امامان معصوم علیهم السلام «اسلام تجسّم یافته»اند و اصولاً در تفکر اسلامی، امام، «انسان مطلوب» خداست. امام، ترازوی ارزیابی انسانها و میزان اندیشه، و اخلاق و رفتار آدمی است. اندیشه ها، آرمانها، اخلاق و برنامه ها و رفتار امامان اهل بیت علیهم السلام سراسر ارزشی، حجت، راهگشا، کارساز، «حق» و بهترین گزینه برای اقتباس و اقتدا در زندگی فردی و اجتماعی است و انسان بدون شناخت و معرفت و اطاعت و بیعت آنان به کمال عرفانی و بهشت الهی نمی رسد.

با این نگاه به سراغ خورشید خاوران می رویم و درسهایی را که می توان از امام رضا علیه السلام فرا گرفت مرور می کنیم:

1. امام رضا علیه السلام و توحید و دیگر صفات جلال و جمال الهی؛

2. امام و نبوّت؛

3. امام رضا و پیامبران خدا؛

4. امام رضا و کتب آسمانی؛

5. امام رضا علیه السلام و تلاوت قرآن مجید؛

6. امام رضا و عصمت انبیاء؛

7. امام رضا و امامت و نشانه های امام؛

8. امام رضا و ولایت امت و امامت؛

9. امام رضا و تعریف ایمان؛

10. امام رضا و جایگاه عترت نبوی صلی الله علیه و آله ؛

11. امام رضا و قیام سادات علوی؛

12. امام رضا و تفسیر قرآن؛

13. امام رضا و جهان آخرت؛

14. امام رضا و عقل و خردورزی؛

15. امام رضا و احادیث نبوی صلی الله علیه و آله

16. امام رضا و جریان ولایت عهدی؛

17. امام رضا و دعا و نیایش؛

18. امام رضا و مسئله استسقاء و نماز باران؛

19. امام رضا و عبادت الهی؛

20. امام رضا و طاغوتهای زمانه؛

21. امام رضا و اخبار غیبی؛

22. امام رضا و فلسفه احکام الهی؛

23. آثار مکتوب رضوی (رساله محض الاسلام و طب الرضا علیه السلام )؛

24. امام رضا و زبان شناسی؛

25. امام رضا و دانشوران ادیان و مذاهب و گفتگوی ادیان؛

26. امام رضا و مهدی موعود علیه السلام ؛

27. امام رضا و مسئله زیارت معصومین علیهم السلام ؛

28. امام رضا و تربیت دانشوران؛

29. امام رضا و تربیت مبلغان؛

30. امام رضا و مباحث کلامی (خلق قرآن، استطاعت، مشیّت)؛

31. امام رضا و خمسه طیّبه علیهم السلام ؛

32. امام رضا و فرائض الهی؛

33. امام رضا و محرمات الهی؛

34. امام رضا و مستحبات؛

35. امام رضا و بهداشت و درمان؛

36. امام رضا و حقوق جامعه اسلامی؛

37. امام رضا و اقلیتهای مذهبی؛

38. امام رضا و برائت از شرک و نفاق؛

39. امام رضا و سیاست؛

40. امام رضا و مدیریت؛

41. امام رضا و روان شناسی؛

42. امام رضا و جامعه شناسی؛

43. امام رضا و تاریخ؛

44. امام رضا و امکنه خاص؛

45. امام رضا و ازمنه ویژه؛

46. امام رضا و اخلاق؛

47. امام رضا و تغذیه؛

48. امام رضا و دانشهای ادبی؛

49. امام رضا و اقتصاد؛

50. امام رضا و شاعران متعهد؛

51. امام رضا و اتحاد امت اسلامی.

هر کدام از عناوین فوق می تواند محور سخن مبلغان گرامی و موضوع یک رساله پژوهشی قرار گیرد.

در این مقاله، سیره و سخن امام هشتم را در زمینه یک فریضه بزرگ اسلامی؛ یعنی اتحاد اسلامی، به مبلّغان و همه علاقمندان فکر و فرهنگ رضوی یادآوری می کنیم. امام رضا علیه السلام فرمود:

1. «التَّوَدُّدُ إِلَی النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْل دوستی با مردم، نیمی از خردورزی است.»

2. «لَا یَکُونُ الْمُوءْمِنُ مُوءْمِناً حَتَّی تَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ سُنَّةٌ مِنْ وَلِیِّهِ علیه السلام فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ فَکِتْمَانُ السِّرِّ وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَمُدَارَاةُ النَّاسِ وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِیِّهِ علیه السلام فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ؛ مؤمن، مؤمن [کاملی[ نیست مگر اینکه در وی سه ویژگی باشد. روشی از خدایش، رفتاری از پیامبرش و شیوه ای از امامش. از خدایش «رازداری» را بیاموزد. از پیامبرش «مدارا با مردم» را فراگیرد و از ولیّ خویش صبوری در برابر سختیها و مشکلات را یاد گیرد.»

بدون تردید از مهم ترین عوامل اصطکاکها و اختلافات اجتماعی آن است که برخی، رازداری لازم را نداریم. برخی، اصل مدارا و همگامی با مردم در موارد لازم را رعایت نمی کنیم و برخی، در برابر فشارها و تنگناهای اجتماعی و اقتصادی شکیبایی و صبوری نشان نمی دهیم.

3. إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْقِیلَ وَ الْقَالَ وَ إِضَاعَةَ الْمَالِ وَ کَثْرَةَ السُّوءَالِ؛ به راستی خداوند قیل و قال و تباه سازی اموال و سؤال بی اندازه را دوست ندارد.»

آیا بسیاری از اختلافات اجتماعی، مولود همین بگومگوهای زیاد حضوری و رسانه ای، اسراف و تبذیر امکانات شخصی و دولتی و پرسشهای فراوان و بی جای برخی خبرنگاران و گزارشگران نیست؟ این گونه رفتار اجتماعی در نگاه رضوی علیه السلام کاری منفور و مبغوض الهی و موجب سقوط اخلاقی و دوری از یکدیگر است.

عقل و ایمان، دو عامل بزرگ «اتحاد و برادری» است. به هر نسبت این دو گوهر آسمانی بر جان فرزندان آدم حکومت کند، زمینه همدلی و همکاری و اتحاد اسلامی آماده تر می شود. درگیریها، نزاعها، و اختلافات اجتماعی مولود فاصله گرفتن بشر از عقل و ایمان است. در آموزه های رضوی علیه السلام نکات ارزشمندی در زمینه عقل و ایمان و مبانی اتحاد اسلامی و اخلاق برادری وجود دارد. برای نمونه امام هشتم ده شاخصه را نشان «اوج خردمندی» انسان مسلمان می داند و می فرماید: «لَا یَتِمُّ عَقْلُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ حَتَّی تَکُونَ فِیهِ عَشْرُ خِصَالٍ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ یَسْتَکْثِرُ قَلِیلَ الْخَیْرِ مِنْ غَیْرِهِ وَ یَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْخَیْرِ مِنْ نَفْسِهِ لَا یَسْأَمُ مِنْ طَلَبِ الْحَوَائِجِ إِلَیْهِ وَ لَا یَمَلُّ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ طُولَ دَهْرِهِ الْفَقْرُ فِی اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنَی وَ الذُّلُّ فِی اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْعِزِّ فِی عَدُوِّهِ وَ الْخُمُولُ أَشْهَی إِلَیْهِ مِنَ الشُّهْرَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام الْعَاشِرَةُ وَ مَا الْعَاشِرَةُ قِیلَ لَهُ مَا هِیَ قَالَ علیه السلام لَا یَرَی أَحَداً إِلَّا قَالَ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ أَتْقَی إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ رَجُلٌ خَیْرٌ مِنْهُ وَ أَتْقَی وَ رَجُلٌ شَرٌّ مِنْهُ وَ أَدْنَی فَإِذَا لَقِیَ الَّذِی شَرٌّ مِنْهُ وَ أَدْنَی قَالَ لَعَلَّ خَیْرَ هَذَا بَاطِنٌ وَ هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ خَیْرِی ظَاهِرٌ وَ هُوَ شَرٌّ لِی وَ إِذَا رَأَی الَّذِی هُوَ خَیْرٌ مِنْهُ وَ أَتْقَی تَوَاضَعَ لَهُ لِیَلْحَقَ بِهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ عَلَا مَجْدُهُ وَ طَابَ خَیْرُهُ وَ حَسُنَ ذِکْرُهُ وَ سَادَ أَهْلَ زَمَانِه؛ عقل هیچ مرد مسلمانی کامل نشود تا در وی ده خصلت باشد؛

1. امید به خیر او وجود داشته باشد؛

2. از شر او مردم در امان باشند؛

3. کار نیک اندک دیگری را زیاد شماره؛

4. کار نیک فراوان خویش را کم محسوب دارد؛

5. از درخواست مردم خسته نشود؛

6. در طول زندگی از اندوختن دانش دلسرد نگردد؛

7. فقر در راه خدا، از ثروت (بدون ایمان) برایش محبوب تر باشد؛

8. ذلّت در مسیر الهی از عزّت در مسیر دشمنان خداوند برای او خوشایندتر باشد؛

9. گمنامی را از شهرت بیشتر دوست داشته باشد؛

10. «دهم» و چه دانی که «دهم» چیست؟ کسی گفت ویژگی دهم چیست؟ فرمود هر که را ببیند وی را از خود بهتر و پارساتر داند؛ زیرا مردم دو گروه اند:

گروهی که از وی برتر و با تقواترند. گروهی که از وی بدتر و پست تر هستند. وقتی فردی از گروه پست تر و بدتر را مشاهده کند؛ با خود گوید: شاید این شخص نیکیهایش نهفته باشد که برای وی بهتر است و خوبیهای من آشکار است که برایم شر محسوب می شود. وقتی آدم بهتر و پاک تر از خویش را ببیند، در برابرش فروتنی کند تا به مقام وی برسد.

وقتی که چنین باشد، شکوهش عالی تر شود و نیکهایش دلپذیرتر گردد و حسن شهرت پیدا کند و از بزرگان روزگار خویش گردد.»

نگاه به جامعه از روی حسن ظن و اعتماد، زمینه دوستی، همکاری و اتحاد و برادری را فراهم می آورد. زیر بنای فکری اتحاد اسلامی این گونه اندیشه ها و بینشهای معنوی و اخلاقی است.

امام رضا علیه السلام به جای آنکه دوست و دشمن را همیشه در بیرون زندگی فرد جستجو کند، نسبت به دوست و دشمن درونی هشدار می دهد و تأکید می کند که: «صَدِیقُ کُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ؛ دوست هر کس، عقل او و دشمنش جهل و نادانی اوست.»

وقتی شخصی از امام رضا علیه السلام در مورد برترین بندگان خدا می پرسد: آن بزرگوار می فرمایند: برترین بندگان الهی آنهایند که وقتی رفتار نیکی داشته باشند، خوشحال گردند، و اگر کار بدی انجام دهند، استغفار کنند. وقتی به آنان نعمتی برسد، شکرگزار باشند و اگر با بلایی مواجه شدند، صبوری ورزند، و اگر خشمگین شدند، عفو کنند.

اصلاح «جهان بینی» و «اخلاق معاشرت» مهم ترین نقش در ایجاد و اتحاد امت اسلامی دارد. امام هشتم، سخنان ارزشمند و گامهای بلندی در این دو موضوع دارند و مبلغان بزرگوار با استفاده از عیون اخبار الرضا علیه السلام و دیگر منابع حدیثی می توانند، نقش این پیشوای پاک در زندگی فردی و اجتماعی امت را تبیین کنند.