پس از روشن شدن ضرورت شناخت آفات و موانع انقلاب با عنایت به رهنمودهای امام راحل (رحمه الله علیه)، مقام معظم رهبری و استاد شهید مطهری، اجمالاً به مهم ترین آسیب های فرهنگی - اجتماعی انقلاب اسلامی اشاره می شود:
1.نفوذ اندیشه های بیگانه؛ اندیشه های بیگانه ممکن است از طریق دشمنان یا دوستانی که مجذوب آرای دیگران شده اند، نفوذ کنند. نمونه این گرایش ها در جریانات قرون اولیه اسلامی دیده می شود. مثلاً مجذوب شدنگان به فلسفه یونانی و آداب و رسوم ایرانی و تصوف هندی، نظریات و اندیشه هایی را به عنوان خدمت و نه به قصد خیانت وارد اندیشه های اسلامی کردند(303).
بنابراین در مساله وارد و نفوذ اندیشه های بیگانه باید به زمینه های داخلی آن نیز توجه کرد. یکی از علل رواج مانوی گری و مزدک گرایی، عدم اجرای عدالت از جانب حکومت ها بود.
2.تغییر جهت دادن اندیشه ها، نهضت خدایی باید برای خدا آغاز شود و برای او ادامه یابد و هیچ خاطره و اندیشه ای غیر خدا در آن راه نیابد تا عنایت و نصرت الهی شامل حالش گردد(304) حضرت امام (رحمه الله علیه) در وصیت نامه خود، فراموش کردن اهداف فرهنگ قیام ملت و مکتب الهی اسلام، به انزوا کشاندن روحانیت، غرب زدگی و سلطه بیگانگان بر مقدرات مراکز تعلیم و تربیت را از آفات فرهنگی انقلاب معرفی می نماید.
3.تجدید گرایی افراطی، در مقابل تمسک به اسلام ناب، تجدد گرایی افراطی - یا التقاط - و زهدگرایی منفی قرار دارد. تجدد گرایی افراطی تلفیق اسلام با اندیشه های غیر اسلامی برای زیبا جلوه دادن آن می باشد(305).
4.جدایی حوزه و دانشگاه؛ در واقع از کلیدی ترین مسایل اجتماعی و فرهنگی در جامعه اسلامی ما حفظ و تقویت وحدت این دو نهاد است که جدایی آن ها آفتی بزرگ به شمار می آید.
5.بوروکراسی مفرط و فساد اداری و اجتماعی؛ حضرت علی (علیه السلام) می فرماید:
همانا فلسفه ناودی رژیم های پیشین این بود که حق مردم را ندادند تا آن را به رشوت خریدند، و راه باطلشان بردند و آنان پیرو آن گشتند(306).
6.دنیا طلبی و اشتغال به زینت های دنیوی بالاخص بین اقشار انقلابی؛ اگر زندگی تجملی و روحیه تکاثر طلبی در میان عناصر انقلابی فزونی گیرد و نیروهای انقلابی روحیه خود را از دست دهند، داعیه دفاع از انقلاب و ارزش ها تضعیف می شود. امام صادق (علیه السلام) ضرر دو گرگ درنده که به گله چوپانی حمله می کنند را به مراتب کمتر از زیان حب مال و جاه طلبی که متوجه دین مسلمانان می شود، می داند(307).
این خلدون نیز در بحث فراز و فرود تمدن ها به دوران های زیر اشاره می کند: دوران ظفر، دوران قدرت، دوره تجمل و فراغت، دوره خرسندی و بالاخره دوره اسراف و تبذیر و انحطاط، در دوران آخر، عصبیت - همبستگی اجتماعی - از بین می رود و تن آسایی، تجمل و حاکمیت روابط فزونی می گیرد(308).
7.حاکم شدن روحیه ریا و تملق به جای اخلاص و ایثار و دگرگونی مجدد ارزش های جامعه و فرآیند تبدیل ثروت به ارزش و نابرابری اجتماعی.
8.اشاعه و فحشا و فساد و ارتشا.
9.تاثیرپذیری از جنگ روانی و تهاجم فرهنگی و تبلیغاتی دشمن و رجعت تدریجی به ارزش های فرهنگی رژیم پیشین.
10.بحران هویت اجتماعی بالاخص بین نوجوانان و جوانان نسل دوم و سوم انقلاب و گرایش به الگوهای غربی.
11.فرار مغزها، نداشتن برنامه ای همه جانبه برای جلوگیری از مهاجرت تحصیل کردگان و متخصصان و مشخص نبودن مرزهای تعهد و تخصص باعث ظهور پدیده فرار مغزها به کشورهای دیگر جهان می شود.
امام علی (علیه السلام) علل افول دولت ها را چهار عامل می داند: تباه نمودن اصول اساسی، فریب کاری، مقدم داشتن فرومایگان و موخر داشتن فرزانگان(309) عوامل فوق از ضعف یا سوء مدیریت مسئولان حکومتی ناشی می شود و به تضعیف مشروعیت دولت می انجامد.
در ارتباط با آسیب شناسی سیاسی انقلاب اسلامی ایران با عنایت به رهنمودهای رهبران فکری و سیاسی انقلاب می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1.ناتمام گذاشتن آرمان های نهضت؛ به تعبیر استاد مطهری متاسفانه تاریخ نهضت های اسلامی صد ساله اخیر، یک نقیصه در رهبری روحانیت شیعه را نشان می دهد و آن این که روحانیت نهضت هایی را که رهبری کرده تا مرحله پیروزی بر خصم ادامه نداده است(310).
در مورد انقلاب اسلامی ایران هر چند وضعیت متفاوت است، ولی هنوز تمامی آرمان های داخلی و خارجی انقلاب جامه عمل به خود نپوشیده است. تلاش در جهت تقویت و اجرای این آرمان ها از طریق افزایش آگاهی های عمومی و بسیج امکانات، به افزایش اقتدار و استحکام داخلی و نفوذ بین المللی انقلاب می انجامد.
2.ابهام طرح های آینده؛ انقلاب باید طرح های روشن و خالی از ابهام و مورد قبول و تایید رهبران ارائه دهد تا جلوی ضایعات گرفته شود(311) تجربه نشان داده است که کلی گویی و روشن نبودن طرح های آینده به تناقص در عمل منجر می شود و ضایعات اساسی به بار می آورد.
3.رخنه فرصت طلبان، فرصت طلب کسی است که نسبت به آرمان های انقلاب بی اعتقاد یا بی تفاوتی و در تلاش برای تامین منافع شخصی خویش است. استاد مطهری در این رابطه می گوید:
هر نهضت مادام که مراحل دشوار اولیه را طی می کند سنگینی اش بر دوش افراد مومن، مخلص و فداکار است. اما همین که به بار نشست و یا لااقل نشانه های بار دادن آشکار گشت و شکوفه های درخت هویدا شد، افراد فرصت طلب نفوذ می کنند... تا آن جا که انقلابیون مومن و فداکاران اولیه را از میدان به در می کنند... انقلاب فرزند خور نیست، غفلت از نفوذ و رخنه فرصت طلبان است که فاجعه به بار می آورد... مبارزه با رخنه و نفوذ فرصت طلبان علی رغم تظاهرات فریبنده شان یکی از شرایط اصلی - حفظ - یک نهضت در مسیر اصلی است(312).
4.تفرقه و درگیر شدن در گرداب اختلافات داخلی و استفاده نکردن از نیروهای بالقوه مردم؛ همان گونه که اشاره شد امام علی (علیه السلام) راز تداوم انقلاب را دوری از تفرقه و تحکیم ارکان مودت و محبت و ترغیب و توصیه نسبت به آن معرفی می نماید. مهم ترین عامل تهدید کننده بالندگی یک ملت از دیدگاه آن حضرت عبارت است از: کاشتن بذر نفاق و کینه در سینه، پشت کردن به یکدیگر، ترک یاری هم نوعان و تبدیل الفت و محبت به پراکندگی و تفرقه(313).
بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، نیز پیوسته بر دوری از تفرقه و لزوم وحدت برای تداوم انقلاب تاکید داشتند.
از دیدگاه این خلدون نیز عصبیت مهم ترین عامل اعتلای یک ملت و تمدن محسوب می شود. عصبیت به مثابه رشته مشترکی، خانواده ملت را به هم پیوند دهد.
5.شفاعت نبودن مواضع گروهها، افراد و جناحها در سطح جامعه.
6.بی تفاوتی مردم نسبت به سرنوشت کشور و اصالت یافتن منافع شخصی و غیر سیاسی شدن دانشگاهها؛ انقلاب به مثابه موجودی زنده است که برای دوام خود نیاز به تغذیه دارد. ساختن نیروهای انقلابی و مومن از نسل های جدید، از مهم ترین عوامل تداومم انقلاب محسوب می شود.
7.ایجاد تردید در آرمان های انقلاب و به فراموشی سپردن یا تضعیف شعار استقلال و آزادی.
8.در خطر قرار گرفتن امنیت مظلومین، عدم امنیت حقوقی، سیاسی، جانی، مالی و حیثیتی مردم زمینه را برای رخنه و تقویت مخالفان انقلاب باز می کند.
9.جدی نگرفتن تخصص در امر حکومت و سیاست.
10.بروز ابهامات و چالش هایی در سیاست خارجی؛ از طریق ابهام در مفهوم و مرز منافع ملی، نداشتن استراتژی مشخص و عقلانی، گرفتار آمدن در ساختاری غیر پویا و ناکار آمد و روز مرگی و مشخص نبودن کامل روند تصمیم گیری.
11.بازگشت استعمار به طریق آشکار و نهان و وابستگی نظامی و سیاسی به قدرت های بیگانه.
امیر المومنین علی (علیه السلام) یکی از علل سقوط و زوال حکومت ها را تبذیر و هزینه های زیان بار اقتصادی معرفی می نماید(314) روش اقتصادی وی بر اساس عدالت و حقیقت بود و جز به حق عمل نمی کرد. وی هیچ گونه تبعیض و امتیازی حتی برای خود و نزدیکان قائل نبود تا جایی که چون عقیل برادر وی تقاضای سه صاع - یک کیلو - گندم از بیت المال کرد، حضرت امتناع ورزید و آهنی گداخته به دست او نزدیک کرد و فرمود:
ای برادر در این مال چیزی جز آن چه به تو دادم حقی نداری، ولی صبر کن تا مالی از خودم برسد، آنگاه هرچه خواسته باشی به تو خواهم داد.
امام علی (علیه السلام) در پاسخ ایراد کسانی که رعایت مساوات در عطایای بیت المال را خلاف ساست می دانستند، فرمود:
اگر این دارایی از خودم بود به طور یکسان در میان شما تقسیم می کردم تا چه رسد به این که این اموال از آن خداست. آگاه باشید که بخشیدن مال در غیر موردش تبذیر و اسراف است(315).
وقتی شریح قاضی خانه ای گران به مبلغ 80 دینار خرید، خضرت او را احضار کرده و فرمود:
ای شریح، به زودی کسی به سراغت خواهد آمد که نه قباله ات را نگاه می کند و نه از شهودت می پرسد، تو را از آن خانه بیرون می کند و به قبر تحویل می دهد(316).
مهم ترین اصولی که امیر مومنان در سیاست های اقتصادی دولت خود رعایت می نمود عبارت بود از: رعایت حال خراج دهنگان، همیاری اقتصادی دولت مردم، استفاده از مالیات جهت عمران و آبادی، عدم تبعیض در اخذ مالیات، برخورد شدید با محترکان و گران فروشان، محترم شمردن بیت المال، رفاه و آسایش مردم و رسیدگی به طبقات پایین جامعه، ایشان همواره در مورد مستضعفانی که هیچ چاره ای برای معاش خود ندارند توصیه می کردند(317).
با توجه به سیره علی (علیه السلام) و با عنایت به رهنمودهای رهبران فکری - سیاسی انقلابی به اجمال مهم ترین آسیب های اقتصادی انقلاب اسلامی ایران را می توان چنین معرفی کرد:
1.وابستگی اقتصادی به قدرت های بیگانه.
2.نداشتن برنامه های بلند مدت و کوتاه مدت برای نیل به استقلال و توسعه اقتصادی با توجه به رشد بی رویه و نامناسب جمعیت؛ این امر باعث می شود امکانات و توانمندی های کشور بی آنکه راه گشای یک اقتصاد مستقل و توسعه یافته شود در امور روزمره و زودگذر به کار افتد و از میان برود.
3.عدم توجه به بحران های اقتصادی ناشی از روند توسعه یا عدم توجه به رعایت اقشار کم درآمد در اجرای برنامه های سازندگی و توسعه اقتصادی.
4.عدم وجود فرهنگ کار و انظباط اجتماعی و گرایش به احتکار، دلالی، گران فروشی، قاچاق و سایر شغل های کاذب(318).
5.رانت گرایی(319).
6.جدا شدن از برنامه های دولت در طرح های سازندگی.
7.افزایش فاصله طبقات، پیدایش ثروت های باد آورده و بی توجهی به مستضعفان و عنایت به ثرومندان، فاصله فاحش فقیر و غنی و فقدان عدالت اجمالی - اقتصادی، راه را بر کم رنگ شدن آرمان های انقلابی می گشاید. فقرا در بند تأمین کم ترین میزان وسایل زندگی اند و ثروتمندان در پی اسراف و تبذیر و تجمل. بنابراین، هر دو گروه خود را از مسیر انقلاب کنار می کشند و دشمنان انقلاب فرصت رخنه می یابند. قرآن کریم، به عنوان یک ضابطه کلی، اعلام می دارد که به هیچ وجه ثروت نباید میان توانگران دست به دست گردد(320).
استاد مطهری پس از تبیین عدالت اجمالی، استقلال، آزادی و معنویت اسلامی به عنوان سه رکن انقلاب می گوید: سرمایه داری از آن جهت محکوم است که در بطن خود استثمار را پرورش می دهد(321).
امام خمینی (رحمه الله علیه) درباره توجه به مستضعفان می فرماید:
جنگ های پیامبر همه اش با اغنیا و با گردن کلفت ها بود. با ثروتمندها بود. خدا نیاورد آن روزی که سیاست ما و سیاست مسؤولین کشور ما پشت کردن به دفاع از محرومین و رو آوردن به حمایت از سرمایه داری گردد و اغنیا و ثروتمندان از اعتبار و عنایت بیش تری برخوردار بشوند. معاذ الله که این با روش انبیا و امیر المومنین و ائمه معصومین (علیه السلام) سازگار نیست. دامن حرمت و پاک روحانیت از آن منزه است و تا ابد هم باید منزه باشد(322).
آن راهبر فقید در وصیت نامه سیاسی - الهی اش نیز چنین می فرماید:
توجه داشته باشند که رئیس جمهور و وکلای مجلس از طبقه ای باشند که محرومیت و مظلومیت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس نموده، در فکر رفاه آنان باشند، نه از سرمایه داران و زمین خواران و صدرنشینان مرفه و غرق در لذات و شهوات که تلخی محرومیت و رنج گرسنگان و پاهنگان را نیم توانند بفهمند... به آنان خصوصاً مستضعفان و محرومان و ستم دیدگان که نور چشمان ما و اولیای نعم همه هستند و جمهوری اسلامی رهاورد آنان و با فداکاری های آنان تحقق پیدا کرد و بقای آن نیز مرهون خدمات آنان است، فروگذاری نکنید.