آنغوزه یا (( کماه))

گیاه آنغوزه در لهجه محلی دستگردان به کماه معروف است و به شیره آن انغوزه می گویند . مردم این منطقه از قدیم الایام علاقه خاصی به خوردن گیاه تازه کماه که در اسفند ماه می روید داشته اند و از آن بهعنوان یک سبزی به صورت خام ، پخته و سبزی آش استفاده می کنند و خواص درمانی آن در درمان دردهای مفاصل ، استخوان درد ،ازبین بردن کرمهای دستگاه گوارش ، رفع یبوست ، و از شیره آن برای دفع کرم ، دندان درد و ... را می شناسند . گیاه کماه در سالهای اول گل نمی دهد وبعد از چند سال که می خواهد گل بدهد ساقه ضخیمی همراه با گلهای درون چند لایه پرده سبز ظاهر می شود که در اصطلاح محلی به آن قُرنه می گویند و خوردن آن از برگهایش بسار لذیذ تر  است .

آنغوزه صمغ رزینی است که در ایران انواع آن با نامهای « آنقوزه»، « آنغوزه» ، «انغوزۀ هراتی » ، « انگژد» و « انگژه» و در برخی مناطق ایران از جمله اصفهان بانام محلی « انگشت کنده » نامیده می شود. در کتب طب سنتی بانامهای «حلتیت» ، « حلتیت منتن»، « حلتیت طیب» و « صمغ الانجدان » ذکر شده است. به فرانسوی آنرا Assa  foetida  , Asa  foetida و به انگلیسی Stingingassa، Assa  fetida و Assa  foetida می نامند.

این صمغ رزینی از گیاهی گرفته می شود که به فارسی « انگدان » و             « ا نگُدان»  و در کتب طب سنتی « اَنجِدان » و « اَنجُدان» نامبرده می شود. ارقام مختلف این گیاه در ایران می روید ، نوعی از آن با نامهای « انجدان سفید » یا «انجدان طیب» یا « کوله پر» نامیده می شود که از آن انغوزۀ شیرین یا حلتیت طیب گرفته می شود و نوع دیگری با نامهای می شود که از آن انغوزۀ شیرین یا حلتیب طیب گرفته می شود و نوع دیگری با نامهای « انجدان سیاه»، « انجدان منتن» ، « کمات» ، « کما» و « آنغوزه کما» نامبرده می شود و از آن آنغوزۀ متعفن یا حلتیت منتن گرفته می شود. به فرانسوی گیاه را Ferule و به انگلیسی Ferula نامند. گیاهی است از خانوادۀ Umbelliferae نام علمی گونۀ معروف آنکه آنغوزۀ تجارتی می دهد : Ferula  assafoetida  L. و مترادفهای آن                                              Ferula scorodesma Benth. et Trim. و Scorodesma   fotidum  Bge. و F.foetida  Regel. و Nartex  asafetida   fale. می باشد.

مشخصات گیاه

گیاه آنغوزه گیاهی است علفی چند ساله ، ریشۀ آن کمی ضخیم و گوشتی، برگهای آن بسیار بریده و غباری ، ساقه آن مجوف و گوشتی و بلندی آن تا 2 متر می باشد. گلهای آن به رنگ زرد و به گروه چتر مانند در انتهای ساقه ظاهر می شود.این گیاه در چند سال اولیه سن خود ساقۀ قابل رویتی ندارد و برگهای آن گسترده روی زمین است که در مراتع به نام « کماه » و « انگزاکماه» چوپانان می شناسند و مورد توجه و علاقۀ گوسفندان است. دام را چاق می کند ولی گوشت گوسفند کمی بدبو می شود . میوۀ این گیاه دارای دو تخم به رنگ قهوه ای تیره و سیاه ، بیضی کمی پهن و بسیار بدبو می باشد. از ریشۀ این گیاه یا قسمت پایین ساقه و یقۀ گیاه با تیغ زدن یا قطع در ناحیه یقه دراواخر بهار، شیرۀ بسیار متعفنی در طول تابستان خارج می شود که درمجاورت هوا به تدریج سف می شود که همان « آنغوزه » است. این گیاه در اراضی بائر و خشک و آهکی مناطق گرم آسیا می روید. بوی استپهای ایران و افغانستان است . در ایران در مناطق مختلف خراسان ، بلوچستان و نواحی مختلف جنوب ایران ، مانند کرمان ، دشت مرغاب ، آباده ، نائین و آن نواحی می روید. گونه های دیگری از گیاه Ferula نیز در ایران می رویند که از آنها نیز آنغوزه گرفته می شود و به صورت گونه های مستقل یا واریته هایی از یک گونه شناخته شده اند از جمله F.foetida  Regel. ، F.alliacea  Boiss. ، F.Kuma و F.Kurdica  Pol.

گونۀ F.foetida در بلوچستان ، خراسان ، شاهرود ، بسطام ، میامی ، دامغان و سبزوار شناسایی شده و جزء دسته ای است که آنغوزۀ منتن معروف خراسان را می دهد.

گونۀ F.alliacea که در خراسان و کرمان شناسایی شده است .

گونۀ F.Kurdica در کوههای ساوجبلاغ و همدان و در آذربایجان غربی زیاد است صمغ آن به اندازۀ یک باقلاست و بوی Baume  de  peru می دهد یعنی بوی تند لیمو دارد این گیاه با نام محلی « بی وزا» نامیده می شود.

گونۀ F.Kuma  که در مراتع سرشیو و سقز کردستان و در کوههای بی بَرسَن و پوکیده کردستان و همچنین در کهکیلویه و لرستان فراوان است و علوفه پربهایی است و برای چاق کردن اسب و گاو علوفۀ خوبی است . نام محلی آن « کما» و « ویه» می باشد.

از نظر شکل گیاه گونه های بالا خیلی شبیه می باشند ولی بلندی های آنها مختلف است و بعلاوه در بعضی گونه ها رنگ گل سفید و رنگ میوۀ آن وقتی که برسد مایل به سفید و گرد و پهن شبیه سکّه است و خوشبو می باشد. این نوع اخیر که بی وزا گفته میشود در کتب طب سنتی انجدان طیب یا انجدان سفید نامبرده می شود.

مشخصات آنغوزه

آنغوزه شيرة گياهي است كه از تيغ زدن ريشه يا پايين ساقه و يا قطع ساقه گياهان مولد آنغوزه از ناحية يقة گياه خارج مي شود و در طول تابستان به دست مي آيد و به دو صورت در بازار عرضه مي شود. يك نوع را كه آنغوزة اشكي گويند بسيار تميز ؛ بدون خاك و خاشاك و مرغوب است رنگ خارجي ان زرد مايل به قرمز يا قهوه اي و صاف و شفافت. از نظر ابعاد در حد فندق يا كمي بزرگتر يا كوچكتر در ابعاد نخود است رنگ مقطع آن سفيد است كه در مجاورت هوا به سرعت اكسيده شده و تيره مي شود.و نوع ديگر كه در بازار عرضه مي شود توده اي گفته مي شود كه با بي دقتي جمع آوري شده و مخلوط با خاك و خاشاك و برگ است و نامرغوب مي باشد طعم انغوزه گس در بعضي گونه ها تلخ و بويي شبيه بوي سير، متعفن و خيلي تند دارد.

دركتب طب سنتي آنغوزه را به طور كلي با دو نام ذكر مي كنند يكي آنغوزه سفيد يا حلتيت طيب كه از انجدان طيب گرفته مي شود و ديگري آنغوزه سياه يا حلتيت منتن كه از انجدان منتن گرفته مي شود.

تركيب شيميايي

از نظر تركيبات شيميايي ريشة گياه آنغوزه F.assa  foetida داراي مواد آزارزيتوتانول، فروليك اسيد، اسانس روغني فرّار ، پينن ، آزولن ، موسيلاژ ، باسورين و ... مي باشد و در صمغ آنغوزه مقدار زيادي تانن (حدود 60 درصد ) و حدود 20 درصد صمغ و 5-4 درصد اسانس وجود دارد در برخي گونه ها در نمونه هاي آنغوزة اشكي مقدار اسانس تا 15 درصد نيز مي رسد.

اسانس آنغوزه داراي بوي تعفن شبيه بوي سير است و اين بو در اثر وجود تركيبات سولفوره در آن است كه بيش از 50 درصد اسانس را تشكيل مي دهد.

خواص – كاربرد

براي صمغ آنغوزه درمناطق خاور دور خواص متعددي قائل هستند اين صمغ از ايران وافغانستان از طريق مغولستان به چين و ساير نواحي خاور دور وارد مي شود آنغوزه براي معالجة هيستري مفيد است [ليو]. به عنوان مقوي معده و براي كشتن كرم معده مصرف مي شود [روا] و بادشكن است .

از نظر طبيعت طبق راي حكماي طب سنتي خيلي خيلي گرم ونسبتاً خشك است اگر آنغوزه را در آب حل كنند مايع سفيد رنگ شيري به دست مي آيد و از دارهاي ضد سم مي باشد حكماي مشرق زمين از قرنها پيش آنغوزه را به عنوان داروي ضد تشنج؛ ضد كرم و قاعده آور تجويز مي كردند و معتقد بودند كه براي بيماري هاي دماغي نظير فلج؛ رعشه ، سستي اعضا، ام الصبيان ( صرع كودكان) بسيار موثر و شفابخش است . اگر با فلفل و سداب مخلوط و خورده شود براي كزاز و اگر با سركه خورده شود براي اعصاب بسيار نافع است اگر با عسل خورده شود براي اعصاب بسيار نافع است.اگر با عسل مخلوط و به چشم ماليده شود براي تقويت بينايي چشم و قطع نزول آب ( آب سفيد) ودفع ناخنك چشم مفيد است اگر در روغن زيتون جوشانيده شود و چند قطره از آن را در گوش ريخته شود براي تسكيل درد گوش و كاهش كري كهنه و رفع طنين و صدا در گوش مفيد است . اگر بر دندان كرم خورده گذارده شود درد آن را تسكين مي دهد و اگر با انجير و زوفا مخلوط ودم كردة آن مضمضه شود نيز براي تسكين ورم دهان و با سركه براي اخراج زالوي در حلق مانده و اگر با زردة تخم مرغ خورده شود براي تسكيل سرفة خشك و درد پهلو و اگر با آب مخلوط و خورده شود براي رفع خشونت حلق و صاف كردن صدا نافع است و براي رفع نفخ نيز مفيد  است اگر با داروهاي قابض خورده شود براي بند اوردن اسهال رطوبي مفيد است ضمناً با داروهاي مناسب و ضد كرم براي كشتن و اخراج كرم شكم و باز كردن خون بواسير نافع است اگرمقداري در حدود يك نخوديا كمي كمتر آن را لاي نان پخته گذارده و بلع شود و اين كار چند روز تكرار شود براي تحليل استسقاي سرد از هر نوع كه باشد ، نافع است و اگر با انجير خورده شود براي يرقان مفيد است . اگر با فلفل و مرّمي مخلوط وخورده شود براي ازدياد ترشح ادرار و عادت ماهيانه نافع است يعني قاعده آور است . شياف آن براي اخراج جنين مرده مفيد است واگر بر روي ورمها گذارده شود و يا ورمهاي رسيده شكافته شود براي اخراج چرك و خشك كردن آن مفيد است .

تنطور آنغوزه : آنغوزه نيم كوب شده 1 واحد و الكل 80 درجه 5 واحد . اين دو را با هم در ظرف سربسته اي مخلوط كرده و براي مدت ده روز مي گذارند كه خيس بخورد و گاه گاه به هم مي زنند و پس از آن با پارچه صاف مي كنند.اين تنطور از عوامل محرك و ضد تشنج و ضد هيستري است مقدار خوراك آن 10-1 گرم با يك پوسيون مي باشد و در موارد تنقيه 16-2 گرم از آن را مي توان استعمال كرد.

در يادداشتهاي دكتر شليمر آمده است كه آنغوزة هراتي يا asa  foetida چنانچه از نامش بر مي آيد سابقاً درهرات در مساحت وسيعي كشت و كار مي شده و در عين حال در ايران نيز در مناطق آباده ، دشت مرغاب ، نائين كرمان گياه آن مي رويد و آنغوزه از آن گرفته مي شود. توليد آنغوزة هرات بيشتر به هندوستان برده مي شده و بخصوص ميليونها مردم گياه خوار هند كه از نفخ معده رنج مي برده اند از آنغوزه براي تحليل نفخ معمولاً استفاده مي كرده اند. در دوران انقلاب هند و درگيريهاي با انگلستان كه اختلالاتي در وضع حمل و نقل كلي هند ايجاد شده ورود آنغوزه از هرات قطع شده بوده است و در سالهاي 58-1857 در حدود 60-50 تن آنغوزه از طريق ايران يعني از بندرعباس و بوشهر به هندوستان برده مي شده است و شليمر از قول E.Kaempfer در مورد توليد آنغوزه نقل مي كند كه تا 300-200 سال پيش يعني تا سالهاي 1100-1000 هجري شمسي درجنوب ايران در لارستان نيز برداشت وسيعي از آنغوزه مي شده ولي تچون ضمن برداشت اغلب گياه نيز از زمين كنده مي شده به تدريج گياه مولد آنغوزه از بين رفته و سالهاست كه در آن مناطق گياه انغوزه ديده نمي شود ضمن نقل تاريخچة فوق است كه دكتر سليمر به خاصيت ضد نفخ آنغوزه در يادداشتهايش اشاره مي كند.

منبع - عطاری شفا

تصویر مربوط به برداشت آنغوزه

آنغوزه (Ferula assa Feotida)، گیاهی چند ساله متعلق به خانواده چتریان (Umbelliferea) است که در دامنه وسیعی از نقاط گرمسیری ایران می روید و از سال های بسیار دور تاکنون، جز اقلام مهم و شاخص گیاهان دارویی و صنعتی ایران محسوب می شده است. شیرابه آنغوزه، به عنوان آنتی اسپاسمودیک، برطرف کننده انگل های گوارشی روده ، باد شکن و خلط آور، مصرف دارویی دارد و اهمیت عمده این گیاه به علت ارزش صادراتی آن است.به منظور برآورد اقتصادی برداشت این گیاه از طبیعت، تحقیقی به صورت موردی بر روی هفت رویشگاه آنغوزه خیز شهرستان طبس صورت گرفت. شیوه بهره برداری در منطقه مورد مطالعه شامل سه مرحله بود و هر مرحله  مدت زمان مشخصی داشت. با توجه به برداشت های صحرایی انجام شده و با احتساب ۱۰ درصد افت احتمالی، تعداد بوته مجاز به بهره برداری ۳۱۱۰۰۸۵ بوته برآورد شد. مقادیر کمی محصول استحصالی طی یک دوره برداشت چهار ساله ۹۶۴۴۰ کیلوگرم و ارزش ریالی درآمد ناخالص، معادل ۱۲۶۵۷۸۴۳۳۲۰ ریال برآورد شد که چنانچه هزینه اجرایی معادل ۶۶۲۷۳۴۲۷۵۵ ریال از درآمد ناخالص کسر شود، درآمد کل با محاسبه افزوده معادل ۶۰۳۰۵۰۰۵۶۵ ریال به دست خواهد آمد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که بهره برداری آنغوزه، فعالیت اقتصادی سود آوری بوده و هر ساله ضمن ایجاد اشتغال زایی، از ارزش صادراتی قابل توجهی نیز برخوردار است.

hamkelasy . com