جغرافياي تاريخي هجرت حضرت معصومه(س)
سيد عليرضا سيدكباري
پيامبر اكرم(ص) پس از بعثت با رفتار ناشايست مشركان مكه روبرو شد و به ناچار يثرب را براي هجرت و ترويج دين خدا انتخاب كرد. شهري كه پس از هجرت «مدينة النبي(ص)» نام گرفت.
اولين پيمان بين رسول اكرم(ص) و اهالي يثرب در ايام حج سال 620ميلادي هنگامي كه عده اي از مردم يثرب به مكه عزيمت كرده بودند، و پيمان ديگر در سال 622 م (سال هجرت) انعقاد يافت (1) .
هجرت از مكه به مدينه آغازشد، تا آنكه رسول اكرم(ص) روز دوشنبه هشتم ربيع الاول سال اول هجري به «قبا» رسيد و مدت چهار روز در آنجا توقف نمود و روز جمعه دوازدهم ربيع الاول قبا را ترك فرمود. (2) وجود رسول گرامي سبب ايجاد صلح و آرامش ميان قبايل اوس و خزرج گرديد و با افزايش قدرت اسلام، قبايل يهودي (قينقاع و خيبر) از مدينه به شام مهاجرت كردند و بني قريظه از مدينه خارج شد.
رسول اكرم(ص) خانه و مسجد خود را در يك واحد معماري برپا كرد و خانه هاي صحابه و مهاجرين و انصار در اطراف آن پراكنده شد. در كنار مسجد خيمه اي به عنوان بيمارستان و مكاني به امور نظامي اختصاص يافت.
خانه پيامبر(ص) همزمان با تاسيس بناي مسجد، به دست مباركشان و همكاري صحابه در سمت شرقي مسجدالنبي(ص) بناگرديد. اين خانه داراي 9اتاق بود كه بوسيله شاخه هاي خرما و كاه و گل پوشيده شده بود. به طوري كه اگر انساني دستش را بلند مي كرد به سقف مي رسيد.
خانه ها از مقابل باب النساء فعلي شروع و در جنوب شرقي (3) ادامه مي يافت. خانه فاطمه زهرا(س) نيز مجاور و پشت خانه پيامبر (پشت خانه عايشه) قرارداشت و هروقت پيامبر از خانه عايشه بيرون مي آمدند، از روزنه اي كه بين خانه بود، جوياي حال دخترشان مي شدند. (4)
در اطراف مدينه ديواري نبود، چنانچه در زمان رسول اكرم(ص) بازاري تجاري در خارج مدينه، در مكان مناخه فعلي برپا مي شد و از اينجا آشكار مي گردد كه نظام تجاري مدينه به همان شيوه اولي خود ادامه مي يابد و آن جدايي مناطق مسكوني از مناطق تجاري است. به احتمال بسيار بازارها عبارت از ميدانهاي بزرگي بود كه كالاهاي تجاري در آن عرضه مي شد و ساختمان ثابتي در آنجا موجود نبود.
مدينه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال 36هجري برابر657 ميلادي همچنان مركز حكومت اسلامي بود تا آنكه حضرت اميرالمؤمنين علي(ع) مركز دولت اسلامي را از مدينه به كوفه انتقال دادند. و پس از صلح امام حسن(ع) اهل بيت صمت به مدينه بازگشتند. با مروري به تاريخ حيات ائمه شيعه(ع) درمي يابيم كه اكثر اين خاندان در مدينه تولديافته و تمامي عمر شريفشان يا اكثر آن را در مدينه گذرانده اند.
حضرت امام صادق(ع) خانه حارثة بن نعمان را در سالهاي (100-147) به ملكيت خود درآورد و خانه مسكوني خويش ساخت. اين خانه در مجاورت سمت جنوبي خانه ابوايوب انصاري قرارداشت، خانه اي كه پيامبرخدا(ص) در بدو ورود به مدينه در طبقه هم كف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگي كردند (5) و پس از ساخت مسجدالنبي(ص) به منزلي كه مجاور آن بنا شده بود، نقل مكان فرمود.
بدين ترتيب خانه امام صادق(ع) و امام كاظم(ع) نيز چون ائمه شيعه(ع) در مدينه بود و همين خانه اي كه ذكرش گذشت، محل رشد و تعالي امام كاظم(ع) و مركز پاسخ به سؤالات مختلف علمي اعم از فقهي، كلامي و تفسيري و حديثي بود.
هرچند خلفاي وقت با به شهادت رساندن امام صادق(ع) بر آن بودند تا نظام آموزشي و سازماندهي شيعه از هم بپاشد، ليكن مكتب علمي شيعه با امامت امام كاظم(ع) ادامه يافت.
سيدبن طاووس مي نويسد:
«گروه زيادي از ياران و شيعيان خاص امام كاظم(ع) و رجال خاندان هاشمي در محضر آن حضرت گردمي آمدند و سخنان گهربار و پاسخهاي آن حضرت به پرسشهاي حاضران را يادداشت مي نمودند و هر حكمي كه در مورد هر پيش آمدي صادر مي نمود، ضبط مي كردند».
قيامهاي شيعي رو به فزوني نهاده بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده مي شد. شيعيان براي رسيدن به آرمان الهي و حكومت اسلامي لحظه شماري مي كردند. سازماندهي منظم «وكلا» موجب شده بود تا بيت المال سرزمين پهناور اسلامي به سوي امام سرازير شود، و اين همه دستگاه خلافت را متزلزل مي كرد. لذا امام كاظم(ع) تحت نظر قرارگرفت و از زنداني به زندان ديگر انتقال يافت تا در بغداد به شهادت رسيد.
در تعداد اولاد امام كاظم(ع) اختلاف است. چنانكه يعقوبي براي آن حضرت هيجده پسر و بيست وسه دختر ذكر مي كند. (6) و برخي از كتب انساب مانند «عمدة الطالب » والمجدي امام كاظم(ع) را داراي شصت فرزند مي دانند كه بيست وسه نفر از آنها پسر و سي وهفت تن دختر مي باشند (7) در هرحال بر ما روشن مي شود كه امام كاظم(ع) اولاد بسياري داشتند.
علل عمده اين امر به چند مساله برمي گردد:
1 - همانگونه كه در مورد همسران رسول خدا(ص) گفته مي شود، امام نيز به پيروي از پيامبر اكرم(ص) مي خواسته با ازدواج با خانواده هاي مختلف آنها را به مذهب تشيع شائق سازد و يا اگر با خانواده هاي شيعي ازدواج مي كرد، در صدد بود با توجه به نابساماني اقتصادي جامعه شيعه كه از فشار حاكم ناشي مي شد، آن خانواده ها را علاوه بر پوشش فرهنگي و رهبري سياسي، پوشش اقتصادي دهد.
2 - علت ديگر فراواني فرزندان امام كاظم(ع) شايد از اين جهت باشد كه امام(ع) جو سياسي وقت را مخالف سادات و علويان مي ديد، به گونه اي كه با زنداني كردن و به شهادت رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حكومت را از ميان بردارند و ممكن بود با اين رويه، نسل پيامبر از بين برود.
3 - شايد امام(ع) مي خواستند به واسطه اين فرزندان كه تحت تربيت خاص واقع مي شدند، فرهنگ شيعه را استحكام بخشند. چه اين پس از شهادت امام صادق(ع) حوزه علميه شيعه تحت فشار قرارگرفت و بيم آن مي رفت در آينده كسي جز وصي وي، از اسرار آل محمد(ص) آگاهي نداشته باشد تا آن را منتشرسازد.
4 - فرزندان امام كاظم(ع) پس از وي، ياران صميمي امامت در عصر امام رضا(ع) شدند و امام كاظم(ع) به اين مساله توجه داشت.
حضرت فاطمه معصومه(س) از فرزندان امام كاظم(ع) و شخصيتهاي برجسته خاندان موسوي است كه دو امام را در عصر خويش درك كرده و از رهنمودهاي آن بزرگان بهره برده است. با توجه به محدوديتي كه شيعيان در عصر موسوي داشتند، تاريخ تشيع در اين دوره به صورت كامل تدوين نشده و يا تاليفات و آثار پيشينيان در طي حوادث و رويدادها از بين رفته است. چنانكه روايات و احاديث امام كاظم(ع) هم نسبت به ائمه پيش از خود چون امام صادق(ع) رواج نيافته و تنها بخشي از علوم و معارف حضرتش به ما رسيده است.
اين مساله در مورد تاريخ تولد حضرت فاطمه معصومه(س) نيز مطرح است. برخي به نقل از كتاب «نزهة الابرار في نسب اولاد ائمة الاطهار» (8) و كتاب «لواقع الانوار في طبقات الاخيار» (9) ولادت ايشان را در مدينه اول ذيقعده سال 173هجري مي دانند، چنانكه ميرزا ابوطالب تبريزي گويد:
«... از كتاب نزهة الابرار في نسبة اولاد الائمه الاطهار نقل شده، در روز دوشنبه اول ماه ذيقعده از سال يكصدوهفتادوسه متولدشده و در دهم ماه ربيع الثاني سال دويست ويك در قم وفات كرده ». (10)
برخي ديگر ولادت ايشان را اول ذيقعده سال 183هجري ذكر مي كنند (11) كه ظاهرا لغزشي در ثبت تاريخ ولادت صورت گرفته است و با توجه به شهادت امام كاظم(ع) در سال 183هجري (12) و زنداني بودنشان در طي سالهاي 179 (13) تا 183 منطقي به نظر نمي رسد كه حضرت معصومه(س) در سال 183هجري تولد يافته باشد.
مؤلف «مستدرك سفينة البحار» (14) در اصلاح تاريخ فوق و تعيين سال ولادت حضرت معصومه(ص) مي نويسد:
«فاطمة المعصومة المولودة في غرة ذي القعدة سنة 173» (15) .
«فاطمه معصومه در اول ذيقعده 173هجري ديده به جهان گشود».
البته بايد متذكرشد كه اين اختلاف تنها در سال ولادت رخ داده و همگي روز ولادت را اول ذيقعده عنوان كرده اند.
علاوه بر اينكه سال ولادت حضرت معصومه(س) با شهادت امام كاظم(ع) مصادف مي شود و موجب خدشه دار شدن قول سال 183 است، نكته ديگري مطرح است و آن اين كه حضرت امام كاظم(ع) چهار دختر به نام «فاطمه » داشتند (16) كه حضرت معصومه(س) بزرگترين آنهاست و بايد ميان تولد ايشان و شهادت پدر به ميزان تولد فاطمه صغري، فاطمه وسطي و فاطمه اخري فاصله باشد. لذا اول ذيقعده سال 173هجري قمري روز ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) مي باشد. (17)
حضرت فاطمه معصومه(س) در محيطي پرورش يافت كه پدر و مادر و فرزندان همه به فضايل اخلاقي آراسته بودند. عبادت و زهد، پارسايي و تقوا، راستگويي و بردباري، استقامت در برابر ناملايمات، بخشندگي و پاكدامني و ياد خدا از صفات تبار پيامبر(ص) بود (18) . پدران اين خاندان همه برگزيدگان و پيشوايان هدايت بودند و هريك در انتخاب همسر و تربيت فرزند توجه كافي مبذول مي داشتند. همانگونه كه رسول اكرم(ص)، خديجه كبري را به همسري انتخاب كرد تا به تربيت فرزندانش همت گمارد و او نخستين ايمان آورندگان به اسلام شد و شخصيت ملكوتي چون حضرت فاطمه زهرا(س) را پرورش داد. ائمه طاهرين(ع) نيز به پيروي از رسول اكرم(ص) در انتخاب همسر نهايت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومي كه پس از آنها به امامت خواهدرسيد، از مادري پاكدامن و پارسا متولدشود. امام كاظم(ع) نيز از اين اصل تبعيت نمود.
حميده مادر بزرگوار امام كاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پيشنهاد امام باقر(ع) به همسري فرزندش امام صادق(ع) درآمده بود. امام صادق درباره مقام والاي همسرش كه مادر امام كاظم(ع) شد فرمايد:
«حميدة مصفاة من الادناس كسبيكة الذهب، مازالت الاملاك تحرسها حتي اديت الي كرامة من الله لي، والحجة من بعدي » (19) .
«حميده مانند شمش طلاي خالص، از ناپاكي ها و ناخالصي ها، پاك است، فرشتگان او را همواره نگهداري كردند تا به من رسيد، به خاطر كرامتي كه خدا نسبت به من، و حجت پس از من(فرزندش امام كاظم(ع)) عنايت فرمود.»
حميده بانويي آگاه و حديث دان بود و احاديثي را كه از امام صادق(ع) و ديگران شنيده بود، همچون يك راوي مورد اعتماد به مردم نقل مي كرد و درواقع يكي از اساتيد مجامع علمي بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب مي شد (20 . وي در حوزه آموزشي خويش با دختري از اهالي مغرب به نام «نجمه » آشناشد. نجمه علوم اسلامي را از همسر امام صادق(ع) فرامي گرفت و نشانه هاي عقل و هوشياري و ايمان به خدا از رفتار و سيره عملي وي مشهودبود.
حميده گويد: روزي كه نجمه به خانه ما راه يافت، پيامبر(ص) را در عالم خواب ديدم كه به من فرمود: (اي حميده نجمه را به پسرت موسي(ع) ببخش و همسر او كن، همانا به زودي بهترين فرد روي زمين از او متولد مي شود. من به اين دستور عمل كردم و نجمه را همسر فرزندم امام كاظم(ع) نمودم و از او حضرت امام رضا(ع) به دنيا آمد» (21) .
نجمه به اندازه اي از حلاوت ذكر و مناجات با خدا بهره برد كه در ايام شيردادن به امام رضا(ع) نمي توانست چون سابق به اعمال عبادي خويش بپردازد، از اينرو به بستگان گفت: مرا با يافتن دايه كمك كنيد.
از او سؤال شد، مگر شيرت كم شده است؟
در پاسخ گفت:
«لااكذب والله، وما نقص الدر، ولكن علي ورد من صلاتي وتسبيحي، وقدنقص منذ ولدت » (22) .
«سوگند به خدا دروغ نمي گويم، شيرم كم نشده، ولي براي من ذكرهايي از نماز و تسبيح هست كه از هنگام پرستاري و شيردادن به اين نوزاد از آن عباداتم كاسته شده است ».