1 . دعا، منبعی برای معارف

شناخت «صحیفه سجادیه » را می توان گامی در جهت آشنایی با «معارف اسلام » دانست و در زمینه «عقاید» و «اخلاق » و «شناخت های دینی » به آن مراجعه کرد .

جهت شناخت دین، منابعی وجود دارد که از اطمینان، اتقان و صحت خاصی برخوردار است، چرا که ریشه در کلام الهی و علم لدنی دارد . برخی از این منابع عبارتند از:

- قرآن کریم;

- احادیث حدیث پیامبر و ائمه علیهم السلام;

- دعاهای معصومین علیهم السلام;

- زیارت نامه های ماثوره .

بحث ما بر محور یکی از این منابع است; یعنی دعاهایی که از زبان امام سجاد علیه السلام بیان شده و به ما رسیده است و حاوی ظریف ترین و عمیق ترین معارف است و باید قدر این مجموعه را دانست و با آن مانوس بود و لحظات شب و روز خویش را با این دعاها پر معنویت ساخت . اهل بیت علیهم السلام اهل دعا، تهجد و ذکر بودند . قرآن کریم هم سفارش اکید به دعا دارد . پیروان ائمه نیز باید اهل دعا، تضرع و نیایش باشند .

شاید فهم ما قاصر از آن باشد که از خدای متعال، چه بخواهیم و خواسته های ما چه باشد; ولی در این زمینه هم اولیای دین، پیشوای ما هستند و با طرح خواسته های اساسی تر و متعالی تر که به سعادت دنیوی و اخروی ما مربوط می شود، سطح فهم و خواسته ما را بالا می برند و ما با خواندن این دعاها، همنوا با معصومین پاک و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او می شویم و خداوند را از زبان حجت خدا می خوانیم و در «دعا» نیز شاگرد مکتب اهل بیت علیهم السلام می شویم .

در مبحث دعا، سر فصل های فراوانی وجود دارد که توجه به آنها مناسب است:

- معنی دعا و اهمیت آن;

- ضرورت آن و نیاز بشر به نیایش;

- آثار روحی، فردی و اجتماعی دعا;

- ادب و آداب دعا، شیوه صحیح نیایش;

- شرایط اجابت و موانع اجابت دعا;

- بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت برخی دعاها;

- دعاهای ائمه و اولیاء الهی (ادعیه ماثوره) ;

- محتوای دعاها و خواسته ها;

- سیره معصومین و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد;

- جایگاه خاص امام سجاد علیه السلام که زین العابدین است;

- دعا و عمل (همراهی دعا و اقدام) ;

- دعا و سرنوشت و مقدرات، فایده دعا;

- آنان که دعایشان قبول نمی شود;

- مستجاب الدعوه ها;

- دعا و نفرین (دعای به سود و دعای به زیان) ;

- دعا برای خود و دعا برای دیگران;

- دعاهای قرآنی .

2 . اهمیت صحیفه سجادیه

اهمیت صحیفه سجادیه از آنجاست که امام معصومی همچون حضرت سجاد علیه السلام با خدای خویش با این دعاها راز و نیاز و نیایش می کرده است . صحیفه، که از آن به «زبور آل محمد» نیز یاد می کنند، هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پروردگار است) از ویژگی خاصی برخوردار است . علاوه بر محتوای عمیق و مضامین متعالی که در این دعاها نهفته است، از نظر سند نیز از استحکام خاصی برخوردار است .

کتب دعا بسیار است و دعاهای رایج و منقول هم فراوان; ولی دعاهایی که دارای سند محکم باشد و یقینا از زبان معصوم تراویده باشد، سندیت بیشتری دارد و مضامین آن هم دلنشین تر خواهد بود .

علمای شیعه در طول قرون، کتب متعددی تالیف کرده اند که حاوی ادعیه گوناگون برای ساعات و ایام و مواقع مختلف است; از قبیل «اقبال » سید بن طاووس، «البلد الامین » کفعمی، «جمال الاسبوع » سید بن طاووس، «الدعوات » قطب راوندی، «عدة الداعی » ابن فهد حلی، «المصباح » کفعمی، «مفتاح الفلاح » شیخ بهایی و «مفاتیح الجنان » محدث قمی .

اما «صحیفه سجادیه » در این میان جایگاه خاصی دارد . فصاحت و بلاغت و عمق معانی آن درخور دقت است . سند آن بسیار معتبر می باشد و اهل بیت عصمت، پیوسته مواظبت و مراقبت از این کتاب را - که میراث ارزشمند امام زین العابدین علیه السلام است - به دیگران توصیه می کردند . در کتاب های مبسوط، درباره سلسله سند این دعاها، بحث های کارشناسی و علمی دقیقی انجام گرفته است که در این مختصر نمی گنجد .

3 . نگاهی به محتوای صحیفه

دوره حیات امام سجاد علیه السلام، یکی از سخت ترین و خفقان بارترین دوره ها برای اهل بیت و ائمه علیهم السلام بود و محدودیت های بسیاری از سوی امویان برای امامان شیعه اعمال می شد . از این رو برای امام سجاد علیه السلام زمینه دایر کردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود .

آن حضرت، بسیاری از معارف ناب اسلامی را در قالب دعاهای صحیفه بیان داشته است . از این رو می بینیم که در دعاهای این کتاب، ظریف ترین مباحث خداشناسی، هستی شناسی، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل بیت علیهم السلام، فضایل و رذایل اخلاقی، حالات خاص انسان، شیوه های شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم الله های مختلف، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآوری نعمت های مختلف خداوند و وظیفه شکر و سپاس، آیات آفاقی و انفسی پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت و ... دهها موضوع مهم دیگر مطرح است . قالب، قالب دعا و نیایش است ولی مضمون، تبیین دین و ارزش های اخلاقی و معارف قرآنی و وظایف عبادی و آداب بندگی است .

صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعاست . برخی از دعاها بلند و مفصل است و برخی دیگر نسبتا کوتاه تر .

مناسبت ها و جایگاه ها و مواقع خواندن این دعاها، در فهرست صحیفه سجادیه آمده است و می توانید مراجعه کنید . برخی از عناوین این دعاها از این قرار است:

دعا در ستایش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا برای خود و خویشاوندان، دعا در سختی ها و رنج ها، برای پناه بردن به خدا، آمرزش خواهی، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بیماری، پناه بردن به خدا از شیطان، مکارم اخلاق، برای تندرستی، برای پدر و مادر و فرزندان، برای همسایگان و دوستان، دعا برای مرزداران، برای توبه، هنگام تنگی رزق، هنگام شنیدن صدای رعد، هنگام دیدن ماه نو، هنگام فرا رسیدن یا سپری شدن ماه رمضان، روز عید فطر و عرفه، دعای ختم قرآن و ...

این گونه بهره گیری از مناسبت ها، سراسر زمان و فرصت های یک مسلمان نیایشگر و اهل انس با خدا را می پوشاند; زیرا برای هر لحظه و موقعیتی، دستورالعملی برای نیایش به درگاه خداوند وجود دارد .