحمت الهى بر دل و جان آنها نازل مى شود،آن گونه كه آن را احساس كنند.

ص: 249

آيه 104

* (آيه 104)-از آنجا كه بعضى از گنهكاران مانند متخلفان جنگ تبوك به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اصرار داشتند كه توبۀ آنها را بپذيرد در اين آيه به اين موضوع اشاره مى كند كه پذيرش توبه،كار پيامبر نيست.

«آيا آنها نمى دانند كه تنها خداوند توبه را از بندگانش مى پذيرد» (أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ) .

نه تنها پذيرندۀ توبه اوست،بلكه«زكات و يا صدقات ديگرى را(كه به عنوان كفّارۀ گناه و تقرب به پروردگار مى دهند)نيز خدا مى گيرد» (وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ) .

شك نيست كه گيرندۀ زكات و صدقات يا پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و امام عليه السّلام و پيشواى مسلمين است و يا افراد مستحق،ولى از آنجا كه دست پيامبر و پيشوايان راستين و افراد مستحقّ دست خداست گويى خداوند اين صدقات را مى گيرد.

در روايتى كه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نقل شده مى خوانيم:انّ الصّدقة تقع فى يد اللّه قبل ان تصل الى يد السّائل؛«صدقه پيش از آن كه در دست نيازمند قرار بگيرد به دست خدا مى رسد»! حتى در روايتى تصريح شده كه همۀ اعمال آدمى را فرشتگان تحويل مى گيرند جز صدقه كه مستقيما به دست خدا مى رسد.

و در پايان آيه بار ديگر به عنوان تأكيد مى فرمايد:«و خداوند توبه پذير و مهربان است» (وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ) .

آيه 106

آيه 107

آيه 108

* (آيه 108)-خداوند در اين آيه تأكيد بيشترى روى اين موضوع حياتى كرده، به پيامبرش صريحا دستور مى دهد كه:«هرگز در اين مسجد قيام به عبادت مكن» و نماز مگزار (لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً) .

بلكه به جاى اين مسجد«شايسته تر اين است كه در مسجدى قيام به عبادت كنى كه شالودۀ آن در روز نخست بر اساس تقوا گذارده شده است» (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ) .

نه اين مسجدى كه شالوده و اساسش از روز نخست بر كفر و نفاق و بى دينى و تفرقه بنا شده است.

سپس قرآن اضافه مى كند:علاوه بر اين كه اين مسجد از اساس بر شالودۀ تقوا گذارده شده،«گروهى از مردان در آن به عبادت مشغولند كه دوست مى دارند

ص: 253

آيه 109

* (آيه 109)-در اين آيه مقايسه اى ميان دو گروه مؤمنان كه مساجدى همچون مسجد قبا را بر پايۀ تقوا بنا مى كنند با منافقانى كه شالودۀ كار خود را بر كفر و نفاق و تفرقه و فساد قرار مى دهند به عمل آمده است.

نخست مى گويد:«آيا كسى كه بناى آن مسجد را بر پايۀ تقوا و پرهيز از مخالفت فرمان خدا و جلب خشنودى او نهاده است بهتر است،يا كسى كه شالودۀ آن را بر لبۀ پرتگاه سستى در كنار دوزخ نهاده كه به زودى در آتش جهنم سقوط خواهد كرد»! (أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ) .

تشبيه فوق با نهايت روشنى و وضوح بى ثباتى و سستى كار منافقان و استحكام و بقاى كار اهل ايمان و برنامه هاى آنها را روشن مى سازد.

و از آنجا كه گروه منافقان هم به خويشتن ستم مى كنند و هم به جامعه،در آخر آيه مى فرمايد:«خداوند ظالمان را هدايت نمى كند» (وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ) .

آيه 111

* (آيه 111)-يك تجارت بى نظير!از آنجا كه در آيات گذشته در بارۀ متخلفان و جهاد سخن به ميان آمد،در اين آيه و آيۀ بعد مقام والاى مجاهدان با ايمان،با ذكر مثال جالبى،بيان شده است.

در اين مثال خداوند خود را خريدار و مؤمنان را فروشنده معرفى كرده، و مى گويد:«خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خريدارى مى كند،و در برابر اين متاع،بهشت را به آنان مى دهد» (إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ) .

و از آنجا كه در هر معامله در حقيقت«پنج ركن اساسى»وجود دارد،در اين آيه به تمام اين اركان اشاره كرده است.

خودش را«خريدار»و مؤمنان را«فروشنده»و جانها و اموال را«متاع» و بهشت را«ثمن»(بها)براى اين معامله قرار داده است.

منتها طرز پرداخت اين متاع را با تعبير لطيفى چنين بيان مى كند:«آنها در راه خدا پيكار مى كنند،و دشمنان حق را مى كشند و يا در اين راه كشته مى شوند» و شربت شهادت را مى نوشند (يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ) .

و به دنبال آن به«اسناد»معتبر و محكم اين معامله كه پنجمين ركن است اشاره كرده،مى فرمايد:«اين وعدۀ حقى است بر عهدۀ خداوند كه در سه كتاب آسمانى تورات،انجيل و قرآن آمده است» (وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ) .

سپس براى تأكيد روى اين معاملۀ بزرگ اضافه مى كند:«چه كسى وفادارتر به عهدش از خداست»؟ (وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ) .

يعنى؛گرچه بهاى اين معامله فورا پرداخت نمى شود،اما خطرات نسيه را در بر ندارند!چرا كه خداوند به حكم قدرت و توانايى و بى نيازى،از هر كس نسبت به عهد و پيمانش وفادارتر است.

ص: 255

آيه 112

* (آيه 112)-همان گونه كه روش قرآن مجيد است كه در آيه اى سخنى را به اجمال برگزار مى كند و در آيۀ بعد به شرح و توضيح آن مى پردازد،در اين آيه مؤمنان را كه فروشندگان جان و مال به خدا هستند با نه صفت بارز معرفى مى كند.

1-«آنها توبه كارانند» (التّائِبُونَ) .و دل و جان خود را به وسيلۀ آب توبه از آلودگى گناه شستشو مى دهند.

2-«آنها عبادت كارانند» (الْعابِدُونَ) .و در پرتو راز و نياز با خدا و پرستش ذات پاك او خودسازى مى كنند».

3-«آنها(در برابر نعمتهاى مادى و معنوى پروردگار)سپاس مى گويند» (الْحامِدُونَ) .

4-«آنها از يك كانون عبادت و پرستش به كانون ديگرى رفت و آمد دارند» (السّائِحُونَ) .

و به اين ترتيب برنامه هاى خودسازى آنان در پرتو عبادت،در محيط محدودى خلاصه نمى شود،و به افق خاصى تعلق ندارد،بلكه همه جا كانون عبوديت پروردگار و خودسازى و تربيت براى آنهاست.

5-«آنها كه در برابر عظمت خدا ركوع مى كنند» (الرّاكِعُونَ) .

6-«آنها كه سر بر آستانش مى سايند و سجده مى آورند» (السّاجِدُونَ) .

7-«آنها كه مردم را به نيكيها دعوت مى كنند» (الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ) .

8-«آنها كه(تنها به وظيفۀ دعوت به نيكى قناعت نمى كنند بلكه)با هر گونه فساد و منكرى مى جنگند» (وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ) .

ص: 256

آيه 113

آيه 115

آيه 117

شأن نزول:

سه نفر از مسلمانان به نام«كعب بن مالك»و«مرارة بن ربيع»و«هلال بن اميه»از شركت در جنگ تبوك،و حركت همراه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سرباز زدند،ولى اين به خاطر آن نبود كه جزء دار و دستۀ منافقان باشند،بلكه به خاطر سستى و تنبلى بود،چيزى نگذشت كه پشيمان شدند.

هنگامى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از صحنۀ تبوك به مدينه بازگشت،خدمتش رسيدند و عذرخواهى كردند،اما پيامبر صلّى اللّه عليه و آله حتى يك جمله با آنها سخن نگفت و به مسلمانان نيز دستور داد كه احدى با آنها سخن نگويد.

آنها در يك محاصرۀ عجيب اجتماعى قرار گرفتند،بطورى كه فضاى مدينه با تمام وسعتش چنان بر آنها تنگ شد كه مجبور شدند براى نجات از اين خوارى و رسوايى بزرگ،شهر را ترك گويند و به كوههاى اطراف مدينه پناه ببرند.

سر انجام پس از پنجاه روز توبه و تضرع به پيشگاه خداوند،توبۀ آنان قبول شد و آيه در اين زمينه نازل گرديد.

تفسير:

زندان محاصرۀ اجتماعى گنهكاران!نه تنها آن گروه عظيم مسلمانان را كه در جهاد شركت كرده بودند،مورد رحمت خويش قرار داد«بلكه آن سه نفر را كه(از شركت در جهاد تخلف ورزيده بودند و)جنگجويان آنها را پشت سر گذاشتند و رفتند،نيز مشمول لطف خود قرار داد» (وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا) .

اما اين لطف الهى به آسانى شامل حال آنها نشد،بلكه آن به هنگامى بود كه آن سه نفر در محاصرۀ شديد اجتماعى قرار گرفتند،و مردم همگى با آنها قطع رابطه كردند،«آن چنان كه زمين با همۀ وسعتش بر آنها تنگ شد» (حَتّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ) .

و سينۀ آنها چنان از اندوه آكنده شد كه گويى«جايى در وجود خويش براى خود نمى يافتند» (وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ). تا آنجا كه خود آنها نيز از يكديگر قطع رابطه كردند.

و به اين ترتيب همۀ راهها به روى آنها بسته شد،«و يقين پيدا كردند كه پناهگاهى از خشم خدا جز از طريق بازگشت به سوى او نيست» (وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ

ص: 260

آيه 119

* (آيه 119)-با صادقان باشيد:در آيات گذشته،سخن در بارۀ گروهى از متخلفان در ميان بود،اما در آيۀ مورد بحث اشاره به نقطۀ مقابل آنها كرده به همۀ مسلمانان دستور مى دهد كه رابطۀ خود را با راستگويان و آنها كه بر سر پيمان خود ايستاده اند محكم بداريد.

نخست مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ) .

و براى اين كه بتوانيد راه پر پيچ و خم تقوا را بدون اشتباه و انحراف بپيمائيد اضافه مى كند:«با صادقان باشيد» (وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ) .

«صادقين»آنهايى هستند كه تعهدات خود را در برابر ايمان به پروردگار به خوبى انجام مى دهند،نه ترديدى به خود راه مى دهند،نه عقب نشينى مى كنند، نه از انبوه مشكلات مى هراسند بلكه با انواع فداكاريها،صدق ايمان خود را ثابت مى كنند.

شك نيست كه اين صفات مراتبى دارد كه بعضى مانند امامان معصوم عليهم السّلام در قلۀ آن قرار گرفته اند و بعضى ديگر در مرحلۀ پايينتر.

آيه 121

* (آيه 121)-«همچنين هيچ مال كم يا زيادى را در مسير جهاد،انفاق نمى كنند» (وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً) .

«و هيچ سرزمينى را(براى رسيدن به ميدان جهاد و يا به هنگام بازگشت)زير پا نمى گذارند،مگر اين كه تمام اين گامها،و آن انفاقها،براى آنها ثبت مى شود» (وَ لا يَقْطَعُونَ وادِياً إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ) .

«تا سر انجام خداوند اين اعمال را به عنوان بهترين اعمالشان پاداش دهد»

ص: 262

آيه 122

آيه 123

* (آيه 123)-دشمنان نزديكتر را دريابيد!به تناسب بحثهايى كه تاكنون پيرامون جهاد در اين سوره ذكر شده در اين آيه به دو دستور ديگر در زمينۀ اين موضوع مهم اسلام اشاره گرديده است.

نخست روى سخن را به مؤمنان كرده،مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!با كفارى كه به شما نزديكترند پيكار كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّارِ) .

آيۀ فوق گرچه از«پيكار مسلحانه»،و از«فاصلۀ مكانى»سخن مى گويد،ولى بعيد نيست كه روح آيه در پيكارهاى منطقى و فاصله هاى معنوى نيز حاكم باشد،به اين معنى كه مسلمانان به هنگام پرداختن به مبارزۀ منطقى و تبليغاتى با دشمنان، اول بايد به سراغ كسانى بروند كه خطرشان براى جامعۀ اسلامى بيشتر و نزديكتر است،مثلا در عصر ما كه خطر الحاد و مادّيگرى همۀ جوامع را تهديد مى كند،بايد مبارزۀ با آن را مقدم بر مبارزۀ با مذاهب باطله قرار داد،نه اين كه آنها فراموش شوند، بلكه بايد لبۀ تيز حمله متوجه گروه خطرناكتر گردد،يا مثلا مبارزه با استعمار فكرى و سياسى و اقتصادى بايد در درجۀ اول قرار گيرد.

دومين دستورى كه در زمينۀ جهاد،در اين آيه مى خوانيم،دستور شدت عمل است،آيه مى گويد:«دشمنان بايد در شما يك نوع خشونت احساس كنند» (وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً) .

بنابراين تنها،وجود قدرت كافى نيست،بلكه بايد در برابر دشمن نمايش قدرت داد.

ص: 264

آيه 124

* (آيه 124)-تأثير آيات قرآن بر دلهاى آماده و آلوده:به تناسب بحثهايى كه در بارۀ منافقان و مؤمنان گذشت،در اين آيه و آيۀ بعد اشاره به يكى از نشانه هاى بارز اين دو گروه شده است.

نخست مى گويد:«و هنگامى كه سوره اى نازل مى شود،بعضى از منافقان به يكديگر مى گويند:ايمان كداميك از شما را نزول اين سوره افزون ساخت»؟ (وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِيماناً).

و با اين سخن مى خواستند عدم تأثير سوره هاى قرآن و بى اعتنايى خود را نسبت به آنها بيان كنند.

اما قرآن با لحن قاطعى به آنها پاسخ مى دهد و ضمن تقسيم مردم به دو گروه،مى گويد:«اما كسانى كه ايمان آورده اند!نزول اين آيات بر ايمانشان افزوده و آنها به فضل و رحمت الهى خوشحالند» (فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ) .

آيه 126

* (آيه 126)-در اين آيه و آيۀ بعد نيز سخن را در بارۀ منافقان ادامه مى دهد، و آنها را مورد سرزنش و اندرز قرار داده مى گويد:«آيا آنها نمى بينند كه در هر سال، يك يا دو بار،مورد آزمايش قرار مى گيرند»! (أَ وَ لا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ) .

و عجب اين كه با اين همه آزمايشهاى پى درپى«از راه خلاف باز نمى ايستند و توبه نمى كنند و متذكر نمى شوند» (ثُمَّ لا يَتُوبُونَ وَ لا هُمْ يَذَّكَّرُونَ) .

از تعبير آيه چنين بر مى آيد كه اين آزمايش غير از آزمايش عمومى است كه همۀ مردم در زندگى خود با آن رو برو مى شوند.بلكه از آزمايشهايى بوده كه بايد باعث بيدارى اين گروه گردد مثل فاش شدن اعمال سوءشان و ظاهر شدن باطنشان.

آيه 128

* (آيه 128)-آخرين آيات قرآن مجيد:اين آيه و آيۀ بعد كه آخرين آياتى است كه بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نازل شده است،و با آن سورۀ برائت پايان مى پذيرد،در واقع اشاره اى است به تمام مسائلى كه در اين سوره گذشت.

نخست روى سخن را به مردم كرده،مى گويد:«پيامبرى از خودتان به سوى شما آمد»! (لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ) .

«مِنْ أَنْفُسِكُمْ» (از خودتان)اشاره به شدت ارتباط پيامبر صلّى اللّه عليه و آله با مردم است، گويى پاره اى از جان مردم و روح جامعه در شكل پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ظاهر شده است.

پس از ذكر اين صفت به چهار قسمت ديگر از صفات ممتاز پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كه در تحريك عواطف مردم و جلب احساساتشان اثر عميق دارد اشاره كرده،نخست مى گويد:«هر گونه ناراحتى و زيان و ضررى به شما برسد براى او سخت ناراحت كننده است» (عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ) .

و به شدت از رنجهاى شما رنج مى برد.

ديگر اين كه:«او سخت به هدايت شما علاقه مند است»و به آن عشق مى ورزد (حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ) .

سپس به سومين و چهارمين صفت اشاره كرده،مى گويد:«او نسبت به مؤمنان رءوف و رحيم است» (بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ) .

بنابراين هرگونه دستور مشكل و طاقت فرسايى را مى دهد-حتى گذشتن از بيابانهاى طولانى و سوزان در فصل تابستان،با گرسنگى و تشنگى،براى مقابله با يك دشمن نيرومند در جنگ تبوك-آن هم يك نوع محبت و لطف از ناحيۀ او

ص: 267

آيه 129

* (آيه 129)-در اين آيه كه آخرين آيۀ سورۀ توبه است،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را دلدارى مى دهد كه از سركشيها و عصيانهاى مردم،دلسرد و نگران نشود،مى گويد:«اگر آنها روى از حق بگردانند(نگران نباش و)بگو:خداوند براى من كافى است»چرا كه او بر هر چيزى تواناست (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللّهُ) .

«همان خداوندى كه هيچ معبودى جز او نيست»و بنابراين تنها پناهگاه اوست (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ) .

آرى«من تنها بر چنين معبودى تكيه كرده ام،و به او دلبسته ام و كارهايم را به او واگذارده ام» (عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ) .

«و او پروردگار عرش بزرگ است» (وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ) .

جايى كه عرش و عالم بالا و جهان ماوراء طبيعت با آن همه عظمتى كه دارد، در قبضۀ قدرت او،و تحت حمايت و كفالت اوست،چگونه مرا تنها مى گذارد و در برابر دشمن يارى نمى كند؟مگر قدرتى در برابر قدرتش تاب مقاومت دارد؟و يا رحمت و عطوفتى بالاتر از رحمت و عطوفت او تصور مى شود؟ «پايان سورۀ توبه»

ص: 268

اشاره

اين سورۀ در«مكّه»نازل شده و داراى 109 آيه است.

* محتوا و فضيلت اين سوره:

اين سوره كه به گفتۀ بعضى از مفسران بعد از سورۀ اسراء و قبل از سورۀ هود نازل شده است روى چند مسألۀ اصولى و زير بنايى تكيه مى كند،كه از همه مهمتر مسألۀ«مبدأ»و«معاد»است.

منتها نخست از مسألۀ وحى و مقام پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سخن مى گويد،سپس به نشانه هايى از عظمت آفرينش مى پردازد،بعد مردم را به ناپايدارى زندگى مادى دنيا و لزوم توجه به سراى آخرت متوجه مى سازد.

و به تناسب همين مسائل قسمتهاى مختلفى از زندگى پيامبران بزرگ از جمله نوح و موسى و يونس عليهم السّلام را بازگو مى كند و به همين مناسبت نام سورۀ يونس بر آن گذارده شده است.

و بالأخره براى تكميل بحثهاى فوق در هر مورد مناسبى از بشارت و انذار، بشارت به نعمتهاى بى پايان الهى براى صالحان و انذار و بيم دادن طاغيان و گردنكشان،استفاده مى كند.

لذا در روايتى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم كه فرمود:«كسى كه سورۀ يونس را در هر دو يا سه ماه بخواند بيم آن نمى رود كه از جاهلان و بى خبران باشد،و روز قيامت از مقربان خواهد بود».-و اين به خاطر آن است كه آيات هشدار دهنده و بيدار كننده در اين سوره فراوان است.

ص: 269

آيه 1

* (آيه 1)-در اين سوره بار ديگر با«حروف مقطعه»قرآن رو برو مى شويم كه به صورت«الف-لام-راء»(الر).ذكر شده است.

به دنبال آن نخست اشاره به عظمت آيات قرآن كرده،مى گويد:«آنها آيات كتاب حكيم است» (تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكِيمِ) .

توصيف قرآن به«حكيم»اشاره به اين است كه آيات قرآن داراى آن چنان استحكام و نظم و حسابى است كه هرگونه باطل و خرافه و هزل را از خود دور مى سازد،جز حق نمى گويد و جز به راه حق دعوت نمى كند.

آيه 3

* (آيه 3)-خداشناسى و معاد:قرآن پس از اشاره به مسألۀ وحى و نبوت در نخستين آيات اين سوره،به سراغ دو اصل اساسى تعليمات همۀ انبياء يعنى«مبدأ» و«معاد»مى رود،و اين دو اصل مهم را در ضمن عباراتى كوتاه و گويا بيان مى كند.

نخست مى گويد:«پروردگار شما همان خداوندى است كه آسمانها و زمين را در شش روز(دوران)آفريد» (إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ) .

«سپس بر تخت قدرت قرار گرفت،و به تدبير كار جهان پرداخت» (ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ) .

پس از آن كه روشن شد خالق و آفريدگار«اللّه»است و زمام ادارۀ جهان هستى به دست اوست و تدبير همۀ امور به فرمان او مى باشد معلوم است كه بتها اين موجودات بى جان و عاجز و ناتوان هيچ گونه نقشى در سرنوشت انسانها نمى توانند داشته باشند لذا در جملۀ بعد مى فرمايد:«هيچ شفاعت كننده اى جز به اذن و فرمان او وجود ندارد» (ما مِنْ شَفِيعٍ إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ) .

آرى!«اين چنين است«اللّه»پروردگار شما،او را پرستش كنيد»نه غير او (ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ) .

«آيا با اين دليل روشن متذكر نمى شويد؟» أَ فَلا تَذَكَّرُونَ) .

ص: 271

آيه 5

* (آيه 5)-گوشه اى از آيات عظمت خدا:در آيات گذشته اشارۀ كوتاهى به مسألۀ مبدأ و معاد شده بود،ولى از اين به بعد اين دو مسألۀ اصولى كه مهمترين پايۀ دعوت انبياء بوده است بطور مشروح مورد بحث قرار مى گيرد.

نخست اشاره به قسمتهايى از آيات عظمت خدا در جهان آفرينش كرده،

ص: 272

آيه 6

* (آيه 6)-در این آیه به قسمتی دیگر از نشانه ها و دلائل وجودش در آسمان و زمین پرداخته،می گوید:«درآمد و شد شب و روز و آنچه خداوند در آسمان و زمین آفریده است نشانه هایی است برای گروه پرهیزکاران»(اِنَّ فِی اختِٔلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ فِی السَّمواتِ وَالاَرضِ لَایاتٍ لِقَومٍ یَتَّقُونَ).

ص: 273

آيه 7

* (آيه 7)-بهشتيان و دوزخيان:از اين آيه به بعد نيز شرحى پيرامون معاد و سرنوشت مردم در جهان ديگر آمده است.

نخست مى فرمايد:«كسانى كه اميد لقاى ما را ندارند و به رستاخيز معتقد نيستند و به همين دليل تنها به زندگى دنيا خشنودند و به آن اطمينان مى كنند...» (إِنَّ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها) .

«و همچنين آنها كه از آيات ما غافلند و در آنها انديشه نمى كنند»تا قلبى بيدار و دلى مملو از احساس مسؤوليت پيدا كنند... (وَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ) .

آيه 10

* (آيه 10)-آنها در محيطى مملو از صلح و صفا و عشق به پروردگار و انواع نعمتها به سر مى برند.

هر زمان كه جذبۀ ذات و صفات خدا وجودشان را روشن مى سازد«گفتار و دعاى آنها در بهشت اين است كه:پروردگارا!منزه و پاك از هر گونه عيب و نقصى» (دَعْواهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللّهُمَّ) .

و هر زمان به يكديگر مى رسند سخن از صلح و صفا مى گويند:«و تحيت آنها در آنجا سلام است» (وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ) .

و سر انجام هرگاه از نعمتهاى گوناگون خداوند در آنجا بهره مى گيرند به شكر پرداخته«و آخرين سخنشان اين است كه:حمد و سپاس مخصوص پروردگار عالميان است» (وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ) .

آيه 12

* (آيه 12)-آنگاه اشاره به وجود نور توحيد در فطرت و عمق روح آدمى كرده،مى گويد:«هنگامى كه به انسان زيانى مى رسد،و دستش از همه جا كوتاه مى شود،دست به سوى ما دراز مى كند و ما را(در همه حال)در حالى كه به پهلو خوابيده يا نشسته يا ايستاده است مى خواند» (وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً) .

آرى!خاصيت مشكلات و حوادث دردناك،كنار رفتن حجابها از روى فطرت پاك آدمى است،و براى مدتى،هر چند كوتاه درخشش اين نور توحيدى آشكار مى گردد.

سپس مى گويد:اما اين افراد،چنان كم ظرفيت و بى خردند كه«به مجرد اين كه بلا و ناراحتى آنها را برطرف مى سازيم،آن چنان در غفلت فرو مى روند كه گويا هرگز از ما تقاضايى نداشتند»و ما نيز به آنها كمكى نكرديم (فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلى ضُرٍّ مَسَّهُ) .

«آرى!اين چنين اعمال مسرفان در نظرشان جلوه داده شده است» (كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ) .

خداوند اين خاصيت را در اعمال زشت و آلوده آفريده كه هر قدر انسان به آنها بيشتر آلوده شود،بيشتر خو مى گيرد و نه تنها قبح و زشتى آنها تدريجا از ميان مى رود بلكه كم كم به صورت عملى شايسته در نظرش مجسم مى گردد! و اما چرا در آيۀ فوق اين گونه افراد به عنوان«مسرف»(اسرافكار)معرفى شده اند؟به خاطر اين است كه چه اسرافى از اين بالاتر كه انسان مهمترين سرمايۀ وجود خود يعنى عمر و سلامت و جوانى و نيروها را بيهوده در راه فساد و گناه

ص: 276

آيه 13

* (آيه 13)-ستمگران پيشين و شما:در اين آيه نيز اشاره به مجازاتهاى افراد ستمگر و مجرم در اين جهان مى كند و با توجه دادن مسلمانان به تاريخ گذشته به آنها گوشزد مى نمايد كه اگر راه آنان را بپويند به همان سرنوشت گرفتار خواهند شد.

نخست مى گويد:«ما امتهاى قبل از شما را هنگامى كه دست به ستمگرى زدند و با اين كه پيامبران با دلائل و معجزات روشن براى هدايت آنان آمدند هرگز به آنها ايمان نياوردند،هلاك و نابود ساختيم» .

(وَ لَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمّا ظَلَمُوا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا)

و در پايان آيه مى افزايد:اين برنامه مخصوص جمعيت خاصى نيست «اين چنين مجرمان را كيفر مى دهيم» .

(كَذلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ)

آيه 16

(آيه 16)در اين آيه به دليل اين موضوع مى پردازد و مى گويد به آنها بگو:

من كمترين اراده اى از خودم در بارۀ اين كتاب آسمانى ندارم«و اگر خدا مى خواست اين آيات را بر شما تلاوت نمى كردم و از آن آگاهتان نمى ساختم» .

(قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَ لا أَدْراكُمْ بِهِ)

به دليل اين كه«سالها پيش از اين در ميان شما زندگى كردم» .و هرگز اين گونه سخنان را از من نشنيده ايد،اگر آيات از ناحيۀ من بود لابد در اين مدت چهل سال از فكر من بر زبانم جارى مى شد و حد اقل گوشه اى از آن را بعضى از من شنيده بودند.

(فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ)

«آيا مطلبى را به اين روشنى درك نمى كنيد» .

(أَ فَلا تَعْقِلُونَ)

آيه 18

(آيه 18)معبودهاى بى خاصيت:در اين آيه نيز بحث«توحيد»،از طريق نفى الوهيت بتها،تعقيب شده است،و با دليل روشنى بى ارزش بودن بتها اثبات گرديده:«آنها غير از خدا معبودهايى را مى پرستند كه نه زيانى به آنان مى رساند(كه از ترس زيانشان آنها را بپرستند)و نه سودى مى رساند»كه به خاطر سودشان مورد، عبادت قرار دهند . (وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ)

سپس به ادعاى واهى بت پرستان پرداخته،مى گويد:«آنها مى گويند:اين بتها شفيعان ما در پيشگاه خدا هستند» .

(وَ يَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللّهِ)

يعنى؛مى توانند از طريق شفاعت،منشأ سود و زيانى شوند،هر چند مستقلا از خودشان كارى ساخته نباشد.

اعتقاد به شفاعت بتها يكى از انگيزه هاى بت پرستى بود.

قرآن در پاسخ اين پندار مى گويد:«آيا شما خداوند را به چيزى خبر مى دهيد كه در آسمانها و زمين سراغ ندارد» .

(قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللّهَ بِما لا يَعْلَمُ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ)

كنايه از اين كه اگر خدا چنين شفيعانى مى داشت،در هر نقطه اى از زمين و آسمان كه بودند،از وجودشان آگاه بود.

و در پايان آيه براى تأكيد مى فرمايد:«خداوند منزه،و برتر است از شريكهايى كه براى او مى سازند» .

(سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ)

ص: 279

آيه 20

(آيه 20)معجزات اقتراحى:دگر بار قرآن به بهانه جوييهاى مشركان به هنگام سرباز زدن از ايمان و اسلام پرداخته،مى گويد:«مشركان چنين مى گويند كه چرا معجزه اى از ناحيۀ خداوند بر پيامبر نازل نشده است» . (وَ يَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ)

البته منظور آنها اين بوده كه هر وقت معجزه اى به ميل خود پيشنهاد كنند فورا آن را انجام دهد! لذا بلافاصله به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چنين دستور داده مى شود كه«به آنها بگو:

معجزه مخصوص خدا(و مربوط به جهان غيب و ماوراء طبيعت)است» .

(فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلّهِ)

ص: 280

آيه 21

(آيه 21)در اين آيه باز سخن از عقايد و كارهاى مشركان است.

نخست اشاره به يكى از نقشه هاى جاهلانۀ مشركان كرده،مى گويد:

«هنگامى كه مردم(را براى بيدارى و آگاهى،گرفتار مشكلات و زيانهايى مى سازيم سپس آن را برطرف ساخته)طعم آرامش و رحمت خود را به آنها مى چشانيم به جاى اين كه متوجه ما شوند در اين آيات و نشانه ها نيرنگ مى كنند»و يا با توجيهات نادرست در مقام انكار آنها بر مى آيند .و مثلا بلاها،و مشكلات را به عنوان غضب بتها و نعمت و آرامش را دليل بر شفقت و محبت آنان مى گيرند و يا بطور كلى همه را معلول يك مشت تصادف مى شمرند اما خداوند به وسيلۀ پيامبرش به آنها هشدار مى دهد كه«به آنها بگو:خدا از هر كس در چاره انديشى و طرح نقشه هاى كوبنده قادرتر و سريعتر است» .

(وَ إِذا أَذَقْنَا النّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آياتِنا) (قُلِ اللّهُ أَسْرَعُ مَكْراً)

و به تعبير ديگر او هر زمان ارادۀ مجازات و تنبيه كسى كند بلافاصله تحقق مى يابد،در حالى كه دگران چنين نيستند.

سپس آنها را تهديد مى كند كه گمان نبريد اين توطئه ها و نقشه ها فراموش مى گردد،«فرستادگان ما(يعنى فرشتگان ثبت اعمال)تمام نقشه هايى را كه(براى خاموش كردن نور حق)مى كشيد مى نويسند» .

(إِنَّ رُسُلَنا يَكْتُبُونَ ما تَمْكُرُونَ)

و بايد خود را براى پاسخگويى و مجازات،در سراى ديگر آماده كنيد.

ص: 281

آيه 23

* (آيه 23)-«اما هنگامی که خدا آنها را رهایی می بخشد و به ساحل نجات می رسند شروع به ظلم و ستم در زمین می کنند»(فَلَمّا اَنجیهُم اِذاهُم یَبغُونَ فِی الاَرضِ بِغَیرِ الحَقً).

ص: 282

آيه 24

(آيه 24)دورنماى زندگى دنيا:در آيات گذشته اشاره اى به ناپايدارى زندگى دنيا شده بود،در اين آيه اين واقعيت ضمن مثال جالبى تشريح شده تا پرده هاى غرور و غفلت را از مقابل ديده هاى غافلان و طغيانگران كنار زند.

«مثل زندگى دنيا همانند آبى است كه از آسمان نازل كرده ايم» .

(إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ)

اين دانه هاى حياتبخش باران بر سرزمينهاى آماده مى ريزند،«و به وسيلۀ آن گياهان گوناگونى كه بعضى قابل استفاده براى انسانها،و بعضى براى حيوانات است،مى رويند» .

(فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمّا يَأْكُلُ النّاسُ وَ الْأَنْعامُ)

اين گياهان علاوه بر خاصيتهاى غذايى كه براى موجودات زنده دارند سطح زمين را مى پوشانند و آن را زينت مى بخشند،تا آنجا كه«زمين بهترين زيبايى خود را در پرتو آن پيدا كرده و تزيين مى شود» .

(حَتّى إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ)

در اين هنگام شكوفه ها،شاخساران را زينت داده و گلها مى خندند،دانه هاى غذايى و ميوه ها كم كم خود را نشان مى دهند،و صحنۀ پرجوشى را از حيات و زندگى به تمام معنى كلمه مجسم مى كنند،كه دلها را پر از اميد و چشمها را پر از شادى و سرور مى سازند،آن چنان كه«اهل زمين مطمئن مى شوند،كه مى توانند از مواهب اين گياهان بهره گيرند»هم از ميوه ها و هم از دانه هاى حيات بخششان .

(وَ ظَنَّ

ص: 283

آيه 25

(آيه 25)اين آيه با يك جمله كوتاه اشاره به نقطۀ مقابل اين گونه زندگى كرده و مى فرمايد:«خداوند به دار السلام،خانۀ صلح و سلامت و امنيت دعوت مى كند» . (وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ)

به آنجا كه نه از اين كشمكشهاى غارتگران دنياى مادى خبرى است،و نه از مزاحمتهاى احمقانۀ ثروت اندوزان از خدا بى خبر،و نه جنگ و خونريزى و استعمار و استثمار.

سپس اضافه مى كند:«خدا هر كس را بخواهد(و شايسته و لايق ببيند)به سوى راه مستقيم(همان راهى كه به دار السلام و مركز امن و امان منتهى مى شود) دعوت مى كند» .

(وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)

آيه 27

(آيه 27)در اين آيه سخن از دوزخيان به ميان مى آيد كه در نقطۀ مقابل گروه اولند مى گويد:«كسانى كه مرتكب گناهان مى شوند جزاى بدى به مقدار عملشان دارند» . (وَ الَّذِينَ كَسَبُوا السَّيِّئاتِ جَزاءُ سَيِّئَةٍ بِمِثْلِها)

در اينجا سخنى از«زياده»در كار نيست،چرا كه در پاداش،«زياده»فضل و رحمت است اما در كيفر،عدالت ايجاب مى كند كه ذره اى بيش از گناه نباشد.

ولى آنها به عكس گروه اول چهره هايى تاريك دارند«و ذلت،صورت آنها را مى پوشاند» .

(وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ)

و اين خاصيت و اثر عمل است كه از درون جان انسان به بيرون منعكس مى گردد.

به هر حال ممكن است بدكاران گمان كنند راه فرار و نجاتى خواهند داشت و يا بتها و مانند آنها مى توانند برايشان شفاعت كنند اما جملۀ بعد صريحا مى گويد:

«هيچ كس و هيچ چيز نمى تواند آنها را از مجازات الهى دور نگه دارد» .

(ما لَهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِمٍ)

تاريكى چهره هاى آنها به اندازه اى زياد است كه«گويى پاره هايى از شب تاريك و ظلمانى،يكى پس از ديگرى بر صورت آنها افكنده شده است» .

(كَأَنَّما أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّيْلِ مُظْلِماً)

«آنها اصحاب آتشند و جاودانه در آن مى مانند» .

(أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ)

آيه 29

(آيه 29)سپس براى تأكيد بيشتر مى گويند:«همين بس كه خدا گواه ميان ما و شماست كه ما به هيچ وجه از عبادات شما آگاه نبوديم» . (فَكَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ إِنْ كُنّا عَنْ عِبادَتِكُمْ لَغافِلِينَ)

آيه 32

(آيه 32)پس از آن كه نمونه هايى از آثار عظمت و تدبير خداوند را در آسمان و زمين بيان كرد و وجدان و عقل مخالفان را به داورى طلبيد و آنها به آن معترف گرديدند،در اين آيه با لحنى قاطع مى فرمايد:«اين است اللّه،پروردگار بر حق شما»! .نه بتها،و نه ساير موجوداتى را كه شريك خداوند در عبوديت قرار داده ايد و در برابر آنها سجده و تعظيم مى كنيد. (فَذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ)

سپس نتيجه گيرى مى كند:«اكنون(كه حق را به روشنى شناختيد)آيا بعد از حق چيزى جز ضلال و گمراهى وجود دارد»؟ .

(فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ)

«با اين حال چگونه از عبادت و پرستش خدا روى گردان مى شويد»با اين كه مى دانيد معبود حقى جز او نيست؟! .

(فَأَنّى تُصْرَفُونَ)

اين آيه در حقيقت يك راه منطقى روشن را براى شناخت باطل و ترك آن پيشنهاد مى كند،و آن اين كه نخست بايد از طريق وجدان و عقل براى شناخت حق گام برداشت،هنگامى كه حق شناخته شد،هر چه غير آن و مخالف آن است باطل و گمراهى است،و بايد كنار گذاشته شود.

آيه 34

(آيه 34)يكى از نشانه هاى حق و باطل:قرآن همچنان استدلالات مربوط به مبدأ و معاد را تعقيب مى كند نخست به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور مى دهد«به آنها بگو:آيا هيچ يك از اين معبودهايى كه شما شريك خدا قرار داده ايد مى تواند آفرينش را ايجاد كند و سپس بازگرداند» . (قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ)

بعد اضافه مى كند«بگو:خداوند آفرينش را آغاز كرده و سپس باز مى گرداند» .

(قُلِ اللّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ)

«با اين حال چرا از حق روى گردان(و در بيراهه سرگردان)مى شويد» .

(فَأَنّى تُؤْفَكُونَ)

آيه 37

(آيه 37)عظمت و حقانيت دعوت قرآن:در اينجا قرآن به پاسخ قسمت ديگرى از سخنان نارواى مشركان مى پردازد،چرا كه آنها تنها در شناخت مبدأ گرفتار انحراف نبودند،بلكه به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله نيز افترا مى زدند،كه قرآن را با فكر خود ساخته و به خدا نسبت داده است.

آيه مى گويد:«شايسته نيست كه اين قرآن بدون وحى الهى به خدا نسبت داده شده باشد» .

(وَ ما كانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرى مِنْ دُونِ اللّهِ)

سپس به ذكر دليل بر اصالت قرآن و وحى آسمانى بودنش پرداخته،مى گويد:

«ولى اين قرآن كتب آسمانى پيش از خود را تصديق مى كند» .

(وَ لكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ)

يعنى تمام بشارات و نشانه هاى حقانيتى كه در كتب آسمانى پيشين آمده بر قرآن و آورندۀ قرآن كاملا منطبق است و اين خود ثابت مى كند كه تهمت و افترا بر خدا نيست و واقعيت دارد.

سپس دليل ديگرى بر اصالت اين وحى آسمانى ذكر كرده،مى گويد:«و اين قرآن شرح كتب اصيل انبياء پيشين و بيان احكام اساسى و عقائد اصولى آنها است و به همين دليل شكى در آن نيست كه از طرف پروردگار عالميان است» .

(وَ تَفْصِيلَ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ)

و به تعبير ديگر هيچ گونه تضادى با اصول برنامۀ انبياء گذشته ندارد،بلكه تكامل آن تعليمات و برنامه ها در آن ديده مى شود،و اگر اين قرآن مجعول بود حتما مخالف و مباين آنها بود.

آيه 39

(آيه 39)در اين آيه اشاره به يكى از علل اساسى مخالفتهاى مشركان كرده، مى گويد:آنها قرآن را به خاطر اشكالات و ايرادهايى انكار نمى كردند«بلكه تكذيب و انكارشان به خاطر اين بود كه از محتواى آن آگاهى نداشتند» . (بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ)

در حقيقت آنها هيچ گونه دليلى بر نفى مبدأ و معاد نداشتند و تنها جهل و بى خبرى ناشى از خرافات و عادت به مذهب نياكان سدّ راهشان بود.

و يا جهل به اسرار احكام،جهل به مفهوم بعضى از آيات متشابه،و جهل به درسهاى عبرت انگيزى كه هدف نهايى ذكر تاريخ پيشينيان بوده است.

مجموع اين جهالتها و بى خبريها،آنها را وادار به انكار و تكذيب مى كرد.«در حالى كه هنوز تأويل و تفسير و واقعيت مسائل مجهول براى آنها روشن نشده بود» .

(وَ لَمّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ)

قرآن سپس اضافه مى كند كه اين روش نادرست،منحصر به مشركان عصر جاهليت نيست بلكه«اقوام گمراه گذشته نيز(به همين گرفتارى مبتلا بودند،آنها نيز بدون اين كه تحقيق در شناخت واقعيتها بكنند و يا انتظار براى تحقق آنها بكشند) حقايق را انكار و تكذيب مى كردند» .

(كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ)

در حالى كه عقل و منطق حكم مى كند كه انسان چيزى را كه نمى داند،هرگز انكار نكند،بلكه به جستجو و تحقيق بپردازد.

ص: 291

آيه 40

(آيه 40)در اين آيه اشاره به دو گروه عظيم مشركان كرده،مى گويد:اينها همگى به اين حال باقى نمى مانند بلكه«گروهى از آنان(كه روح حق طلبى در وجودشان نمرده است سر انجام)به اين قرآن ايمان مى آورند،در حالى كه گروهى ديگر(همچنان در جهل و لجاجت پافشارى كرده و)ايمان نخواهند آورد» . (وَ مِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا يُؤْمِنُ بِهِ)

روشن است كه اين گروه مردم،افراد فاسد و مفسدى هستند و به همين دليل در پايان آيه مى فرمايد:«پروردگار تو مفسدان را بهتر مى شناسد» .

(وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ)

اشاره به اين كه افرادى كه زير بار حق نمى روند،در فاسد كردن نظام جامعه نقش مؤثرى دارند.

آيه 43

(آيه 43)«و گروهى ديگر از آنان چشم به تو مى دوزند و اعمال تو را مى نگرند»كه هر يك نشانه اى از حقانيت و صدق گفتار تو را در بر دارد،اما گويى كورند و نابينا . (وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ إِلَيْكَ)

«آيا با اين حال تو مى توانى اين نابينايان را هدايت كنى هر چند فاقد بصيرت باشند» .

(أَ فَأَنْتَ تَهْدِي الْعُمْيَ وَ لَوْ كانُوا لا يُبْصِرُونَ)

آيه 46

(آيه 46)در اين آيه به عنوان تهديد كفار و تسلى خاطر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چنين مى گويد:«اگر ما قسمتى از مجازاتهايى را كه به آنها وعده داده ايم به تو نشان دهيم(و در زمان حيات خود عذاب و مجازات آنها را ببينى)و يا اگر(پيش از آن كه به چنين سرنوشتى گرفتار شوند)تو را از اين دنيا ببريم به هر حال بازگشتشان به سوى ماست.سپس خداوند شاهد و گواه اعمالى است كه انجام مى دادند» . (وَ إِمّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّهُ شَهِيدٌ عَلى ما يَفْعَلُونَ)

آيه 49

(آيه 49)مجازات الهى در دست من نيست!در برابر اين سؤال خداوند به پيامبرش دستور مى دهد كه از چند راه به آنها پاسخ گويد؛نخست اين كه مى فرمايد:

«به آنها بگو:(وقت و موعد اين كار در اختيار من نيست)من مالك سود و زيانى براى خود نيستم(تا چه رسد براى شما)مگر آنچه خدا بخواهد و اراده كند» .

(قُلْ لا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلاّ ما شاءَ اللّهُ)

من تنها پيامبر و فرستادۀ اويم،تعيين موعد نزول عذاب،تنها به دست اوست.

اين جمله در حقيقت اشاره به توحيد افعالى است كه در اين عالم همه چيز به خدا باز مى گردد،و هر كار از ناحيۀ اوست،اوست كه با حكمتش مؤمنان را پيروزى مى دهد و اوست كه با عدالتش منحرفان را مجازات مى كند.

بديهى است اين منافات با آن ندارد كه خداوند به ما نيروها و قدرتهايى داده است كه به وسيلۀ آن مالك قسمتى از سود و زيان خويش هستيم و مى توانيم در بارۀ سرنوشت خويش تصميم بگيريم.

سپس قرآن به پاسخ ديگرى پرداخته،مى گويد:«هر قوم و جمعيتى زمان و اجل معينى دارند،به هنگامى كه اجل آنها فرا رسد نه ساعتى از آن تأخير خواهند كرد و نه ساعتى پيشى خواهند گرفت» .

(لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ)

در واقع قرآن به مشركان اخطار مى كند كه بى جهت عجله نكنند،به هنگامى كه اجل آنها فرا برسد،لحظه اى اين عذاب تأخير و تقديم نخواهد داشت.

ص: 295

آيه 51

(آيه 51)و در اين آيه چهارمين پاسخ را به آنها چنين مى گويد:«يا اين كه آنگاه كه واقع شد،به آن ايمان مى آوريد»و گمان مى كنيد كه ايمان شما پذيرفته مى شود،اين خيال باطلى است . (أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ)

چرا كه پس از نزول عذاب،درهاى توبه به روى شما بسته مى شود و ايمان كمترين اثرى ندارد،بلكه به شما گفته مى شود:«حالا ايمان مى آوريد،در حالى كه قبلا(از روى استهزاء و انكار)براى عذاب عجله مى كرديد»؟ .

(آلْآنَ وَ قَدْ كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ)

آيه 54

(آيه 54)در اين آيه روى عظمت اين مجازات مخصوصا در قيامت تكيه كرده،مى گويد:آن چنان عذاب الهى وحشتناك و هول انگيز است كه«اگر هر يك از ستمكاران مالك تمام ثروتهاى روى زمين باشند،حاضرند همۀ آن را بدهند»تا از اين كيفر سخت رهايى يابند . (وَ لَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِي الْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ)

در واقع آنها حاضرند بزرگترين رشوه اى را كه مى توان تصور كرد،براى رهايى از چنگال عذاب الهى بدهند تا سر سوزنى از مجازاتشان كاسته شود،اما كسى از آنها نمى پذيرد.

مخصوصا بعضى از اين مجازاتها جنبۀ معنوى دارد و آن اين كه:«آنها هنگامى كه عذاب را ببينند(پشيمان مى شوند؛اما)پشيمانى خود را كتمان مى كنند»مبادا رسواتر شوند .

(وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمّا رَأَوُا الْعَذابَ)

سپس تأكيد مى كند:«كه با همۀ اين احوال در ميان آنها به عدالت داورى مى شود،و ظلم و ستمى در بارۀ آنان نخواهد شد» .

(وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ)

آيه 56

(آيه 56)اين آيه نيز تأكيد مجددى روى همين مسألۀ حياتى است كه مى گويد:«خداوند است كه زنده مى كند،و اوست كه مى ميراند» . (هُوَ يُحيِي وَ يُمِيتُ)

بنابراين هم توانايى بر مرگ و ميراندن بندگان دارد و هم زنده كردن آنها براى دادگاه رستاخيز.

«و سر انجام همۀ شما به سوى او باز مى گرديد» .

(وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)

و پاداش همۀ اعمال خويش را در آنجا خواهيد يافت.

آيه 58

(آيه 58)در اين آيه براى تكميل اين بحث و تأكيد روى اين نعمت بزرگ الهى يعنى قرآن مجيد كه از هر نعمتى برتر و بالاتر است،مى فرمايد:«بگو:اى پيامبر!اين مردم به فضل پروردگار و به رحمت بى پايان او(و اين كتاب بزرگ آسمانى كه جامع همۀ نعمتهاست)بايد خشنود بشوند»نه به حجم ثروتها و بزرگى مقامها و فزونى قوم و قبيله هاشان . (قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا)

زيرا«اين سرمايه از تمام آنچه آنها براى خود گردآورى كرده اند بهتر و بالاتر است»و هيچ يك از آنها قابل مقايسه با اين نيست .

(هُوَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ)

آيه 61

(آيه 61)و براى اين كه تصور نشود اين مهلت الهى دليل بر عدم احاطۀ علم پروردگار بر كارهاى آنهاست،در اين آيه اين حقيقت را به رساترين عبارت بيان مى كند كه او از تمام ذرات موجودات در پهنۀ آسمان و زمين و جزئيات اعمال بندگان آگاه و با خبر است،و مى گويد:«در هيچ حالت و كار مهمى نمى باشى، و هيچ آيه اى از قرآن را تلاوت نمى كنى،و هيچ عملى را انجام نمى دهيد مگر اين كه ما شاهد و ناظر بر شما هستيم در آن هنگام كه وارد آن عمل مى شويد» . (وَ ما تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّ كُنّا عَلَيْكُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ)

سپس با تأكيد بيشتر اين مسأله را تعقيب كرده،مى گويد:«كوچكترين چيزى در زمين و آسمان حتى به اندازۀ سنگينى ذرۀ بى مقدارى،از ديدگاه علم پروردگار تو مخفى و پنهان نمى ماند،و نه كوچكتر از اين و نه بزرگتر از اين مگر اين كه همۀ اينها در لوح محفوظ و كتاب آشكار علم خدا ثبت و ضبط است» .

(وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلاّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ)

در آيۀ فوق درس بزرگى براى همۀ مسلمانان بيان شده است درسى كه مى تواند آنها را در مسير حق به راه اندازد و از كجرويها و انحرافات باز دارد.و آن اين كه:به اين حقيقت توجه داشته باشيم كه هر گامى بر مى داريم و هر سخنى كه مى گوييم و هر انديشه اى كه در سر مى پرورانيم،و به هر سو نگاه مى كنيم،و در هر حالى هستيم،نه تنها ذات پاك خدا بلكه فرشتگان او نيز مراقب ما هستند و با تمام توجه ما را مى نگرند.

بى جهت نيست كه امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:«پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله هر زمان اين

ص: 300

آيه 62

(آيه 62)آرامش روح در سايۀ ايمان!چون در آيات گذشته قسمتهايى از حالات مشركان و افراد بى ايمان مطرح شده بود.از اين به بعد شرح حال مؤمنان مخلص و مجاهد و پرهيزكار كه درست در نقطۀ مقابل هستند بيان گرديده،آيه مى گويد:«آگاه باشيد كه اولياى خدا نه ترسى بر آنان است و نه غمى دارند» . (أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)

منظور غمهاى مادى و ترسهاى دنيوى است،و گر نه دوستان خدا وجودشان از خوف او مالامال است،ترس از عدم انجام وظايف و مسؤوليتها،و اندوه بر آنچه از موفقيتها از آنان فوت شده،كه اين ترس و اندوه جنبۀ معنوى دارد و مايۀ تكامل وجود انسان و ترقى اوست به عكس ترس و اندوه هاى مادى كه مايۀ انحطاط و تنزّل است.

اولياء خدا كسانى هستند،كه ميان آنان و خدا حائل و فاصله اى نيست، حجابها از قلبشان كنار رفته،و در پرتو نور معرفت و ايمان و عمل پاك،خدا را با چشم دل چنان مى بينند كه هيچ گونه شك و ترديدى به دلهايشان راه نمى يابد، و به خاطر همين آشنايى با خدا ماسواى خدا در نظرشان كوچك و كم ارزش و ناپايدار و بى مقدار است.

آيه 65

(آيه 65)و در اين آيه روى سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كه سر سلسلۀ اولياء و دوستان خداست كرده و به صورت دلدارى و تسلى خاطر به او مى گويد:«سخنان ناموزون مخالفان و مشركان غافل و بى خبر تو را غمگين نكند» . (وَ لا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ)

«چرا كه تمام عزت و قدرت از آن خداست»و در برابر ارادۀ حق از دشمنان كارى ساخته نيست .

(إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً)

او از تمام نقشه هاى آنها باخبر است«زيرا او شنوا و داناست» .

(هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ)

آيه 67

(آيه 67)سپس براى تكميل اين بحث و نشان دادن راه خداشناسى، و دورى از شرك و بت پرستى،به گوشه اى از مواهب الهى كه نشانۀ عظمت و قدرت و حكمت«اللّه»است اشاره كرده،مى گويد:«او كسى است كه شب را براى شما مايۀ آرامش قرار داد و روز را روشنى بخش» . (هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً)

آرى!«در اين نظام حساب شده آيات و نشانه هايى(از توانايى آفريدگار است،اما)براى آنها كه گوش شنوا دارند و حقايق را مى شنوند» .آنها كه مى شنوند و درك مى كنند،و آنها كه پس از درك حقيقت،آن را به كار مى بندند.

(إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ)

آيه 69

(آيه 69)در اين آيه سر انجام شوم افترا و تهمت بر خدا را بازگو مى كند؛ روى سخن را متوجه پيامبرش كرده و مى گويد:«به آنها بگو:كسانى كه بر خدا افترا مى بندند و دروغ مى گويند هرگز روى رستگارى را نخواهند ديد» . (قُلْ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ)

آيه 72

(آيه 72)در اين آيه بيان ديگرى از نوح براى اثبات حقانيت خويش نقل شده،آنجا كه مى گويد:«اگر شما از دعوت من سرپيچى كنيد(من زيانى نمى برم چرا كه)من از شما اجر و پاداشى نخواستم» . (فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ)

«چرا كه اجر و پاداش من تنها بر خداست» .

(إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى اللّهِ)

براى او كار مى كنم و تنها از او پاداش مى خواهم«و من مأمورم كه از مسلمين (تسليم شدگان در برابر فرمان خدا)باشم» .

(وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ)

آيه 74

(آيه 74)رسولان بعد از نوح:پس از پايان بحث اجمالى پيرامون سرگذشت نوح،اشاره به پيامبران ديگرى كه بعد از نوح و قبل از موسى(مانند ابراهيم و هود و صالح و لوط و يوسف)براى هدايت مردم آمدند كرده،مى گويد:

«سپس بعد از نوح رسولانى به سوى قوم و جمعيتشان فرستاديم» .

(ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلاً إِلى قَوْمِهِمْ)

«آنها با دلائل روشن و آشكار به سوى قومشان آمدند»و مانند نوح با سلاح منطق و اعجاز و برنامه هاى سازنده مجهز بودند .

(فَجاؤُهُمْ بِالْبَيِّناتِ)

«ولى آنها كه(راه عناد و لجاج را مى پوييدند و)در گذشته به تكذيب پيامبران پيشين برخاسته بودند(اين پيامبران را نيز تكذيب كردند و به آنها)ايمان نياوردند» .

(فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ)

اين به خاطر آن بود كه بر اثر عصيان و گناه و دشمنى با حق پرده بر دلهاى آنها افتاده بود«آرى!اين چنين بر دلهاى متجاوزان مهر مى زنيم» .

(كَذلِكَ نَطْبَعُ عَلى قُلُوبِ الْمُعْتَدِينَ)

آيه 76

(آيه 76)در اينجا سخن از مبارزات چند مرحله اى فرعونيان با موسى و برادرش هارون است.

قرآن مى گويد:«هنگامى كه حق از نزد ما به سوى آنها آمد(با اين كه آن را از چهره اش شناختند)گفتند:اين سحر آشكارى است»! .

(فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِينٌ)

آيه 79

(آيه 79)مرحلۀ دوم مبارزۀ موسى:هنگامى كه فرعون قسمتى از معجزات موسى مانند يد بيضاء و حملۀ مار عظيم را ملاحظه كرد و ديد ادعاى موسى بدون دليل نيست و اين دليل كم و بيش در جمع اطرافيان او و يا ديگران اثر خواهد گذاشت،به فكر پاسخ گويى عملى افتاد،چنانكه قرآن مى گويد:«فرعون صدا زد:تمام ساحران آگاه و دانشمند را نزد من آوريد»،تا به وسيلۀ آنها زحمت موسى را از خود دفع كنم . (وَ قالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِي بِكُلِّ ساحِرٍ عَلِيمٍ)

آيه 83

(آيه 83)سومين مرحله مبارزۀ موسى با طاغوت مصر:در آغاز وضع نخستين گروه ايمان آورندگان به موسى را بيان مى كند و مى گويد:«بعد از اين (ماجرا)هيچ گروهى به موسى ايمان نياوردند مگر گروهى از فرزندان قوم او» . (فَما آمَنَ لِمُوسى إِلاّ ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ)

اين گروه كوچك و اندك كه به مقتضاى ظاهر كلمۀ بيشتر از جوانان و نوجوانان تشكيل مى شدند،تحت فشار شديدى از ناحيۀ فرعون و اطرافيانش قرار داشتند،و هر زمان«از اين بيم داشتند كه دستگاه فرعونى(با فشارهاى شديدى كه روى مؤمنان وارد مى كرد)آنان را وادار به ترك آيين و مذهب موسى كند» .

«ذُرِّيَّةٌ» (عَلى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ)

چرا كه«فرعون مردى بود كه در آن سرزمين برترى جويى داشت» .

(وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ)

«و اسرافكار و تجاوزكار بود»و هيچ حد و مرزى را به رسميت نمى شناخت .

(وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ)

آيه 86

(آيه 86)«پروردگارا!ما را به رحمت خود از قوم بى ايمان رهايى بخش» . (وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكافِرِينَ)

آيه 89

(آيه 89)خداوند به موسى و برادرش«فرمود:(اكنون كه شما آمادۀ تربيت و سازندگى جمعيت بنى اسرائيل شده ايد)دعاى شما(نسبت به دشمنانتان) اجابت شد» . (قالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما)

پس محكم در راه خود بايستيد و«استقامت به خرج دهيد»و از انبوه مشكلات نهراسيد و در كار خود قاطع باشيد .

(فَاسْتَقِيما)

و هرگز در برابر پيشنهادهاى افراد نادان و بى خبر تسليم نشويد«و از راه و رسم كسانى كه نمى دانند،تبعيّت نكنيد»بلكه كاملا آگاهانه برنامه هاى انقلابى خود را ادامه دهيد .

(وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ)

آيه 91

(آيه 91)به همين جهت خداوند او را مخاطب ساخت و فرمود:«اكنون ايمان مى آورى در حالى كه قبل از اين طغيان و گردنكشى و عصيان نمودى،و در صف مفسدان فى الارض و تبهكاران قرار داشتى» . (آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ).

آيه 93

(آيه 93)و در اين آيه،پيروزى نهايى بنى اسرائيل و بازگشت به سرزمينهاى مقدسه را پس از رهايى از چنگال فرعونيان چنين بيان مى كند:

«ما بنى اسرائيل را در مكان صدق و راستى منزل داديم» .

(وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِي إِسْرائِيلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ)

تعبير به (منزلگاه راستين)مى تواند اشاره به سرزمين مصر و يا اراضى شام و فلسطين باشد.

«مُبَوَّأَ صِدْقٍ»

سپس قرآن اضافه مى كند:«ما آنها را از روزيهاى پاكيزه،بهره مند ساختيم» .

(وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ)

اما آنها قدر اين نعمت را ندانستند و به اختلاف و نزاع با يكديگر برخاستند «و اختلاف نكردند،مگر بعد از آن كه علم و آگاهى به سراغشان آمد» .

(فَمَا اخْتَلَفُوا حَتّى جاءَهُمُ الْعِلْمُ)

ولى«پروردگار تو سر انجام در روز قيامت در ميان آنها در آنچه اختلاف داشتند داورى مى كند»و اگر امروز مجازات اختلاف را نچشند،فردا خواهند چشيد! .

(إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ)

آيه 95

(آيه 95)در اين آيه اضافه مى كند:اكنون كه آيات پروردگار و حقانيت اين دعوت بر تو آشكار شده است«در صف كسانى كه آيات الهى را تكذيب كرده اند مباش كه از زيانكاران خواهى شد» . (وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ فَتَكُونَ مِنَ الْخاسِرِينَ)

در واقع،در آيۀ قبل مى گويد اگر ترديد دارى،از آنها كه آگاهى دارند بپرس،و در اين آيه مى گويد اكنون كه عوامل ترديد برطرف شد بايد در برابر اين آيات تسليم باشى،و گر نه مخالفت با حق،نتيجه اى جز خسران و زيان در بر نخواهد داشت.

آيه 100

(آيه 100)در عين حال در اين آيه اين حقيقت را يادآور مى شود:درست است كه انسانها مختار و آزادند اما«هيچ كس نمى تواند ايمان بياورد،جز به فرمان خدا»و توفيق و يارى و هدايت او . (وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ)

و لذا آنها كه در مسير جهل و عدم تعقل گام بگذارند و حاضر به استفاده از سرمايۀ فكر و خرد خويش نباشند«خداوند رجس و پليدى را بر آنها مى نهد» آن چنان كه موفق به ايمان نخواهند شد .

(وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ)

آيه 102

(آيه 102)سپس در اين آيه با لحنى تهديد آميز اما در لباس سؤال و استفهام مى گويد:«آيا(اين گروه لجوج و بى ايمان)جز اين انتظار دارند كه سرنوشتى همانند اقوام طغيانگر و گردنكش پيشين كه گرفتار مجازات دردناك الهى شدند پيدا كنند» سرنوشتى همچون فراعنه و نمرودها و شدّادها و اعوان و انصارشان! . (فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلاّ مِثْلَ أَيّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ)

و در پايان آيه به آنها اخطار مى كند و مى گويد:«اى پيامبر!به آنها بگو:اكنون (كه شما در چنين مسيرى هستيد و حاضر به تجديد نظر نيستيد)شما در انتظار بمانيد و من نيز با شما انتظار مى كشم» .

(قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ)

شما در انتظار درهم شكستن دعوت حق،و ما در انتظار سرنوشت شوم و دردناكى براى شما،همچون سرنوشت اقوام مستكبر پيشين!

آيه 105

(آيه 105)پس از آن كه اعتقاد خود را در بارۀ نفى شرك و بت پرستى با قاطعيت بيان كرده به بيان دليل آن مى پردازد،دليلى از فطرت،و دليلى از عقل و خرد.

بگو:به من دستور داده شده كه«روى خود را به آيين مستقيمى بدار كه از

ص: 318

آيه 106

(آيه 106)پس از اشاره به بطلان شرك از طريق فطرت،اشاره به يك دليل روشن عقلى مى كند و مى گويد دستور داده شده است كه«غير از خدا اشيايى را كه نه سودى به تو مى رساند،نه زيانى،پرستش مكن،چرا كه اگر چنين كارى كردى،از ستمگران خواهى بود»هم به خويشتن ستم كرده اى و هم به جامعه اى كه به آن تعلق دارى . (وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَنْفَعُكَ وَ لا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظّالِمِينَ)

آيه 109

(آيه 109)سپس وظيفۀ پيامبر را در دو جمله تعيين مى كند،نخست اينكه «تنها از آنچه به تو وحى مى شود پيروى كن» . (وَ اتَّبِعْ ما يُوحى إِلَيْكَ)

مسير راهت را خدا از طريق وحى تعيين كرده است و كمترين انحراف از آن براى تو مجاز نيست.

ديگر اين كه در اين راه مشكلات طاقت فرسا و ناراحتيهاى فراوان در برابر تو است،بايد از انبوه مشكلات ترس و هراسى به خود راه ندهى،«صبر و استقامت و پايدارى پيشه كن،تا خداوند حكم و فرمان خود را(براى پيروزى تو بر دشمنان) صادر كند» .

(وَ اصْبِرْ حَتّى يَحْكُمَ اللّهُ)

«چرا كه او بهترين حاكمان است»فرمانش حق و حكمتش عدالت، و وعده اش تخلّف ناپذير .

(وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ)

«پايان سورۀ يونس»

ص: 320

اشاره

اين سوره در«مكّه»نازل شده و 123 آيه است

محتواى سوره:

اين سوره چهل و نهمين سوره اى است كه بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نازل گرديد و نيز در اواخر سالهايى بود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مكّه به سر مى برد يعنى بعد از مرگ«ابو طالب»و«خديجه»و طبعا در يكى از سخت ترين دورانهاى زندگانى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به همين جهت در آغاز اين سوره،تعبيراتى كه جنبۀ دلدارى و تسلّى نسبت به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و مؤمنان دارد ديده مى شود.

قسمت عمدۀ آيات سوره را سرگذشت پيامبران پيشين مخصوصا«نوح»كه با وجود نفرات كم بر دشمنان بسيار پيروز شدند تشكيل مى دهد.

و به هر حال آيات اين سوره،همانند ساير سوره هاى مكّى،اصول معارف اسلام مخصوصا«مبارزه با شرك و بت پرستى»و توجه به«معاد و جهان پس از مرگ»و«صدق دعوت پيامبر»را تشريح مى كند.

در اين سوره علاوه بر حالات نوح پيامبر به سرگذشت«هود»و«صالح» و«ابراهيم»و«لوط»و«موسى»و مبارزات دامنه دارشان بر ضد شرك و كفر و انحراف و ستمگرى اشاره شده.

اين سوره مرا پير كرد

-آيات اين سوره به روشنى اين امر را اثبات مى كند كه مسلمانان هرگز نبايد به خاطر كثرت دشمنان ميدان را خالى كنند،بلكه بايد هر روز بر«استقامت»خويش بيفزايند.

ص: 321

آيه 1

(آيه 1)چهار اصل مهم در دعوت انبياء:اين سوره با بيان اهميت اين كتاب بزرگ آسمانى شروع مى شود،تا مردم به محتويات آن بيشتر توجه كنند.

ذكر حروف مقطعه خود دليلى است بر اهميت اين كتاب بزرگ آسمانى كه با تمام اعجاز و عظمتش از حروف مقطعۀ ساده اى كه در اختيار همگان است همچون «الف،لام،راء»تشكيل شده است(الر).

و به دنبال اين حروف مقطعه يكى از ويژگيهاى قرآن مجيد را با دو جمله بيان مى كند،نخست اين كه:«كتابى است كه تمام آياتش متقن و مستحكم است» .

(كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ)

و«سپس شرح و تفصيل(تمام نيازمنديهاى انسان در زمينۀ زندگى فردى

ص: 322

آيه 2

(آيه 2)در اين آيه مهمترين و اساسى ترين محتواى قرآن يعنى توحيد و مبارزۀ با شرك را به اين صورت بيان مى كند:نخستين دعوت من اين است كه«جز خداوند يگانۀ يكتا را نپرستيد» . (أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ)

و دومين برنامۀ دعوتم اين است كه:«من براى شما از سوى او نذير و بشيرم» .

(إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَ بَشِيرٌ)

در برابر نافرمانيها و ظلم و فساد و شرك و كفر،شما را بيم مى دهم،و از عكس العمل كارهايتان و مجازات الهى بر حذر مى دارم،و در برابر اطاعت و پاكى و تقوا شما را بشارت به سرنوشتى سعادتبخش مى دهم.

آيه 4

(آيه 4)به هر حال بدانيد كه هر كس باشيد،و در هر مقام و منزلتى قرار گيريد،سر انجام«بازگشت همۀ شما به سوى خداست» . (إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ)

و اين جمله اشاره به اصل پنجمى از اصول تفصيلى قرآن يعنى مسألۀ معاد و رستاخيز است.

اما هيچ گاه فكر نكنيد كه قدرت شما در برابر قدرت خدا اهميتى دارد،يا مى توانيد از فرمان او،و دادگاه عدالتش فرار كنيد،و نيز تصور نكنيد كه او نمى تواند استخوانهاى پوسيدۀ شما را بعد از مرگ جمع آورى كند،و لباس حيات و زندگى نوينى بر آن بپوشاند«چرا كه او بر همه چيز قادر و تواناست» .

(وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ)

ادامۀ سورۀ هود

آيه 7

(آيه 7)هدف آفرينش:در اين آيه از سه نكته اساسى بحث شده است:

نخست از آفرينش جهان هستى و مخصوصا آغاز آفرينش كه نشانۀ قدرت پروردگار و دليل عظمت او است،مى فرمايد:«او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد» .

(وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ)

منظور از«روز»دوران است،خواه اين دوران كوتاه باشد و خواه بسيار طولانى و حتى به مقدار ميلياردها سال-و چون در ذيل آيۀ 54 سورۀ اعراف شرح آن گذشت نيازى به تكرار نيست.

سپس اضافه مى كند:«و عرش او(خداوند)بر آب قرار داشت» .

(وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ)

ص: 326

آيه 8

(آيه 8)مؤمنان پر ظرفيت و افراد بى ايمان كم ظرفيتند!در سلسله آيات (8 تا 11)گوشه هايى از حالات روانى و نقاط ضعف اخلاقى افراد بى ايمان تشريح شده،همان نقاط ضعفى كه انسان را به راههاى تاريك و فساد مى كشاند.

نخستين صفتى كه براى آنها ذكر مى كند،شوخى كردن با حقايق و مسخره نمودن مسائل سرنوشت ساز است،مى فرمايد:«و اگر مجازات را تا زمان محدودى

ص: 327

آيه 9

(آيه 9)يكى ديگر از نقطه هاى ضعف آنان،كم ظرفيتى در برابر مشكلات و ناراحتيها و قطع بركات الهى است،چنان كه قرآن مى گويد:«و هرگاه نعمت و رحمتى به انسان بچشانيم و سپس آن را از او برگيريم او مأيوس و نوميد مى شود و به كفران و ناسپاسى بر مى خيزد» . (وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ)

كلمۀ«انسان»در اين گونه آيات اشاره به انسانهاى تربيت نايافته و خودرو و بى ارزش است.

آيه 11

(آيه 11)سپس در اين آيه اضافه مى كند:«مگر آنها كه(در سايۀ ايمان راستين)صبر و استقامت ورزيدند و كارهاى شايسته انجام دادند»و در همه حال از اعمال صالح فروگذار نمى كنند،از تنگ نظريها و ناسپاسيها و غرور،و تكبر بركنارند . (إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ)

آنها نه به هنگام وفور نعمت،مغرور مى شوند و خدا را فراموش مى كنند،و نه به هنگام شدت و مصيبت مأيوس مى گردند و كفران مى كنند.

و به همين دليل:«براى اين افراد آمرزش و پاداش بزرگى خواهد بود» .

(أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ)

آيه 13

(آيه 13)از آنجا كه اين بهانه جوييها و ايراد تراشيها به خاطر آن بود كه آنها اصولا وحى الهى را منكر بودند و مى گفتند:اين آيات از طرف خدا نيست،اينها جمله هايى است كه«محمّد»به دروغ بر خدا بسته،لذا در اين آيه به پاسخ اين سخن با صراحت هر چه بيشتر پرداخته،مى گويد:«آنها مى گويند:او(پيامبر)آنها را به خدا افترا بسته» . (أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ)

«به آنها بگو:اگر راست مى گوييد(كه اينها ساخته و پرداختۀ مغز بشر است) شما هم ده سوره همانند اين سوره هاى دروغين بياوريد و از هر كس مى توانيد-جز خدا-براى اين كار دعوت كنيد» .

(قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).

ص: 330