تسبیحات حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ ، گفتن تسبیحات اربعه، «یا الله» و «یا ربّ»، «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلا بِاللهِ الْعَلیّ الْعَظیم» و استغفار و مانند آن، از جمله ذکرهای زبانی می‌باشند که هر کدام ثواب مخصوصی داشته و اثر ارزنده‌ای در انسان ایجاد می‌کند.
ذکر عبارت است از یاد خدا در همه احوال و پیشامدها و توجه به حضور در محضر الهی و او را حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار خویش دانستن و این که هیچ امری بر او پوشیده نمی‌ماند. از این رو، هنگام رو به رو شدن با تکالیف واجب به یاد خدا بوده، آنها را انجام دهد و هنگام رو به رو شدن با محرمات و معاصی از خدا غافل نباشد، و از انجام آن پرهیز نماید.
ذکر چیست؟ چند نوع ذکر داریم؟ بهترین ذکر چیست؟
1- «ذکر»، یعنی یادکردن، خواه با زبان باشد، یا با قلب یا با هر دو، بعد از نسیان باشد، یا بعد از ادامه ذکر.
2-به عبارت دیگر، ذکر حالت روحی خاصی است که انسان در آن حال، دانسته خویش
را مورد توجه قرار می‌دهد و گاهی به یادآوری چیزی با زبان و گاهی به حضور
چیزی در قلب گفته می‌شود.
فضیلت ذکر خدا
ذکر خدای سبحان از بهترین و پاکیزه‌ترین اعمال نزد خدا، برترین لذّت نزد
دوستداران خدا، خوی و خصلت خوب مؤمنان و صالحان و نشان همنشینی با محبوب
واقعی بوده و مایه شرافت و رستگاری انسان می‌باشد و در آیات قرآنی و روایات
اسلامی مورد سفارش واقع شده است. قرآن کریم می‌فرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً...»2
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را بسیار یاد کنید... .
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
«اِعْلَمُوا اَنَّ خَیْرَ اَعْمالِکُمْ عِنْدَ مَلیکِکُمْ وَ اَزْکاها وَ
اَرْفَعَها فی دَرَجاتِکُمْ وَ خَیرَما طَلَعَتْ عَلَیهِ الشَّمعسُ،
ذِکْرُاللهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی فَاِنّهُ اَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ فَقال
اَنا جَلیسُ مِنْ ذَکَرَنی.»3
بدانید که بهترین اعمال شما نزد خداوند و پاکیزه‌ترین آنها و آنچه از همه
بیشتر درجات شما را بالا می‌برد و بهترین چیزی که آفتاب بر آن تابیده، ذکر
خدای سبحان است؛ زیرا خدای تعالی از خودش خبر داده، فرمود: من همنشین کسی
هستم که مرا یاد کند.
علی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید:
«ذِکْرُ اللهِ سَجِیَّةُ کُلِّ مُحْسِنٍ وَ شیمَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ»4
یاد خدا خصلت هر نیکوکار و خوی هر مؤمنی است.
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«ما مِنْ شَیءٍ اِلا وَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهی اِلَیهِ اِلا الذِّکْرَ فَلَیسَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهی اِلَیه...»5
هر چیزی را حدّی است که به آن منتهی می‌شود، مگر ذکر که حدّی ندارد که به آن پایان یابد... .
حقیقت ذکر چیست؟
از آیات قرآنی و سخنان اولیای گرامی اسلام، استفاده می‌شود که ذکر عبارت
است از یاد خدا در همه احوال و پیشامدها و توجه به حضور در محضر الهی و او
را حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار خویش دانستن و این که هیچ امری بر او
پوشیده نمی‌ماند. از این رو، هنگام رو به رو شدن با تکالیف واجب به یاد خدا
بوده، آنها را انجام دهد و هنگام رو به رو شدن با محرمات و معاصی از خدا
غافل نباشد، و از انجام آن پرهیز نماید، چنان که قرآن کریم می‌فرماید:
«اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ به ما تَعْمَلُونَ»6
از خدا بترسید که خدا به کارهایی که می‌کنید، آگاه است.
«یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ»7
خیانت‌های چشمان و آنچه سینه‌ها پنهان ساخته می‌داند.
«وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَما کُنْتُمْ»8
خدا با شماست، هرجا که باشید.
«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»9
ما از رگ ورید به او نزدیک‌تر هستیم.
در روایتی امام صادق از جمله سخت‌ترین تکالیف خداوند بر بندگانش را «ذِکْرُ
اللهِ عَلی کُلِّ مَوطِنٍ» به یاد خدا بودن در هرجا شمرده، می‌فرماید:
«منظور از ذکر خدا، گفتنِ «سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ
اِلا اللهُ وَ اللهُ اَکْبَر» نیست ـ گرچه این‌ها هم ذکر است ـ بلکه مقصود
آن است که اگر انسان با حرام خدا روبه رو شد، یاد خدا او را از آن باز
دارد.»10
امام صادق ـ علیه السلام ـ از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل کرده
که فرمود: «هر کسی که اوامر خدا را اطاعت نمود و از گناهان پرهیز کرد،
همانا او ذاکر خداست، گرچه نماز و روزه (مستحبی) و قرائت قرآن او، اندک
باشد و هر کس که معصیت و نافرمانی خدا نماید، خدا را فراموش کرده، گرچه
نماز و روزه و تلاوت قرآن او بیش از حد معمول بوده باشد.»11
از این احادیث، به خوبی روشن می‌شود که منظور از ذکر، تنها ذکر زبانی نیست،
گرچه ذکر زبانی هم ذکر بوده در مکتب اسلام دارای اهمیّت است، لکن مقصود
حقیقی از ذکر خدا، رسیدن به درجه‌ای از ایمان و اعتقاد است، که انسان بر
اثر آن، پیوسته خود را زیر نظر خدا دانسته، و در نهان و آشکار، او را شاهد و
ناظر اعمالش بداند و از زشتی‌ها دوری گزیده و وظایف خود را برابر او انجام
دهد. به عبارت دیگر، حقیقت ذکر، توجه قلبی به خداوند متعال است که در
اعمال انسان پرتو افکند.
انواع ذکر
ذکر خدا انواعی دارد که برخی از آنها را در زیر می‌آوریم:
الف ـ ذکر زبانی:
ذکر زبانی به جا آوردن حمد و ثنای الهی، نجوا کردن (آهسته حرف زدن)، درد دل
کردن، درخواست کمک از درگاه خدای سبحان و پناه بردن از شر شیاطین انس و جن
به آن بارگاه مقدس است.
ذکر زبانی گرچه از تمام مراتب ذکر، نازل‌تر است ولی در عین حال مفید فایده
است. زیرا که زبان در این ذکر به وظیفه خود قیام کرده و به علاوه ممکن است،
این تذکّر پس از مداومت و قیام به شرایط آن، اسباب باز شدن زبان قلب نیز
بشود.12
در روایات اهل بیت ـ علیهم السلام ـ این گونه ذکر، زیاد به چشم می‌خورد و
حتی مورد سفارش قرار گرفته است. چنانچه خود آن بزرگواران نیز در این زمینه
الگوی پیروان خود هستند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«... پدرم
«کثیرالذّکر» بود. من او را هنگام غذا خوردن و راه رفتن در حال ذکر گفتن
خدا می‌یافتم، حتی صحبت کردن با دیگران، او را از یاد خدا باز نمی‌داشت.
زبانش با گفتن «لا اله الا الله» به کامش چسبیده بود. او ما را جمع می‌کرد.
کسانی را که قرآن خواندن می‌دانستند به قرائت قرآن و کسانی را که قرآن
خواندن نمی‌دانستند، به ذکر خدا فرمان می‌داد تا خورشید طلوع کند».13
تسبیحات حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ ، گفتن تسبیحات اربعه، «یا الله» و
«یا ربّ»، «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلا بِاللهِ الْعَلیّ الْعَظیم» و
استغفار و مانند آن، از جمله ذکرهای زبانی می‌باشند که هر کدام ثواب مخصوصی
داشته و اثر ارزنده‌ای در انسان ایجاد می‌کند.
باید توجه داشت که ذکر زبانی لقلقه زبان نشود و همراه با غفلت دل نباشد،
بلکه ذکر زبانی نشان ذکر قلبی و ابراز مکنون دل باشد یا دست کم مقدمه ذکر
قلبی گردد.
ب ـ ذکر قلبی:
ذکر قلبی همان توجه قلبی به خدای سبحان است که دل را صفا و صیقل داده، جلوه
گاه محبوب می‌کند و روح را تصفیه کرده، انسان را از قید اسارت نفس
می‌رهاند. اگر قلب به تذکّر محبوب و یاد حق تبارک وتعالی عادت کرد و با آن
عجین شد، انسان را دگرگون می‌کند، به طوری که حرکات و سکنات چشم، زبان،
دست، پا و سایر اعضا، با ذکر حق انجام می‌گیرد و برخلاف وظایف، امری انجام
نمی‌دهند. کامل‌ترین و بهترین مراتب ذکر نیز همین است که در همه مراتب
انسانی، جاری شده و حکمش ظاهر و باطن و نهان و آشکار را در برگیرد و اگر
ذکر زبانی نیز از نظر مکتب اسلام مطلوب است و به آن سفارش شده، سرّش در آن
است که زبان قلب گشوده شود و به حدی برسد که زبان، چشم، گوش و سایر اعضای
بدن از قلب پیروی کنند تا بدین وسیله دل برای ورود صاحب منزل، پاک و پاکیزه
گردد.
علی ـ علیه السلام ـ فرمود:
«اِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ جَعَلَ الذِّکْرَ جَلاءً لِلْقُلُوبِ...»14
همانا خداوند سبحان، ذکر را جلا و صفای دل‌ها قرار داده است... .
امام خمینی (قدس سرّه) می‌نویسد:
«پسی عزیز! در راه ذکر و یاد محبوب، تحمّل مشاقّ هرچه بکنی، کم کرده‌ای. دل
را عادت بده به یاد محبوب، بلکه به خواست خدا، صورت قلب، صورت ذکر حقّ شود
و کلمه طیّبه لا اله الا الله صورت اخیره و کمال اقصای نفس گردد که از این
زادی بهتر برای سلوک الی الله و مُصلحی نیکوتر برای معایب نفس و راهبری
خوبتر در معارف الهیه یافت نشود.
پس اگر طالب کمالات... و مهاجر الی الله هستی، قلب راعادت بده به تذکّر محبوب...»15
ج ـ ذکر عملی:
ذکر عملی آن است که انسان در عمل، خدا را ناظر و شاهد اعمال و رفتار خود
دانسته، هرجا که صحبت واجب باشد، آنجا حاضر بوده و هر جا که صبحت از محارم
الهی، گناه و نافرمانی خدا باشد، غایب باشد و در حال گناه و نافرمانی دیده
نشود. این نوع ذکر در آیات قرآن، به تعابیر گوناگون، در مورد اعمال انسانی
به کار رفته است .
پی نوشت ها :
1 . قاموس قرآن ، ج 3، ص 15، به نقل از مفردات قرآن، اسلامیه.
2 . احزاب، آیه 41.
3 . عدة الداعی، احمد بن فهد، ص 238.
4 . شرح غررالحکم، آمدی، ج 4، ص 30.
5 . اصول کافی، ج 4، ص 258.
6 . حشر، آیه 18.
7 . غافر (مؤمن)، آیه 19.
8 . حدید، آیه 4.
9 . ق، آیه 16.
10 . بحارالانوار، مجلسی، ج 93، ص 151.
11 . همان مدرک، ص 156.
12 . اربعین حدیث، امام خمینی (قدس سره)، ج 1، ص 250، نشر فرهنگی رجا.
13 . اصول کافی، ج 4، ص 258.
14 . شرح غررالحکم، آمدی، ج 2، ص 558.
15 . اربعین حدیث، امام خمینی (قدس سرّه)، ج 1،ص 249.