ص: 100

فاطمه عليهاالسلام در اين سال ها در تأمّل و تفكّر بود. او داخل شعب شد در حالي كه آغاز دوازده سالگي عمرش بود و عقل و خرد او شكل گرفته و به كمال رسيده بود. او برخي از بني هاشم و فرزندان عبدالمطّلب را مي ديد كه به رغمِ گرسنگي و محاصره و شكنجه، به استقبال مرگ مي رفتند و به دين خدا درمي آمدند و حاضر نبودند، در كنار قريش قرار گيرند و رفاه و راحت و نعمت ناپايدار دنيا را برگزينند! هر روزي كه بر زهرا عليهاالسلام- در اثناي اين مصيبت و محنت سه ساله- مي گذشت او و ساير مؤمنان در نوع زيبا و تازه اي از صبر و تحمّل و مقاوت شكوهمند نسبت به قبل آزمايش مي شدند. آنها تلخي گرسنگي و رنج و محروميت را با ايمان و بردباري به جان مي خريدند و اين آزمايشِ بزرگ، آنان را براي جهاد و مبارزه در راه خدا آماده مي ساخت.

خداوند سبحان، اراده كرده بود كه به دنبال اين مجاهده، بر ايمانشان افزوده گردد تا بتوانند بار جهاد و مشقت هاي آن را بر دوش كشيده و در كنار پيامبر صلي اللَّه عليه و آله در پيكار (عليه مخالفان) جهت تأسيس جامعه ي نوين اسلامي، كه پس از هجرت بنا نهاده شد، ايستادگي كنند. به رغم آن همه رنج و محنت كه مسلمانان با آن دست به گريبان بودند، چشمِ عنايتِ خدا آنها را زير نظر داشت و دست خير و بركت او به مسلمانان در تهيّه ي آب و غذا، بينيِ كافران را به خاك ماليد.

قوم بني اسد كه مي دانستند گرسنگي خديجه را رنج مي دهد، با اينكه همه ي عواملِ رفاه و نعمت و عزّت براي وي فراهم بوده است؛ بر آن شدند كه نيازهاي او را تأمين كنند و آب و غذا و ساير مايحتاج را بر شتر مي نهادند و به دهانه ي شعب مي بردند و شتر را مي راندند، تا داخل شعب شوند! آنگاه كه آذوقه ها به خديجه مي رسيد، ديگران را مقدم مي داشت و آن را ميان افراد شعب تقسيم مي كرد، تا از تفضّل خدا همه ي مؤمنان بهره برند.

شگفت اينكه تيري كه قريش به سوي مؤمنان نشانه گرفتند، به خطا رفت و ذرّه اي از ايمانشان نكاهيد و به اندازه ي سرِ مويي آنان را در ياري پيامبر صلي اللَّه عليه و آله متزلزل نساخت و آن تير كمانه كرد و به اردوگاه قريش اصابت نمود!

گروهي از مشركان قريش وجدانشان از آن محاصره ي شديد تحريك شد و تازيانه ي

ص: 101

عذاب وجدان آنها را از خواب غفلت بيدار كرد و سخت گيري آن محاصره سبب شد تا زير ضربات پشيماني و عذاب وجدان از پاي درآمدند.

داستان حكيم بن حزام، بعد از درگيري ابوجهل با وي، به زبان ها افتاد و قوم به جاي دفاع از ابوجهل و ادامه ي محاصره ي مؤمنان، بر آن شدند كه همانند حكيم، كه به كمك عمّه اش (خديجه) برخاست، آنها نيز چنين كنند، اين ماجرا بر سرِ زبان خانواده هاي قريش و زنانشان افتاد و مردم آن را بازمي گفتند و كسي را كه به ياري دادن خويشان خود برنمي خاست نكوهش مي كردند، بلكه به ضعف و ذلّت و ناجوانمردي متّهم مي كردند (در نتيجه) غيرت و حميّت آنان به جنبش آمد و آورده اند كه «هشام بن عمرو بن ربيعه ي عامري» كه پسر برادر نضلة بن هشام از طرف مادر بود، شبانه با شترِ خود بار طعام مي آورد و چون به دهانه ي شِعب مي رسيد، افسار شتر را رها مي كرد و بر پشت او مي نواخت كه داخل شعب شود تا بني هاشم و فرزندان عبدالمطّلب از آن استفاده كنند. (1) هشام، اين كار را ادامه مي داد، امّا قريش او را تهديد مي كردند.

در يكي از شب ها سه بار طعام براي آنها بُرد و به قريش گفت: «ديگر چيزي را كه بر آن هم سوگند شده ايم، پايبند نيستم.» آنگاه ابوسفيان پسر حرب، به ياران خود گفت: «وي را رها كنيد. او مردي است كه خانواده و ارحام خود را تفقّد كرده، به خدا سوگند! ما نيز اگر چنين مي كرديم، برايمان بهتر بود.». (2) .

اين توطئه (محاصره ي شعب)نيز رو به شكست نهاد، خديجه در حالي كه با دخترانش؛ امّ كلثوم و فاطمه عليهاالسلام گفتگو مي كرد و از كمك و ياري خود به مؤمنان سخن مي گفت گريه اش گرفت.

دو دختر، از گريه ي مادرشان- كه آن قوّت قلب و همت عالي را داشت- مضطرب شدند.

ام كلثوم پرسيد: «مادر! چرا گريه كرديد؟» مادر پاسخ داد: «سال هايي بر من گذشته، (پير شده ام) و از مرگ چاره اي نيست كه بي شك به زودي مرگ به سراغ من خواهد آمد.»

ص: 102

فاطمه گفت: «مادر بر تو باكي نيست».

خديجه گفت: «آري دخترم، به خدا سوگند باكي بر من نيست. هيچ بانويي از قريش مانند من از نعمت الهي بهره و نصيب نداشت، بلكه در اين دنيا زني چون من عزّت نيافت، از اين دنيا براي من همين بس كه همسر رسول خدا باشم و از آخرت هم اين بس كه من نخستين زن با ايمان شمرده شوم». اين بگفت و و اشك از ديدگان فروريخت و در حالي كه به خدا توجّه داشت، چنين گفت: «بار خدايا! ثناي تو نتوانم گفت، بار خدايا! از ديدار تو روگردان نيستم، اما دوست دارم بيش از گذشته جهاد كنم تا شايسته ي نعمت هاي تو باشم».

فاطمه ي زهرا، سكوت كرد و اُمّ كلثوم نيز ساكت شد، گويي همه ي جهان در سكوت فرورفت و شب گوش هايش را تيز كرده بود تا اين نجواي پرسوز و گداز را بشنود! اما جز نفس هاي امّ المؤمنين- آن مجاهد صابر- و ضربات قلب دخترانش كه براي خير و صحت و عافيت مادر دعا مي كردند، چيزي نشنيد. در گشوده شد و سكوت را شكست. مصطفي صلي اللَّه عليه و آله داخل شد و با ديدار آن حضرت جان تازه اي در بدن دردمند خديجه، (كه سخت بيمار بود) دميده شد. فاطمه و امّ كلثوم، همراه با مادرشان، گوش فرادادند تا بشنوند، پيامبر صلي اللَّه عليه و آله چه خبر تازه اي با خود دارد. آنها چنين احساس كردند كه ظلمت شب، رفته رفته رو به فروپاشي است، گويي فضايي براي تابش نور (حق) در سپيده اي نو، فراهم مي گردد! و آنگاه ابوطالب وارد شد، تا اوضاع مكّه را به اطلاع رسانَد.

خداوند به دل مشركان انداخت كه آن صحيفه ي ظالمانه (پيمان مشركان عليه پيامبر و مسلمانان كه در مكه آويختند) را- كه براي تهيه و تصويب آن تمام توان خود را گرفته بودند- نقض كنند! هشام بن عمرو شبانه نزد زهير بن ابي أميّه رفت و گفت:

«اي زهير، آيا اين خوشايند است كه تو غذا بخوري، لباس بر تن كني و با همسرت بسر بري، در حالي كه مي داني بر دايي هاي تو چه مي گذرد؟! به خدا قسم اگر دايي هاي ابوالحكم پسر هشام اين موقعيت را داشتند و تو از او مي خواستي كه رفتاري اين چنين با دايي هايش داشته باشد، هرگز به تو پاسخ مثبت نمي داد.»

زهير اين سخنان را شنيد و كمي فكر كرد و پرسيد:

ص: 103

«واي بر تو اي هشام! چه كنم؟ من يك تن بيش نيستم اگر يك نفر ديگر با من همصدا مي شد، براي نقض آن صحيفه (عهدنامه) حركت مي كردم!».

هشام گفت: «آن يك نفر من هستم». زهير گفت: «كَسِ ديگري را با خود همصدا كنيم». هشام نزد «معطم بن عدي» پسر نوفل بن عبدمناف و «ابوالبختري» فرزند هشام و «زمعه» پسر اسود بن عبدالمطّلب رفت و همه متّحد شدند و به محلِّ «خطم الحجون»- بالاي شهر مكه- رفتند و تصميم گرفتند، براي نقض عهدنامه اقدام كنند. آنها توافق كردند نخستين كسي كه در جمع قوم سخن مي گويد، «زهير» باشد.

رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله نيز به ابوطالب خبر داده بود كه خداوند او را از سرنوشت عهدنامه آگاه ساخته و موريانه به امر خدا، تمام آنچه را كه در آن مكتوب بود- به جز نام خداوند بزرگ- خورده است.

ابوطالب با شنيدن اين خبر، به مسجد رفت تا ببيند كه مشركان با اين چند نفر- كه آن تصميم را درباره ي نقض عهدنامه گرفته اند-، چه خواهند كرد. در آن حال زهير آغاز به سخن كرد و گفت:

«اي مردم مكه، آيا ما غذا بخوريم و لباس بر تن كنيم و بني هاشم با مرگ دست به گريبان باشند و كسي با آنها داد و ستد نكند؟! به خدا سوگند من بر جاي خويش ننشينم، تا اين عهدنامه كه اساس آن بجز قطع رحم و ظلم و ستم نيست، پاره شود!»

ابوالحكم پسر هشام كه در كنار مسجد بود، گفت:

«به خدا قَسَم دروغ گفتي، هرگز پاره نخواهد شد!».

زمعه فرياد برآورد:

«بخدا قَسَم كه تو دروغ گفتي، آنگاه كه اين عهدنامه نوشته مي شد ما بدان راضي نبوديم!»

ابوالبختري نيز سخن زمعه را تأييد كرد و معطم نيز به پشتيباني آنها برخاست و سپس هشام بن عمرو از ابوالبختري و زمعه جانبداري كرد.

ص: 104

ابوالحكم (ابوجهل) گفت: «اين مطلبي است كه در جاي ديگر مورد مشورت قرار گرقته است».

آنگاه ابوطالب كه در كنار مسجد نشسته بود بپا خاست و گفت:

«پسر برادرم (محمد صلي اللَّه عليه و آله) مي گويد: خداوند موريانه اي فرستاده تا تمام اين صحيفه را، جز آنچه مشتمل بر نام خدا است، بخورد! اگر او دروغ مي گيد او را در اختيار شما مي گذاريم و اگر راست مي گويد شما از تصميم خود در قطع رابطه و ظلم و ستم در حق ما دست برداريد».

مطعم برخاست و به طرف عهدنامه رفت كه آن را پاره كند، ديد موريانه آن را خورده مگر جمله «باسمك الّلهمَّ» و در هر جا كه نام خدا در آن بوده است. (1) .

قريش سرافكنده شدند و با درماندگي احساس كردند تيري را كه به سوي مؤمنان مستضعف نشانه رفته اند به سينه هاي خودشان اصابت كرده و آن را دريده است و همانگونه كه محاصره را به وجود آوردند، خود در نقض آن قدم برداشتند.

ابوطالب برخاست تا به شعب رود و بشارت دهد، همه ي آنها كه در شعب بودند، انتظار چنين چيزي را مي كشيدند. ابوطالب هنگامي كه از خانه ي كعبه به سوي شعب مي رفت، با خود مي گفت: اي كاش آنانكه به حبشه مهاجرت كرده اند، اين را مي شنيدند، آنگاه با بانگ بلند اشعاري سرود تا شايد كه صداي او به آنان برسد؛ خلاصه اشعار اين بود:

«آيا به ياران ما در ديار غربت، خبر لطف خدا در حقّ ما، رسيد.

كه به آنها بگويد: عهدنامه پاره پاره شده و هر آنچه خدا بدان خشنود نباشد رو به تباهي است.

عهدنامه اي كه تهمت و جادو را درهم آميخت و كدام جادو در روزگار پيروز آمد.

خدا پاداش دهد آن گروهي را كه در حجون، تصميمي اتخاذ كردند كه آينده نگر

ص: 105

و ارشادگر بود.

آنها در خطم الحجون نشستند و همپيمان شدند و آنگاه كه مردم در خواب بودند تصميمي مناسب گرفتند....»

صداي ابوطالب به همه ي كساني كه در شعب بودند رسيد و آنها كه در خواب بودند بيدار شدند و همه فرياد هلهله ي شادي برآوردند و مسلمانان با صداي بلند گفتند: «اللَّه اكبر، اللَّه اكبر!».

آن شب را در بستر آرميدند، اما از فرط شادي آرام و قرار نداشتند و خود را براي آمدن به سوي كعبه و خانه هايشان در مكّه آماده ساختند. فاطمه و ام كلثوم نيز همراه با مادر دردمندشان در خدمت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله به سوي مسجدالحرام حركت كردند و پس از طوافِ كعبه به خانه رفتند.

خديجه در بستر آرميده بود و حمدِ خدا مي گفت، كه آرزوي ديرينش برآمد و خدا به او مهلت داد تا، برطرف شدن آن فتنه را ببيند و اينك فتنه برطرف شده است و شايد بيماري خديجه بر اثر گرسنگي و محروميت بود كه همه مسلمانان بدان گرفتار بودند. فاطمه نيز با بدن رنجور و نحيف و چهره اي زرد، مانند ديگر مسلمانان، آن روزها را سپري كرد؛ چرا كه محنت، بدون استثنا براي همه بود كه آنها با صبر و همياري با آن مقابله مي كردند و ديگران را بر خويشتن مقدم مي داشتند؛ (... وَ يُؤْثِرُونَ عَلَي أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ...). (1) .

همه ي تبعيديان شِعب، سلامت خويش را بازيافتند و قريش توجه نداشتند كه هر توطئه اي را سامان مي دهند تا به خيال خود به كار محمد صلي اللَّه عليه و آله و يارانش پايان دهند، نتيجه معكوس مي دهد.

در آن روزها كه قريش سر در گريبان بودند، مسلمانان فرصت هاي تازه اي را به دست مي آوردند. مادر زهرا بعد از چند هفته، سلامت خويش را بازيافت و ضعف و نقاهت را جبران كرد. او در اين ايّام در سن شصت و پنج سالگي بود.

ص: 106

بعد از يك آرامشِ كوتاه، قريش بار ديگر نزد ابوطالب آمدند تا سازش و يا صلحي منعقد كنند كه محمد صلي اللَّه عليه و آله دست از آيين آنها بردارد و آنان با وي كاري نداشته باشند و هر يك، از دين خود پيروي كند، اما پيامبر صلي اللَّه عليه و آله به آنان فرمود:

«شما يك كلمه بگوييد تا زمامداري عرب از آن شما گردد و عجم به آيين شما درآيند.»

گفتند: آن كلمه چيست؟ فرمود: «بگوييد لا اِلهَ اِلّا اللَّهُ و بندگي خدايان ديگر نكنيد.»

آنها دست بر دست زده و گفتند: «اي محمد، مي خواهي خدايان را به يك خدا تبديل كني، اين مايه شگفتي است!»

آنگاه به يكديگر گفتند: «بخدا اين مرد چيزي را كه شما مي خواهيد به شما نخواهد داد.»

اين را گفتند و به راه افتادند و به آيين پدرانشان باقي ماندند، تا خدا ميان آنها و پيامبر چه حكم كند! و آيات اول سوره ي «ص» در اين باره نازل شد:

(ص، وَالْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ- بَلْ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَ شِقَاقٍ- كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلَاتَ حِينَ مَنَاصٍ- وَ عَجِبُوا أَنْ جَاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ كَذَّابٌ- أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَيْ ءٌ عُجَابٌ- وَانْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنْ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَي آلِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَيْ ءٌ يُرَادُ- مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ).

«قسم به قرآن كه متضمن ذكر است، ولي آنان كه كافر شدند، در غرور و نفاق اند، چه بسيار كسان را كه پيش از آنها نابود كرديم و فرياد برداشتند و ديگر راه چاره نمانده بود. آنها تعجب كردند كه بيم دهنده اي از خودشان برايشان آمد! و كافران گفتند: اين جادوگرِ دروغگو است، آيا خدايان را به يك خدا تبديل كرده (؟!) اين چيز شگفتي است! و گروهي از سرگردان از آنها روي برتافته، گفتند: برويد و خدايانتان را نگهداريد، اينها مي خواهند ما را به سوي بدبختي بكشانند. ما هرگز از پشتيبان چنين چيزي نشنيده ايم، اين فقط يك دروغ است!»

ص: 107

ص: 108

سعادتمند شد و من اگر در حيات باشم و مرگم نرسد، در برابر تهديدها و حوادث ناگوار به دفاع از او برخيزم.» (1) .

آنچه در اين وصيتنامه از ابوطالب مي شنويم و آنچه درباره ي پسر برادرش مصطفي صلي اللَّه عليه و آله گفته است، همه را در عمل ابوطالب مي بينيم. او با تمام توانِ دفاعي و به هر طريق ممكن، از پيامبر حمايت كرد و خويشان را از بدرفتاري نسبت به آن حضرت بر حَذَر داشت و آرزو مي كرد اگر عمرش كفاف كند، همواره به دفاع از او برخيزد.

سخن درباره ي ابوطالب و خدمات او به مسلمانان، ميان خديجه و سه دخترش (زينب، ام كلثوم و فاطمه عليهاالسلام) رَدّ و بَدَل مي شد، در اين زمان، ده سال از عمر نبوّت مي گذشت و موضعِ ابوطالب نسبت به دعوت را پس از علني شدن آن شنيديم.

مادر دعا مي كرد: «خدا او را به اسلام موفق بدارد و عمرش را با همين شهادت به يگانگي خداوند و رسالتِ پيامبر صلي اللَّه عليه و آله به پايان رساند!»

فاطمه مي گفت: «اي كاش اين سخن را مي گفت و از آتش رهايي مي يافت!»

ام كلثوم گفت: «او براي دعوت و بخاطر دعوت عمل مي كند، اما تظاهر نمي كند بلكه در باطن، اسلام اختيار كرده و به دليلي كه نمي دانيم، آن را مخفي مي دارد!»

زينب مي گفت: «پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله او را مكرّر به اسلام فراخواند و اگر در باطن اسلام آورد بود آن را آشكار مي كرد!»

امّ المؤمنين مي گفت: «در اين لحظات سرنوشت ساز ما نمي توانيم كاري بكنيم مگر دعا، كه خدا او را موفق بدارد تا شهادتين بر زبان آورد!.» (2) .

ص: 109

ص: 110

رسالت هاي آسماني را بر عهده دارند يقيني تر است. از آن پس، بيماري امّ المؤمنين خديجه، شدت گرفت اما بيماريِ او، وي را مشغول نداشت، بلكه تمام توجّه او به رسول خدا و يارانش و دعوت به خداي يگانه بود. با صبر و بردباري در مقابل رنج ها لبخند مي زد ولي تلاش همه جانبه ي دعوت بر چهره ي ياورش سايه مي افكند و خديجه با دست پرمهرش وي را نوازش مي داد و آثار رنج و مشقت را از چهره اش مي زدود.

آيا نقشِ همسري صادق و صالح و شكيبا، با زوج خود، جز اين است كه چون به او بنگرد شادمان شود؟ (إذا نظر إليها سرته)- مانند نقشي كه مادر مهربان دارد و غبار اندوه را از سيماي فرزند مي زدايد- و اين چنين، مشكلات راه و آلام دنيا را برطرف مي سازد.

خديجه براي پيامبر، چون مادر مهربان بود، آنگاه كه به عاطفه و مِهرِ مادري نياز شديد داشت، تا اينكه وي را مورد تَفَقُّد قرار دهد و تلخي يتيمي را از جبينش بزدايد.

بانويي با ايمان و مادر مؤمنان، بسيار سپاسگويِ خدا بود، كه او را به ايمان توفيق داد و توانست نقشي را در خدمت دعوتِ خدا و آيين جاودان او، ايفا كند براي رضاي خدا. خدمت به همسر امين و فرستاده ي خدا، تنها براي خدا بود و بس و محبت خدا در قلب او نقش بسته و با روح او آميخته شده بود كه با مرگ اين تن رنجور از بين نخواهد رفت و همچنان جاودانه خواهد ماند.

ديدگان را مي گشايد و مي بيند كه همسر باوفايش با عطوفت و مهر در كنار اوست و جز دعا و اميد به خداوند، كاري از او ساخته نيست. اما فاطمه ي كوچك اشك از ديده فرومي بارَد و از دور نظاره مي كند. گاهي نزديك مادر مي آيد و آنگاه به كناري مي رود تا اشكها را از ديدگان پاك كند. كساني را در اطراف بستر مادر مهربان مي بيند كه اشك مي ريزند و گريه مي كنند و او نيز چاره اي جز گريه ندارد.

پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله در جوار همسر بيمارش مراقبِ حال اوست تا وحشتِ تنهايي اش برطرف شود. لحظات احتضارِ بانويي بزرگ فرارسيده كه در اسلام پيشگام بود و با قلب مؤمن خويش نهال دعوت نو را پروراند، با پيامبر و مؤمنان با مال و آبروي خود هياري كرد و بالاتر از همه، بانويي كه بشارتِ خانه اي را در بهشت به او داده بودند! جبرئيل امين

ص: 111

نزد رسول خدا آمد و گفت:

«اي پيامبر خدا، اينك خديجه با ظرفي از خورِش، غذا يا آب مي آيد. چون آمد، سلامِ خدا و سلام مرا به او برسان به خانه اي از لؤلؤ در بهشت بشارت بده كه در آنجا رنج و ملالي نيست».

اين بشارت را به كساني دهند كه از بندگان شايسته ي خدا باشد و استحقاق آن را داشته باشد.

فضيلتِ ديگرِ خديجه، سلام جبرئيل امين به او است! فاطمه و خواهرانش از اين منزلتِ والا كه به مادرشان داده اند، اشك شوق مي ريختند. خويشاوندان نزديك به سوي خانه ي خديجه دويدند تا آلام بيماريش را بكاهند. همگي با مهر و محبّت اطرافش را گرفتند، نزديكتر از همه مصطفي صلي اللَّه عليه و آله بود كه لحظه هاي فراق همسر گرامي خود را نزديك مي ديد.

در اين حال خطاب به وي گفت: «خديجه! ديگر اميد بازگشتن نمي بينم، خداوند پاداش خيرت دهد!»

و خديجه جان به جان آفرين تسليم كرد، در حالي كه پيش رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله قرار داشت. پيامبر با اندوه فراوان برخاست و مي كوشيد كه اشكهاي ديدگان را از دخترانش پنهان دارد، اما چهره اش مي گفت، خديجه از دست رفت.

خبر درگذشت بزرگ بانويي كه مردم در اين سرزمينِ پاك مي شناختند، همچون صاعقه اي در شهر مكه پيچيد! خديجه دختر خويلد سرور زنان قريش بدرود زندگي گفت. مردم با اندوه و غم اين خبر را مي شنيدند و ياد آن بانوي پاك و بافضيلت و بي مانند را گرامي مي داشتند.

باوي طاهره، چون نسيم غم انگيز درگذشت. او به هيچ انساني بدي نكرد و كلمه اي كه گوش را بيازارد بر زبان نراند! سراسر وجودش حيا و شرم بود، از كار بيهوده حذر داشت و از اخلاقِ فاضله ي انساني فاصله نگرفت، به رغم آن همه ناملايماتي كه همسر گراميش در دعوت به خدا مي ديد، كمر بسته بود تا او را در انجام رسالت نيرو بخشد

ص: 112

و بر آنچه (محمد صلي اللَّه عليه و آله) از دشمن مي ديد آن را دلداري دهد. با آن همه دشمني هايي كه غالب مردم مكه با شوهرش داشتند، يكي نگفت خديجه بد كرد. عواطف او زبانزد همه بود. طبع سليم داشت و در حُسن خُلق و خردمندي عاطفه با شرح صدر شهره بود. شخصيت يگانه داشت. همانندش در كره ي خاك كمتر بود؛ با اطمينان مي گفت روزگار بعد از او مانندش را نديد.

فاطمه گريان بود، چون اين لحظه هاي هولناك را مي ديد. همه ي مسلمانان در محضر پيامبر جمع شده و دل هايشان از مصيبت همسرِ پيامبر اندوهگين بود. آنگاه جايگاه خديجه در نزد پيامبر مي دانستند. از محبّت او نسب به بانوي بزرگ و تقدير و تشكّرش از خدماتِ گرانقدر همسر آگاهي داشتند. جنازه ي آن اسوه ي فضيلت را تشييع كردند. در حالي كه همه غرق غم و اندوه بودند، به قبرستان حجون رسيدند. پيامبر داخل قبر شد و جنازه ي خديجه را در قبر گذاشت و براي او دعا كرد.

فاطمه به خانه برمي گردد. نزديك بستر مادر مي رود و اشك مي ريزد. چهره ي دوست داشتنيِ مادر لحظه اي ار چشم زهرا محو نمي شد، گويي جسم مادر پيش روي او قرار دارد و به روي پيامبر لبخند مي زند! آنگاه كه براي او سخن جبرئيل را مي گفت كه: «به خديجه سلام خدا و سلام مرا برسان!»، گويي الآن پيش روي فاطمه است و مي گويد:

«اللَّه السّلام و مِنكَ السّلام وَ عَلي جبريل السّلام وَ عَليكَ السَّلام يا رَسُول اللَّه»

فاطمه آن لبخندهاي مادر را پيش روي مجسم مي كند و در همان حال اشك مي ريزد و تبسم مي كند؛ تبسم براي نعمت جاودان آخرت كه الآن مادرش خديجه سيده ي قريش، امّ المؤمنين با آن روبرو است و گريه براي جدايي جسماني مادر؛ جدايي كه قلم تقدير براي هر موجود زنده اي در اين دنيا رَقم زده است. اين سنّت خدايي است براي خَلق و آن همه عواطفي است كه خدا در نهاد هر انسان نهاده است؛ احساس غم و شادي.

بدرود اي مادر مؤمنان. بدرود اي همسر حبيب خدا. بدرود اي مامِ دعوت به اسلام و اي مادر اسلام! كه آن (دعوت) را در كودكي اش پروراندي. با چهره ي زيبا به دنيا آمد! و تو از شيره ي ايمان و يقين و صدق، تغذيه اش كردي. به او مهر ورزيدي و هر چه داشتي دادي. مهرباني كردي و به اينسان بهترين بخشنده و انفاق كننده بشمار آمدي.

ص: 113

آه! اگر امروز از روضه ي رضوان كه در آن جاي داري بنگري، خواهي ديد آن اسلام كه تو (با مرگ) او را در گاهواره اش ترك گفتي، اينك به جواني و شادابي رسيد و اقطار زمين را در آغوشِ رحمت خويش گرفت!

زهرا عليهاالسلام بي درنگ از گريه بازايستاد و آماده شد كه او و خواهرانش در كنار پدر غمزده (در مشكلات و ناملايمات) ايستادگي كنند و شروع كرد تا خانه را مرتّب كند و سر و سامان بدهد و پدر متوجّه شد كه دخترانش در اين لحظه تحوّلي شكوهمند يافته اند و دخترش با صداي بلند مي گويد: (اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَيْهِ راجِعُونَ).

ص: 114

شامل مي شد. ابوبكر بر آن شد كه به حبشه هجرت كند اما «ابن دغنه» او را منصرف كرد. (1) .

ابن اسحاق گويد: پس از مرگ ابوطالب، قريش پيامبر خدا را به گونه اي آزردند كه در حيات ابوطالب اينگونه جسارت نداشتند، تا آنجا كه يكي از جُهّالِ قريش بر سر آن حضرت خاك ريخت و رسول گرامي داخل خانه شد در حالي كه خاك بر سر مباركش بود! فاطمه برخاست و به استقبال پدر رفت و گريه كنان خاك از سر پدر پاك كرد و رسول خدا مي گفت:

«دخترم! گريه نكن خدا نگه دار پدر توست»

آنگاه اضافه نمود: «تا ابوطالب زنده بود قريش نمي توانستند به من جسارتي كنند!» (2) .

پيامبر اين سال را سال اندوه ناميد و در تاريخ به همين اسم ناميده شد، (عام الحزن). فاطمه زهرا عليهاالسلام مي بيند كه محنت شدت گرفته و كُفّار بر آزار و اذيت مسلمانان افزوده اند. بر سينه ي بلال سنگ مي نهند! سُميّه دختر خُبّاط را شكنجه مي دهند و او و شوهرش، ياسر را به قتل مي رسانند! چه شد سخن عرب كه مي گفت: «عرب زنان را نمي كُشد!» كجا رفت آن مردانگي كه از آن سخن گفته مي شود؟ كجاست رحم و مروّت!

قرآن كريم با صراحت مي گويد: «دين شما براي شما و دين من براي من»؛ لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِين) امّا آنها خواهان شرك و بت پرستي و كفر و الحادند. به رغم اعجازِ قرآن و تَحَدّيِ آن و فصاحت عرب و به رغم شناختي كه از امانت و صداقت آن حضرت داشتند و به رغم همه چيز...! آنها به مصاف قرآن آمده اند و با مسلمانان سر جنگ دارند؛ جنگي كه انگيزه اي جز عناد، سركشي و استكبار ندارد.

قرآن از بهانه جويي آنها سخن گفته و مي فرمايد:

(وَ قَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَي رَجُلٍ مِنْ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ). (3) .

ص: 115

«چرا قرآن بر مردي بزرگ از آن دو شهر نازل نشد؟»

بنابراين بايد راه چاره اي انديشيد. كار بر مسلمانان تنگ شده. فاطمه كه اين صحنه ها پيش ديدگانش به تصوير مي آيد، مي بيند هر فرد مسلمان در خانه ي خود زنداني شده و در روزي و كارِ خود به تنگ آمده است. پدران پسران خود را به زنجير كشيده، زندان نموده و از غذا منع كرده اند و اربابان بر بندگان شكنجه فرومي بارند. با آتش، با غل و زنجير، با آب داغ و هر نوع شكنجه ي ديگر، تا دينشان را از آنها بگيرند، محنت و مصيبت بزرگ است! به رغم همه ي حوادث اندوهبار، فاطمه لبخندي بر لبان دارد. او از كودكي تجربه كرده كه پس از سختي، راحتي است و اينك سختي به اوج رسيده و به طور قطع فَرَج نزديك است.

فاطمه عليهاالسلام به شدت متألّم بود، چرا كه پدر بزرگوارش، دعوت خويش را به قبايل اطرافِ مكّه عرضه مي داشت و همه جواب رد مي دادند.

قريش تلاش ظالمانه داشت كه از هر سو و همه جا روزنه ها را بر روي او ببندد. به طائف مي رود، شايد كسي را پيدا كند كه ايمان آورد و در ياري اش بكوشد تا رسالت پروردگار خود را برساند، اما جز سدِّ راهِ ورود و انكار و اهانت، نمي بيند.

از طائف اندوهگين برمي گردد در حالي كه قدم هاي مباركش از ضربات سنگ مجروح شده است. مي آيد و در كنا دختر خردسالش مي نشيند، دختري كه پانزده سال از عمرش را پشت سر گذاشته اما فكر و انديشه و كارهايش بسي بزرگ است.

دختر به پدر پيشنهاد مي دهد كه با يكي از زنان سالخورده ازدواج كند؛ «سوده» دختر زمعه از زناني است كه در مكه اسلام آورده و در هجرتِ دوم، به حبشه مهاجرت كرده بود. شوهر او «سكران بن عمرو» بود كه اسلام اختيار كرده بود و او نيز به حبشه مهاجرت نموده و در آنجا بدرود حيات گفته بود.

پس از انقضاي عده ي سوده، پيامبر صلي اللَّه عليه و آله با وي ازدواج كردند و به عنوان عطوفت و قدرداني از او، وي را بر ساير زنان ترجيح مي دادند. اين نخستين بانويي است كه پس از خديجه به ازدواج پيامبر درمي آيد.

پس از چندي، در شوّال همان سال، رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله عايشه را به همسري برگزيد.

ص: 116

ص: 117

خداي تعالي و جهانِ غيب گرديد. بازگشت افرادي از مهاجرانِ حبشه به مكّه آغاز شد.

پيامبر صلي اللَّه عليه و آله دو بيعت با مردمِ مدينه داشت كه گشايش ابوابِ خير را نويد مي داد. حضرتش به مسلمانان اذن داد كه به مدينه هجرت كنند تا در آنجا از حمايت مردم برخوردار گردند و از شكنجه ي مشركينِ مكه رهايي يابند.

در همين روزها رقيّه دختر پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله با بي قراري از حبشه راهيِ خانه ي پدر مي شود.

امّ كلثوم و فاطمه براي ديدار خواهر آماده شده، دست به گردن يكديگر مي افكنند و اشك مي ريزند و مي كوشند كه بردباري از خود نشان دهند.

رقيّه با شك و ترديد از آنها مي پرسيد: «پدرم كجاست؟ مادرم كجاست؟» اما آنها پاسخ مي دهند: «پدرت به خير و سلامت است و به ديدن مهاجران حبشه رفته است». آنگاه لبهاي فاطمه زهرا عليهاالسلام و امّ كلثوم مي لرزد و اشك مي ريزند و اندوهشان تازه مي شود و باز رقيّه با تپشِ قلب مي پرسد: «مادرم! او كجاست؟». امّ كلثوم سكوت كرده سر به زير مي افكند و پاسخ نمي دهد و فاطمه گريان و اندوهگين به اتاق مي رود، اينجا رقيّه بدون اينكه پرسشي كند برخاسته، وحشت زده راهيِ حجره ي مادر مي شود و به آنجا كه مادر در بستر جان داد خيره مي شود! بدنش جامد و سرد و ديدگانش بي فروغ و همه چيز را مي فهمد. پدر مي آيد و با گرمي ديدارش آن جمود و سردي را ذوب مي كند و قلب دردمندِ دختر را آرامش مي بخشد و اشك ريزان به سينه ي پدر مي چسبد تا از آن سينه ي گشاده و با كرامت صبر و سكينه ي دل بازيابد.

ص: 118

اسلام ميان آن دو جدايي نيفكنده بود- (يعني اسلام آوردن زينب و اسلام نياوردن ابي العاص، به جدايي آن دو نينجاميده بود) تمام مكّه گوش به زنگ اخبار هجرت آن مهاجر بزرگ و همسفرش بود و قريش براي دستيابي به آنها در تعقيب آنها بود.

خبرها از يثرب مي رسيد كه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله به سلامت و با كمك خدا به اين شهر رسيده و مردم آنجا استقبال با شكوهي از حضرتش نموده و با عشق و اشتياقِ تمام به پيامبر بزرگ و فرستاده ي خدا صلي اللَّه عليه و آله خوش آمد گفته اند.

بعد از هجرت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله، پسر عموي او علي بن ابي طالب عليه السلام هجرت كرد، او سه روز در مكه ماند تا امانت هايي را كه مردم نزد پيامبر داشتند به آنها بازگرداند.

روزها به كندي و با دلهره مي گذشت و شبها سنگين و در اضطراب! تا اينكه بشارت دادند زيد بن حارثه و ابورافع آمدند و با دو شترِ سواري و پانصد درهم، تا سوده دختر زمعه و امّ كلثوم و فاطمه زهرا عليهاالسلام از خاندان نبوّت و عايشه و مادرش را از خاندان ابوبكر راهي مدينه كنند.

دختران پيامبر آخرين روز را با خواهرشان زينب همسر ابي العاص گذراندند و با ياد و خاطره هاي گذشته در را بستند و رهسپار حجون شدند تا قبر مادر را زيارت كنند و با آن بانوي بزرگ كه در دل خاك آرميده بود وداع كنند- كه با رفتنش در خانه مصطفي صلي اللَّه عليه و آله و خانه هاي مسلمانان را در مكه بست و بدون ساكن گذاشت- امّ كلثوم دست در دست فاطمه نهاده و به جايي كه زيد انتظارشان را مي كشيد رفتند، تا رهسپار مدينه گردند. (1) .

اين سفر به راحتي طي نشد؛ هنگامي كه مكه را به سوي مدينه ترك گفتند، گروهي پست فطرت از مشركان قريش به تعقيب آنها پرداختند؛ «حويرث بن نقيذ» از جمله كساني بود كه پدرش پيامبر را در مكه مي آزرد! به آنها نزديك شد و شترشان را رَم داد و آنها بر زمين افتادند (2) آنها خسته و كوفته راه بيابانها را پيمودند، تا به مدينه رسيدند، اما ديگر پاهايشان ياراي مقاومت نداشت.

ص: 119

همه ي آنهايي كه اين واقعه را شنيدند حويرث را لعن و نفرين كردند؛ سالها گذشت و پيامبر اين رفتار ظالمانه را فراموش نكرد تا در سال هشتم هجرت، در روز فتح مكّه كه نام حويرث را در ليست كساني كه بايد به قتل برسند، به اُمراي مكه دادند، فرمودند:

«اگر اينها به پرده ي خانه كعبه آويختند بايد كشته شوند!»

سزاوارترين كس به اجراي اين فرمان، علي بن ابيطالب عليهاالسلام بود كه اين مأموريت را به انجام رسانيد. (1) .

پيش از آنكه پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله براي عزيمت فاطمه زهرا عليهاالسلام به مدينه كسي را بفرستد، بناي مسجد و خانه ي خود را آغاز كرد، آنگاه كه شتر پيامبر به يثرب رسيد، تا اِتمام بنا، در خانه ي «ابوايّوب انصاري» سكونت گزيدند، خانه اي كه بعداً به غلامش «افلح» منتقل شد و مغيره پسر عبدالرحمان بن حارث بن هشام آن را به هزار دينار خريد و تجديد بنا نمود و جهت فقراي مدينه وقف كرد.

رسول خدا در بناي مسجد و خانه ي جديد كار مي كردند و مهاجر و انصار همينكه ديدند آن حضرت خودش مشغول كارِ ساخت و ساز است، براي انجام كار با يكديگر مسابقه مي دادند و مي گفتند:

لئن قعد نا والنبي يعمل

فذاك منا العمل المضلّل

«اگر ما بنشينيم و پيامبر كار كند، اين عمل ما گمراهي است.»

و ديگري از مسلمانان به اين شعر مترنّم بود و مي گفت:

لا هُمَّ إنّ العيش عيش الآخرة

فَارْحَم الأنصار وَالمُهاجرة

«بار خدايا! زندگي جز زندگي آخرت نيست، پس بر مهاجر و انصار ترحّم فرما!»

در آن روز مصطفي صلي اللَّه عليه و آله را ديدند كه گرد و غبار از گيسوان عمّار بن ياسر

ص: 120

مي زدايد!- در حالي كه باري از شير بر دوش داشت- و علي عليه السلام اين شعر را مي خواند:

لا يستوي من يعمر المساجدا

يدأب فيه قائماً و قاعداً

و من يري عن الغبار حائدا

«كسي را كه به آبادي مساجد مي كوشد، و در حال قيام و قعود است، نتوان به كسي مانند كرد كه از گرد و غبار مي گريزد!»

عمّار اين رَجز را شنيد و تكرار مي كرد تا آنكه ساختمان مسجد به اتمام رسيد. خانه ي پيامبر را چند حجره ي ساده تشكيل مي داد كه به مسجد نبوي گشوده مي شدند. برخي از سنگ و برخي از چوب و گِل و سقف همه ي آنها از چوبِ خرما بود.

درباره ي ارتفاع خانه، نواده ي پيامبر حسن بن علي عليهاالسلام، نور ديده ي زهرا عليهاالسلام مي گويد: «من داخل خانه ي پيامبر مي شدم، نوجواني بودم ولي دستم به سقف مي رسيد.»

در صحيح بخاري آمده است كه درِ خانه ي آن حضرت حلقه نداشت و با دست در را مي گرفتند و باز و بسته مي كردند. اثاثيه ي اين خانه آنقدر ساده بود كه كمتر خانه اي در مدينه به آن سادگي وجود داشت! تخت از چوب خرما بود كه با ليف خرما بسته مي شد.

فاطمه دختر محمّد صلي اللَّه عليه و آله از مكه به سوي اين منزل نو و بسيار ساده مي آيد تا پدر را در عزّتمندترين جايگاه ببيند و مهاجران را بنگرد كه در جايي امن مأوي گزيده اند و پيامبر ميان مهاجران و انصار پيوند برادري برقرار ساخته تا بدين وسيله وحشت غربتشان را جبران كند و همه يار مددكار يكديگر باشند.

در اين حال فاطمه به هجده سالگي (1) رسيد و گرايشي به ازدواج نداشت، مي خواست در خدمت پدر مهربان باشد و پدر را مادري كند (امّ ابيها)، اما با گذشت ايّام حكمتِ ازدواج را دريافت و با فطرتِ خود احساس كرد كه اين يك امر طبيعي است و هر دختري بايد ازدواج كند كه نظام حيات به اين امر وابسته است.

ص: 121

در اين زمان فاطمه عليهاالسلام صحنه هاي زيبايي را مي بيند؛ برادري و اخوّت و دوستي و مودّت ميان مهاجر و انصار، با آن شيوه ي جذّاب. هر مهاجري كه به مدينه مي آيد، ده ها تن از انصار به استقبالش مي شتابند و همه مايل به پذيرايي اند و هر يك خواهان پيوند برادري با اوست.

حال (براي اين همه تقاضاي پيوند برادري) چه بايد كرد تا همه راضي شوند، بايد قرعه زد، به نام هر كس درآمد، هماي سعادت بر سرش سايه افكنده و برادري محبوب بدست آورده است. در اين ميان فاطمه عليهاالسلام به گذشته ي نزديك مي نگرد... به اوضاع گذشته ي مكه، آنجا كه جز آزار، توطئه و دشمني نديده بود. ولي اينجا مدينه است، همه با مهر و محبّت و خير و ايثارند.

در مكّه، هرگاه كسي اسلام اختيار مي كرد، آماج اهانت و دشنام و شكنجه بود. در مدينه هرگاه مسلماني هجرت كند، مقدمش را گرامي مي دارند و به پذيرايي اش شتاب گيرند و او را از كرم و محبّت برخوردار گردانند.

و فاطمه ي زهرا عليهاالسلام با خود مي گفت: «هجرت چه آسان است! اگر ديارمان را ترك گفتيم ياراني پيدا كرديم و اگر خويشاوندان را رها نموديم دوستاني به دست آورديم»؛ مؤمنانِ مهاجر مستقر شدند و در خانه هاي انصار جاي گرفتند. نيمي از خانه هاي انصار و دارايي شان متعلّق به مهاجران بود. حتّي برخي از انصار كه دو زن داشتند به مهاجران پيشنهاد مي دادند كه اگر مايل باشد، يكي از زنهايش را طلاق دهد تا بعد از آن به عقد وي درآيد، همجواري مهاجران و قريش (در مكّه) دشوار بود؛ زيرا آنها را شكنجه ي جسماني كردند. در شعب ابي طالب به محاصره درآوردند. اموال و املاكشان را تصرف كرده مصادره نمودند. تا بالأخره با ترس و وحشت، مكّه را ترك كردند امّا امروز به تمام معني احساس امنيّت و ثبات مي كنند و نيازهاي زندگي شان تأمين است.

سال دوّم هجرت، هلال ماه شوّال بود كه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله با عايشه،دختر ابوبكر ازدواج كرد؛ اين ازدواج براي زهرا و ديگر مسلمانان غير منتظره نبود؛ زيرا قبل از هجرت از او خواستگاري كرده بودند آن روز كه خوله دختر حكيم خدمت پيامبر آمد و گفت: «اي رسول خدا فقدان خديجه شما را رنج مي دهد» و همچنان اصرار ورزيد تا از پيامبر صلي اللَّه عليه و آله

ص: 122

اجازه گرفت تا از سوده و عايشه خواستگاري كند. زهرا عليهاالسلام نيز ناراحت نبود از اينكه پدرش همسر و همدمي نداشته باشد، به ويژه كه بارِ گران رسالت و مشقتِ جهاد بر دوش آن حضرت سنگيني مي كرد و نيز از دوريِ كعبه و قساوت مردم و خويشان خود رنج مي برد.

ص: 123

گرفت و خاطره ي آن بانوي گرامي، تجديد شد؛ خاطره ي آن روزهايي كه پيامبر جسد پاكش را در خاك حجون مي ديد، آن روزگاراني كه با سخت ترين مشقّت ها دست به گريبان بودند و با بردباري تمام در برابر آزار و شكنجه هاي قريش مقاومت كردند.

اين گردن بند خديجه است كه به دخترش زينب در روز ازدواجش هديه كرد! از اين منظره ياران پيامبر سر به زير افكنده و شكوه مجلس آنان را گرفته بود، وقتي كه احساسات پنجه در پنجه ي يكديگر افكند و خاطره ها با هم درآميخت، اشكها موج مي زد، گردن بندِ محبوبِ دور از نظر، كه دختر پيامبر براي شوهر خود، نزد پدر فديه فرستاده است و مي خواهد احساسات پدر را با تذكار خاطره هاي همسر عزيزش «خديجه» برانگيزد و به وسيله ي گردن بندِ مادرِ از دست رفته، شفاعت كند!

پس از سكوتي، پيامبر صلي اللَّه عليه و آله لب به سخن گشود و با عطوفت پدري و مهر پيامبري گفت: «آيا شماها موافقيد اسير زينب را آزاد كنيد و گردن بندش را به او بازگردانيد؟»

ياران گفتند: «بله، يا رسول اللَّه»، پيامبر دامادش ابوالعاص را- كه ابّهت آن محفل، وي را گرفته بود- به حضور طلبيد و به آهستگي با او سخن گفت كه ديگران نفهميدند و ابوالعاص به علامت تسليم سري تكان داد و محضر آن حضرت را ترك گفت. همينكه دور شد پيامبر رو به اصحاب نموده، براي ابوالعاص دعاي خير كرد و فرمود:

«وَاللَّه ما ذممنا صهراً»؛ «به خدا بر ما ملامتي نيست كه با دامادمان چنين كنيم.»

زينب كه زني باوفاست، در انتظار شوهر بود. به گرانبهاترين فديه براي آزادي او كوشيد و اين ضرب المثلي از وفاداري با همسر بود؛ اسلام ميان او و شوهرش كه پسر خاله اش (هاله) و در زمره ي مشركان بود و براي نبرد با پيامبر و مسلمانان آمده بود، هنوز جدايي نيفكنده است- امّا زينب معتقد بود اين اخلاق اسلامي است و با بصيرت ايماني مي دانست كه هر چند اين دوره به طول انجامد، شوهرش هدايت خواهد شد و به هر نحو شده بايد شوهر را نگهدارد.

همينكه ابوالعاص نزد زينب برگشت، «زينب» با شادماني از او استقبال كرد و سپاس خداي گفت كه او به سلامت برگشته و به درگاهِ خدا تضرّع كرد كه او را هدايت كند، تا

ص: 124

اسلام را بپذيرد.

با اين حال در چهره ي شوهر نوعي پريشاني ديد، از سبب آن جويا شد و كوشيد آن را برطرف سازد. ابوالعاص زينب را دوست داشت و زينب همواره به خود مي باليد كه وقتي قريش سعي مي كردند دامادهاي پيغمبر را وادار كنند همسرشان را طلاق دهند تا فكر آن حضرت را از دعوت مشغول دارند، دو تن از آنها پذيرفتند و از رقيه و امّ كلثوم جدا شدند، امّا ابوالعاص قبول نكرد! و آنها اصرار كردند كه زينب را طلاق دهد، تا هر موردي كه او بخواهد ار زنان قريش به او تزويج كنند امّا وي نپذيرفت و اين وفاداري را زينب هميشه به ياد داشت و از آن ياد مي كرد كه شوهرش گفت: «به خدا از همسرم جدا نمي شوم و دوست ندارم او را با زنان قريش مبادله كنم!» (1) .

از او پرسيد: پسر خاله! تو را چه مي شود؟

ابوالعاص، پسر ربيع پاسخ داد: «زينب! آمده ام با تو وداع كنم». اين كلمات را كه گفت، اشك در ديدگانش حلقه زد.

زينب پرسيد: «آيا اينبار سخنان قريش در تو تأثير كرده و تو را به جدايي از من مجبور ساخته اند، چرا اين بار پاسخ مثبت دادي،! تو كه سال ها با من بودي».

ابوالعاص، سكوت كرد و نتوانست پاسخي دهد. اين جدايي هميشگي است ميان او و كسي كه به او علاقه داشته تا وقتي كه اسلام نياورد. زينب با اصرار از او خواست كه سخن بگويد و حرف دل خود را بزند و احساسات او را در نظر بگيرد.

شوهر مهربان به خوبي درك مي كرد كه در دل همسر محبوبش چه انديشه هايي مي گذرد از اينرو با صدايي كه قلبش در آن ذوب شده بود، لب به سخن گشود و گفت: «عزيزم! پدرت از من خواسته تو را به او بازگردانم؛ زيرا اسلام ميان من و تو جدايي افكنده است و من به او وعده دادم كه تو را آزاد بگذارم تا نزد پدرت برگردي، و نقض عهد نمي كنم!» زينب با افسردگي نشسته بود، دلش با شادماني به وجد آمد! كه به زودي رهسپار محضر پدر مي شود، خواهرانش را ديدار مي كند و به زيارت قبر خواهرش رقيّه

ص: 125

مي رود و زندگي را در جمع مؤمنان در مدينه مي گذراند! مهاجراني كه خانه و وطن خود را رها كردند و رفتند، مي بيند.

آنگاه از شوهر پرسيد: «دقيقاً چقدر به حركت ما مانده است؟ ابوالعاص با صداي ضعيف و اشك آلود پاسخ داد: «زياد نمانده است، چند روز ديگر مقدمات سفر آماده مي شود و تو مي روي».

زينب با حالت غُصّه دار پرسيد: «تنها!» ابوالعاص گفت: «نه، با همراهي زيد بن حارثه و برخي از ياران پدرت، آنها در هشت ميلي مكّه، ميان قبيله؛ «يأجج» در انتظارند تا تو بروي و در مصاحبت آنها رهسپار يثرب شوي. من با او وعده كردم و خُلف وعده نمي كنم.» (1) .

زينب با اندوه پرسيد: «آيا مرا تا دارالهجره (مدينه) همراهي نمي كني؟!»

ابوالعاص: «نه! دختر خاله!» و آنگاه اشك هايش ريخت و از اتاق خارج شد.

زينب، مي دانست كه خداي تعالي به اين جدايي فرمان داده است و بايد تسليم امر الهي باشد و در انتظار آينده بماند تا فرجي برسد. خود را براي سفر آماده كرد. روز موعود فرارسيد. هند دختر عتبه، قابله ي او كه از حوادث بدر داغدار بود، با زينب ديدار كرد، او با زيركي دريافت كه زينب براي سفر نزد پدر آماده مي شود، امّا مي خواست مطمئن شود، نزديك آن آمد و با مهرباني پرسيد: «اي دختر محمّد، شنيده ام مي خواهي نزد پدرت بروي؟»

زينب متحيّر بود چه پاسخي دهد و هند افزود: «دختر عمه! اگر به توشه ي راه نياز داري مي توانم تو را كمك كنم. حساب زنان از حساب مردان جداست. سخنان هند بر دل زينب نشست و مي خواست كه وعده ي روز هجرت خود را بازگويد، امّا چيزي شيبه ترس در دل احساس كرد؛ زيرا آتش افروزي و كينه هاي هند را در ميان قريش به خوبي مي دانست.

زينب مي گويد: «به خدا فكر نمي كنم كه اين سخنان را از روي صداقت مي گفت؟! از

ص: 126

اينرو ترسيدم و او را از هجرت به يثرب آگاه نساختم».

هنگام سفر رسيد، زينب با ابوالعاص با پسر ربيع به گرمي وداع نمود؛ وداعي از روي محبّت و نه به قصد جدايي، به ويژه آنكه كودكي در رحم داشت كه مي توانست رشته ي ارتباط آن دو باشد.

ابوالعاص نتوانست زينب را تا محلّ موعود بدرقه كند؛ چرا كه احساسات او به جوش مي آمد و با ريختن اشك، درد جدايي او را افزون مي ساخت! ترجيح داد بر خود مسلّط باشد دورادور ناظر حركت وي باشد و به تنهايي با اندوه دست و پنجه نرم كند.

لذا برادرش كنانه را گفت، كه زينب را به محلّي كه با زيد بن حارثه و همراهش قرار ملاقات گذاشته بودند برساند. كنانه مهار شتر زينب را گرفت و روز روشن و پيش روي قريش رهسپار شد، در حالي كه كمان و تركش را آماده ساخته بود كه با حمله يا مزاحمت احتمالي برخورد كند؛ براي قريش دشوار بود كه دختر محمّد صلي اللَّه عليه و آله بدينگونه آشكارا و جلو چشم آنها مكّه را ترك گويد.

گروهي از مردانشان آن مهاجر بزرگ را تعقيب كردند و با عجله خود را به محلّي به نام «ذي طوي» رساندند و سركرده ي آنها «هبار بن اسود اسدي» كه سه برادرش در بدر به دست ياران محمّد صلي اللَّه عليه و آله به هلاكت رسيده بودند، ديوانه وار همه مفاهيم انساني را زير پا نهاد و با نيزه بر زينب هجوم برد و شترِ سواري او را رَم داد كه بر اثر آن زينب بر سنگي افتاد. در همين حال كنانه در كنار زينب ايستاد و در حالي كه تير در كمان نهاده بود فرياد برآورد:

«به خدا اگر مردي از شما نزديك شود او را با اين تير پاسخ خواهم داد!»

و آن بزدلان برگشتند و ابوسفيان كه از جمله ي آنها بود ايستاد و به كنانه گفت: «كمان بگذار تا با تو سخن بگوييم» كنانه خودداري كرد و ابوسفيان نزديك وي آمد و گفت: «پسر ربيع، تو كار درستي نكردي اين زن را جلوي چشم مردم و به طور آشكارا حركت دادي، در حالي كه مي داني ما از محمّد صلي اللَّه عليه و آله چه نكبت ها و مصيبت ها كشيده ايم! حال مردم تصور مي كنند ما در برابر او ذليل شده ايم و ضعف و سستي به ما راه يافته است. به خدا ما

ص: 127

نياز نداريم كه او را از پدرش جدا كنيم ولي تو او را برگردان تا سر و صدا فرونشيند و مردم بگويند كه ما او را برگردانده ايم، آنگاه مخفيانه او را روانه ساز و به پدرش ملحق كن». (1) .

بر كنانه گران آمد كه زينب را برگرداند و مخفيانه حركت دهد و در ميان مردم شايع شود كه قريش او را برگردانده اند، امّا همينكه ناراحتي و درد زينب را ديد و خونريزي وي را مشاهده كرد كه بر اثر افتادن بر سنگ كودك در جنين را در بيابان سقط كرده بود! ترجيح داد او را به مكّه برگرداند و نزد ابوالعاص ببرد تا چند روزي در كنار او استراحت كند و نيرويي بگيرد (و چنين كرد.) امّا پس از آن مراجعت، كنانه او را دوباره از مكّه خارج كرد، در حالي كه از سقط جنين رنج مي برد، به زيد بن حارثه رسانيد تا راهي مدينه شود.

اين بار كفار قريش از آن اعمال جنون آميز خودداري كرده و هند دختر عتبه با تير سخن خود بر آن حمله كرد و در گفتاري آنها را مورد تمسخر قرار داد كه:

«شما با يك زن نبرد مي كنيد، كجا بود اين شجاعت در روز بدر؟!»

همين كه كنانه اطمينان يافت كه زينب در مصاحبت زيد و همراهانش در امان است، نزد برادرش ابوالعاص برگشت و با صاي بلن اين شعر را مي خواند:

أفي السلم أعياراً جفاءً و غلظة

و في الحرب اشباه النساء العوارك

«در آسودگي، تاخت و تاز، جفا و خشونت؛ امّا در جنگ همچون زنان؛ رزم آوريد؟!»

فاطمه زهرا عليهاالسلام، سخت نگران سرنوشت خواهر بزرگتر خود زينب بود. آمدنش چندين روز به تأخير افتاد. او نمي دانست كه قريش او را تعقيب كرده و قصد آزارِ وي را داشتند. در عين حال از جهت همسرش ابوالعاص نگراني نداشت؛ زيرا او پسرِ خاله اش هاله بود و از خصال شايسته اش آگاهي داشت و مي دانست چقدر به او محبّت دارد و در چه پايه اي از شهامت است كه خواهرش را نمي آزارد.

اين اضطراب ادامه داشت تا زينب به مدينه رسيد، در حالي كه دو فرزندش (علي و امامه) را همراه داشت. فاطمه با شتاب به ديدار خواهر عزيزش رفت و از رنج بيماري

ص: 128

و رنگ پريدگي كه در سيمايش مي ديد، نگران شد او و پدرش رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله به سرگذشت زينب و آزارهايي كه از مردان پستِ قريش ديده بود، گوش دادند نيز از برخورد هند دختر عتبه كه مردان را به جهت رفتارشان مورد نكوهش و استهزاء قرار داده بود، آگاه شدند. فاطمه از موضع هند در شگفت شد؛ زيرا مي دانست او و شوهرش ابوسفيان با پيامبر خدا چگونه عمل كرده بودند، خصوصاً پس از جنگ بدر و كشته شدن پدر و عمويش.

ياران نيز از آنچه بر سر دختر گرامي پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله، هنگام خروج از مكّه آمده بود، خشمگين شدند. شاعر انصار، شعري تهديدآميز گفت كه كاروان ها آن شعر را براي قريش بردند. مضمون شعر اين بود:

«خبر بدرفتاري و ستمي كه با زينب نمودند- به آنكه مردم قدرش را نشناختند- رسيد.

ما سوگند ياد كرديم كه با انبوه سپاهيانمان آنها را پاسخ دهيم.

قريش بايد بدانند كه بر بيني اش داغ خواهيم نهاد.

و در حوالي نجد و نخلستان سواره و پياده نبرد خواهيم كرد.

اگر ابوسفيان را ديدي به او بگو اگر اسلام نياوردي و خدا را سجده نكردي.

تو را به ذلت و خواري در دنيا و عذاب ابدي در آخرت بشارت دهيم.» (1) .

پيامبر دستور داد كه اگر ياران به آن دو مرد تبهكار. «هبار و زميله» دست يافتند، آنها را به آتش بزنند! ولي حضرتش همواره در اين انديشه بود كه آنها مستوجب سوزاندن نيستند و اين را شايسته ي حلم و بردباري خود نمي ديد، تا اينكه سرانجام ياران را به انصراف از اين تصميم خبر داد و تنها به كشتن آنها بسنده كرد.

ابوهريره گويد: «رسول خدا سپاهي را بسيج كرد، كه من نيز در ميان آنها بودم. فرمود: اگر به هبار يا مرد ديگري كه وي را همراهي مي كرده (كه به گفته ي ابن اسحاق نافع پسر عبدقيس بوده است) دست يافتيد، آنها را به آتش بسوزانيد، فرداي آن روز پيكي به سوي ما فرستاد كه من امر كردم آن دو مرد را بسوزانيد، امّا فكر كردم كه كسي جز خدا آنها را به

ص: 129

آتش عقوبت نكند. پس اگر آنها را يافتيد به قتل رسانيد.» (1) .

زينب در خانه ي پدر با خواهرش امّ كلثوم زندگي مي كرد و خانه ي فاطمه ي زهرا عليهاالسلام از آنها فاصله چنداني نداشت، چون همه ي خانه ها نزديك به هم بود و مكرّر يكديگر را ديدار مي كردند. خواهران با يكديگر شبها اُنسي داشتند و زينب در سوگ خواهرِ عزيزش رقيّه اشك مي ريخت و براي او طلب رحمت مي كرد.

زينب از عارضه ي بيماري كه بر اثر سقط جنين داشت، رو به بهبودي نهاد و به پرستاري دو فرزندش (علي و امامه) همّت گماشت و آنان را با تربيت اسلامي از آغاز كودكي پرورش داد.

ص: 130

فهميده است، او هرگز به بت سجده نكرد و نخستين كسي بود كه از نوجوانان و جوانان به پيامبر ايمان آورد.

او نخستين كس بود كه به فداكاري براي اسلام همّت گمارد! او پذيرفت كه در بستر پيامبر صلي اللَّه عليه و آله در شب هجرت بسر برد، در حالي كه او مي دانست قريش براي قتل او كمر بسته و با اعزام جوانان خود از قبايل مختلف، بر اين تصميم همصدا شده اند.

او در غزوه ي بدر آزمايشي درخشان از خود نشان داد و قهرماني هاي او را جز اندكي، در اين مصاف كسي نداشته است و آنگاه كه علي بن ابي طالب از مكّه به مدينه هجرت كرد، پيامبر دست او را گرفت و سخن معروف خود را فرمود: «اين است برادر من»؛ «هذا أخي» (1) و با اين سخن از برادري با انصار كه براي پذيرايي آن حضرت مسابقه مي دادند و مي خواستند به شرافت اخوت پيامبر دست يابند، خودداري مي كرد.

چه افتخاري بالاتر از اينكه علي بن ابي طالب بدان دست يافت كه در راه خدا با اشرف خلايق، پيامبر گرامي صلي اللَّه عليه و آله برادر باشد! چرا پيامبر او را از ميان همه ي ياران و بزرگان صحابه به اين افتخار و كرامت برگزيد؟! حال آنكه كساني در ميان اصحاب بودند كه از ايمان و سابقه برخوردار بودند.

گزينش پيامبر، علي عليه السلام را به اخوّت راضي دارد كه گذشت ايّام روشن خواهد ساخت! شايد علي عليه السلام فرصتي مناسب دست آيد تا بتواند بفهمد، آيا زهرا عليهاالسلام مي پذيرد از خانه ي پدر با علاقه ي شديدي كه نسبت به او دارد به خانه ي علي عليه السلام بيايد؟! اين انتظار را سال ها مي كشيد تا اينكه پيامبر با عايشه ازدواج كرد و اينك اميد بيشتري به اين آرزو بسته است. امّا چندي فكر مي كرد و مردّد بود كه چه چيز او را مهريه كند؛ زيرا او كه مالي نداشت! و با خبر بود كه ابوبكر و عمر از زهرا خواستگاري كرده و پيامبر آنها را پاسخ مثبت نداده است.

در خصوص خواستگاري ابوبكر از فاطمه زهرا عليهاالسلام، انس بن مالك گويد: «عمر نزد ابوبكر آمد و گفت: «چرا با فاطمه دختر پيامبر ازدواج نكردي؟»

ص: 131

ابوبكر گفت: «پيامبر او را به من ندهد.»

عمر گفت: «اگر او را به تو تزويج نكند با اينكه سابقه ي در اسلام داري، با چه كسي مي خواهد ازدواج كند؟»

آنگاه ابوبكر، نزد عايشه رفت و گفت: «هرگاه حال پيامبر صلي اللَّه عليه و آله را مساعد ديدي از من ياد كن؛ زيرا من خواهان ازدواج با فاطمه ام، شايد خدا فراهم سازد.» روزي عايشه اين مطلب را با رسول خدا مطرح كرد.

در «اسدالغابه» آمده است كه ابوبكر و عمر از فاطمه عليهاالسلام خواستگاري كردند، اما پيامبر آنها را رد كرد و فرمود: «من منتظر قضاي الهي ام!»، «إنّي أنتظر القضاء».

ابوبكر نخستين كسي بود كه به خواستگاري زهرا عليهاالسلام رفت و پيامبر صادق او را با زباني قانع كننده پاسخ داد و گفت: «اي ابوبكر، هنوز حكمي در اين مورد نيامده است.» عمر اين را شنيد و به خواستگاري رفت و پيامبر همان جواب را داد، ابوبكر و عمر نزد «عبدالرحمان بن عوف» رفتند و از او خواستند به خواستگاري برود و به او گفتند: «تو ثروتمندترين فرد قريش هستي، برو نزد پيامبر و از فاطمه خواستگاري كن تا خدا بدين وسيله ثروتت را افزون كند و افتخار بيشتري بدست آوري!» او نزد پيامبر آمد و گفت: «يا رسول اللَّه! فاطمه را به من تزويج كنيد!» پيامبر صلي اللَّه عليه و آله از عبدالرحمان روي برگردانيد. او نزدِ ابوبكر و عمر آمد و گفت: «به من همانگونه پاسخ داد كه به شما داده بود».

آري ابوبكر و عمر اينگونه فكر مي كردند و شخصيت آن بانوي باعظمت و محبوب خدا و حبيبه ي رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله را مي دانستند. نزد علي بن ابي طالب آمدند تا اين پيشنهاد را به او بدهند، آنها كه منزلت علي عليه السلام را نزد خدا و پيامبر صلي اللَّه عليه و آله مي دانستند، گفتند: «ما خويشاوندي تو را با رسول خدا و ثباتِ قدم تو را در اسلام مي دانيم، اگر نزد پيامبر بروي و از آن حضرت، فاطمه عليهاالسلام را خواستگاري كني، خداوند بر فضيلت و شرافتت خواهد افزود.» (1) .

به روايت «انس بن مالك»: ديگر اصحاب پيامبر نيز به علي عليه السلام گفتند: «اگر نزد پيامبر

ص: 132

به خواستگاري بروي جاي آن دارد كه فاطمه را به تو تزويج نمايد!» (1).

روزي ابوبكر و عمر و سعد بن معاذ در مسجدالرسول نشسته بودند و سخن از ازدواج فاطمه گفتند كه ابوبكر گفت: اشراف و بزرگان به خواستگاري او رفته اند امّا پيامبر همه ي آنها را رد كرده و فرموده:

«انتظر فيها أمر القضاء»؛ «در خصوص او منتظر فرمان خدا هستم.»

علي بن ابي طالب عليه السلام كنيزي داشت كه آن حضرت را ترغيب به اين ازدواج كرد و گفت: «مي داني كه به خواستگاري زهرا مي روند، چه مانعي دارد كه تو نيز نزد پسر عمويت رسول خدا بروي و از وي بخواهي فاطمه را به تو تزويج كند.»

علي عليهاالسلام ناباورانه گفت: مگر من چه دارم كه با آن ازدواج كنم؟ علي عليهاالسلام آرزوي چنين وصلتي را داشت امّا بدليل نداشتن مهريه و مخارج ازدواج در ترديد بود. امّا بالأخره خدمت پسر عمويش پيامبر خدا آمد، بدان اميد كه در اين خواسته توفيق حاصل كند، همينكه به محضر مصطفي صلي اللَّه عليه و آله شرفياب شد، سلام كرد و نشست امّا حيا مانع از آن بود كه مطلب را بازگويد و جلالت و هيبت رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله او را از سخن گفتن بازداشت.

پيامبر صلي اللَّه عليه و آله خود دريافت كه پسر عموي او و برادرش و يار همراهش علي عليهاالسلام براي چه مقصدي آمده است؟! خواسته اي دارد كه از بيان آن ناتوان است، لذا رو به علي كرده و با مهر و ملاطفت فرمود: «پسر ابوطالب چه حاجتي دارد؟» و او در حالي كه سر به زير افكنده و ديده فروبسته بود، به آرامي گفت: «درباره ي فاطمه دختر رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله مي خواهم صحبت كنم.»

در اينجا پيامبر خدا با چهره ي گشاده و مهر و ملاطفت فرمود: «مرحباً و أهلاً»؛ «خوش آمدي». (2) .

و در روايت ديگر است كه فرمود: «اي علي عليه السلام، او براي تو» (3) و بيش از اين سخن

ص: 133

نگفت. جوان سكوت كرده و پيامبر نيز ساكت است. علي عليه السلام با شدّت خجلت و تهيدستي دست به گريبان است و چيزي ندارد كه بدان وسيله ازدواج كند، جز ايمان عميق به خداي تعالي و علاقه اي شديد به حضرت مصطفي صلي اللَّه عليه و آله. و پيامبر صلي اللَّه عليه و آله مي خواهد باب سخن گشوده شود و مطلب خاتمه پيدا كند و از آن دلهره او را رهايي بخشد. سكوت پيامبر و علي (صلي اللَّه عليهما) طولاني شد.

علي عليه السلام با اضطراب برگشت امّا نمي دانست به خويشاوندان و دوستان خود چه پاسخي دهد؟! آنها بي صبرانه منتظرند تا پاسخ پدر زهرا عليهاالسلام را بشنوند و چون اصرار ورزيدند علي عليه السلام گفت: «به خدا چيزي نمي دانم، مطلب را با رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله در ميان گذاشتم و جز اين چيزي نگفت: خوش آمدي، خير مقدم.»؛ «مرحباً و أهلاً» و همه ي آنها از خوشحالي فرياد زدند و گفتند: «يكي از اين دو كلمه تو را بس است.»

گفتار خويشان و ياران، بيش از پيش علي را بي قرار ساخت و درخشش صبح را انتظار مي كشيد. صبحگاه با تمام وجود به محضر مصطفي صلي اللَّه عليه و آله آمد و گفت: «پدر و مادرم قربانت، اي رسول خدا، شما مي دانيد كه مرا از عمويت ابوطالب و فاطمه ي بنت اسد گرفتي و من كودكي نورسته بودم مرا هدايت و تربيت كردي و مهذّب نمودي و بهتر از پدر و مادر در حقّ من نيكي و محبّت و ملاطفت فرمودي و خداوند بزرگ مرا به وسيله ي شما راهنمايي كرد و از شرك كه اقوام و اعمام من بدان گرفتار بودند رهانيدي. يا رسول اللَّه! تو ذخيره و وسيله ي من در دنيا و آخرتي، دوست دارم به پاس لطفي كه خدا نمود و توانستم در ياريت بكوشم، خانه اي و همسري داشته باشم كه موجب آرامش جان من باشد، از اينرو به خواستگاري دخترت فاطمه عليهاالسلام آمده ام، آيا او را به من تزويج مي كنيد؟» چهره پيامبر از اين سخن شكفته شد و بر چهره ي علي عليه السلام لبخندي زد و فرمود: «آيا چيزي داري، اي علي؟» و در روايتي ديگر است كه فرمود: «آيا چيزي داري مهريه او كني؟» علي عليه السلام پاسخ داد: «نه، يا رسول اللَّه! حالِ من بر شما پوشيده نيست. شما مي دانيد كه جز شمشير و شتر آبكش چيزي ندارم!»

پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «آن زره اي كه در فلان روز به تو دادم چي شد؟» علي پاسخ داد: «يا رسول اللَّه! منظورتان زره جنگي است؟ آن نزد من است.» پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «آن زره

ص: 134

را به فاطمه مي دهي؟!» (1) علي عليه السلام شتابان رفت و زره را آورد، پيامبر به او فرمودند: «زره را بفروشد و با پول آن جهيزيه عروسي را فراهم سازد.» (2) .

عثمان بن عفان، آن زره را خريد به مبلغ «چهارصد و هفتاد درهم» و علي عليه السلام پول را گرفت و نزد پيامبر صلي اللَّه عليه و آله آورد. حضرت با دست مبارك آن پول را گرفتند و به بلال دادند كه با مقداري از آن عطر و گلاب خريداري كند.

در روايت ديگر است كه علي عليه السلام خدمت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله عرضه داشت، در پاسخ پيامبر كه پرسيدند: «چه داري؟» گفت: جز زره و شمشير و شترِ آبكش چيزي ندارم.» و پيامبر فرمود: «امّا شمشيرت را كه بدان احتياج داري تا در راه خدا با آن جهاد كني و امّا شتر آبكش را براي تأمين آب و آذوقه و حمل و نقل نياز داري ولي به بهاي زره ات، فاطمه را به تو تزويج كردم.»

در «انساب الاشراف» بلاذري آمده است: علي عليه السلام شتري داشت و كالايي كه آن را فروخت كه پول آن چهارصد هشتاد و يا چهارصد درهم شد و پيامبر دستور داد دو ثلث آن را براي خريد عطر بگذارد و ثلث ديگر را براي كالاي مورد نياز و علي چنين كرد.

اين بود جريان خواستگاري فاطمه دختر رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله، بانوي هاشمي قرشي و اين بود مهريّه ي فاطمه ي زهرا عليهاالسلام، زره جنگي. و بدينگونه خداوند توفيق همسريِ فاطمه عليهاالسلام را به آن جوانِ شجاع، قهرمانِ دانا و پاك و پاكيزه عنايت فرمود.

چهار چيز در خواستگاري يك زن مدّ نظر قرار مي گيرد: «جمال، مال، شخصيت، دين» آنكس كه به همسري با ايمان دست يابد، به تمام ايده ها و آرزوهاي ديگر نايل آيد؛ همسري مرد را نيز به خاطر دين و اخلاقش مي توان پذيرفت، پس هرگاه خواستگاري آمد كه دين و اخلاق او قابل قبول باشد، با مهريّه اي مناسب بپذير و او را رد مكن. و از آن تحميل كردن آن جوان به چيزي كه در توان ندارد بپرهيز! داستان ازدواج علي عليه السلام و زهرا عليهاالسلام مثالي است كه حضرت مصطفي صلي اللَّه عليه و آله براي ما مي آورد تا در طول روزگار و براي عصرها درس عبرت باشد. با ازدواج عزيزترين دختران و محبوبترين آنها نزد پيامبر؛

ص: 135

يعني فاطمه ي زهرا سيّده ي زنان عالم عليهاالسلام پدرش رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله با آن جوان چگونه آغاز سخن مي كند و از دل او سخن مي گويد و مشكل اين وضعيّتِ خاص را آسان مي سازد، پدر براي دختر همسري كفو و مناسب برمي گزيند، ابوبكر و عمر را به خوبي رد مي كند، آنها نيز خشمگين نمي شوند و به علي پيشنهاد مي دهند او به خواستگاري برود. و فاطمه عليهاالسلام با آن جلالت شأن و عظمت و منزلت و تربيتِ ويژه ي الهي، زره را به عنوان مهريّه مي پذيرد و ازدواج تمام مي شود.

روايات در تاريخ اين خواستگاري و ازدواج، مختلف است امّا عمده ي منابع (اهل سنّت) متّفق اند كه زهرا هيجده ساله بود. (1) هرگاه بپذيريم كه آن حضرت در سال بناي كعبه، پنج سال قبل از بعثت متولد شده و پيامبر سيزده سال از دوران رسالت خود را در مكّه سپري كرده اند، ازدواج فاطمه عليهاالسلام سال دوّم هجري خواهد بود. امّا زمان خواستگاري نيز مورد اختلاف است.

برخي گفته اند: در ماه رجب قبل از ورود به مدينه بوده و برخي پنج ماه پس از ورود به مدينه را نقل كرده اند. در هر حال دو ماه پس از جنگ بدر ازدواج صورت گرفت. (2) .

نكته ي شايان تأمّل در اينجا، موضوع مشورت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله با دخترش فاطمه عليهاالسلام و جلب موافقت او است! آيا آن حضرت از دختر خود در اين خصوص اذن گرفتند يا خود به اين امر اقدام فرمودند؟ ظاهر امر اين است كه رسول خدا با فاطمه در اين خصوص مشورت كرده باشد؛ زيرا حضرتش ازدواج دختران را بدون اجازه ي آنان رد مي كرد، حال چگونه ممكن است در اين خلاف آن را عمل نموده باشند! همانگونه كه در مسند احمد حنبل آمده عادت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله در ازدواج دختران خويش اين بود كه به آنها مي گفتند: «فلان كس از تو ياد كرده است.» پس اگر سكوت مي كرد، آن را نشانه ي رضا دانسته و ازدواج را صورت مي دادند و اگر ابراز مخالفت مي كرد، اقدام نمي كردند.

ص: 136

بدينگونه آن ازدواج مبارك ميان محبوبترين دختران در قلب مبارك رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله و محبوبترين جوانان مسلمان، در قلب آن حضرت، صورت گرفت، هر چند كه پيامبر به همه دختران خود محبّت داشتند و نسبت به همه ي مسلمانان رؤوف و مهربان بودند.

زهراي بتول عليهاالسلام به خانه ي علي بن ابي طالب عليه السلام آن قهرمان سلحشور رفت و خداوند از پيوند آنان ذريّه ي صالح و عترتِ پاك پديد آورد و آنها را كرامت داد و گرامي داشت و درباره شان فرمود:

(إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً

«خداوند اراده دارد از شما خاندان آلودگي را بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.»

و اين دودمان پاك را نسب متصل به پيامبر صلي اللَّه عليه و آله قرار داد كه هرگز اين نَسَب بريده نخواهد شد! و نسب به اين نسل و دودمان توصيه ها كرد. گوارا باد اين سعادت كسي را كه اهل بيت گرانقدر پيامبر را گرامي دارد؛ زيرا آنها عترت پاك و طاهري هستند كه رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله درباره ي آنان فرمود:

«اِنِّي تارِكٌ فِيكُم الثّقلَين كِتابَ اللَّه وَ عِتْرَتي أهْل بَيْتِي وَ اِنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا حَتّي يَرِدا عَلَيَّ الْحَوْض! (1) .

«من در ميان شما دو چيز گرانبها؛ يعني كتاب خدا و عترت خود را مي گذارم و آنها از يكديگر جدا نشوند تا در كنار حوض كوثر نزد من آيند.»

ص: 137

خريداري كند و بقيه را به امّ سلمه دادند تا جهيزيه ي عروس را فراهم سازد، البته هنوز پيامبر با امّ سلمه ازدواج نكرده بودند؛ زيرا ازدواج فاطمه ي زهرا عليهاالسلام با علي عليه السلام در آخر سال دوم هجرت بود و ازدواج پيامبر با امّ المؤمنين امّ سلمه در سال چهارم (1) .

سَرور ما علي عليه السلام خانه ي بسيار ساده اي تهيّه كرد تا زندگيِ پاك و تؤام با عِفاف و نور را، در مصاحبتِ دختر مصطفي صلي اللَّه عليه و آله آغاز كند. خانه را آماده كرد تا دختر اشرف خلايق به زودي در آن وارد شود. حجره اي بود كه آن را با رَمْلِ نرم فرش كرده بودند. اساس خانه عبارت بود از: «بستري كه داخل آن برگ درخت خرما بود. چند بالش كه داخل آن هم برگ خرما نهاده بودند؛ «يك قطعه پوست گوسفند براي نشستن، دستاس (آسياب دَستي) غربال آردبيز، قَدَح، مشك كوچكِ آب سردكن و قطعه اي حصير.»

اينها بود جهيزيه ي سرور بانوان بهشت، زهراي طاهره، امّ ابيها، دختر مصطفي صلي اللَّه عليه و آله.

(در صحيح بخاري و مسلم) آمده است كه: فاطمه زهرا عليهاالسلام به خانه ي شوهر آمد با قطيفه اي و بالشي از پوست كه در آن ليف خرما بود و نيز دو سنگ آسيا، دو مشك آب، دو كوزه ي سفالين و مقداري عطريات. (2) .

ص: 138

را گفتند لگام آن مركَبْ را بگيرد و پيامبر پشت سر آن حركت كردند. حمزه و بني هاشم در حالي كه شمشيرهايي در دست داشتند، آنان را همراهي مي نمودند.

دختران عبدالمطلب و زنان مهاجر و انصار را فرمان دادند فطمه را همراهي كنند و شادي نمايند و رَجَز بخوانند و تكبير و سپاس بگويند، و برخلاف رضاي خدا چيزي نگويند.

دراين حال امّ سلمه سرودگونه اين اشعار را خواند:

سرن بعون اللَّه جاراتي

واشكرنه في كلّ حالات

واذكرن ما أنعم ربّ العلا

من كشف مكروه و آفات

فقد هدانا بعد كفر و قد

أنعشنا ربّ السماوات

سرن مع خير نساء الوري

تفدي بعمات و خالات

يا بنت من فضله ذوالعلا

بالوحي منه والرسالات

«ياران من به ياري خدا برويد و در همه حال شكرگزارِ او باشيد.

به ياد آوريد كه آفريدگار بزرگ ناملايمات و بلاها را برطرف ساخت.

ما را پس از كفر هدايت نمود و خداي آسمان سرافرازمان ساخت.

با بهترين زنان عالم برويد، عمه ها و خاله ها فدايش گردند.

اي دختر كسي كه به باري تعالي با وحي و رسالت او را برتري داد.»

آنگاه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله زهرا عليهاالسلام را به خانه علي عليه السلام برد و گفت: اي علي! با همسرت چيزي نگو تا من بيايم. بلال اذان نماز عشا را گفت و پيامبر صلي اللَّه عليه و آله نماز جماعت را در مسجد با مسلمانان بجا آورد و همگي برگشتند. علي عليه السلام به استقبال پيامبر آمد و داخل خانه شد و زن ها بيرون آمدند، تنها كسي كه ماند اسماء بنت عميس بود. پيامبر به او فرمود: تو كيستي؟ پاسخ داد: من يار و پرستار دخترتان هستم. دختر در شب زفاف زني از نزديكان خود مي خواهد كه اگر حاجتي داشت يا مطلبي پيش آمد با او در ميان بگذارد.

شايد پيامبر به ياد «خديجه» آن مادر مهربان افتاد؛ نخستين بانوي با ايمان، نيكو همسري كه بهترين يار و ياور و مددكار و پشتيبان و پرستار پيامبر بود.

ص: 139

فاطمه در گوشه اي نشسته و هاله اي از عفاف و حيا بر او سايه افكنده است! به ياد مادر مي آيد و چون سخن اسماء را مي شنود كه «دختر به زني از نزديكان در شب زفاف نياز دارد.» بر مادر مهربانش گريه مي كند، آنكه در حجون خفته است.

پيامبر براي اسماء دختر عميس كه دخترش را مادري مي كند، دعا كرد و گفت: از خدا مي خواهم از هر جهت تو را حراست كند و از شيطان رانده شده مصون دارد.

آنگاه از حجره بيرون شد و به اسماء گفت: ظرفي از آب بياور. اسماء ظرف آبي آورد. آن را مضمضه كرد و فاطمه را صدا زد و مشتي از آب را برگرفت و بر سر و قدمهاي او پاشيد و او را در آغوش گرفت و گفت:

«بار خدايا! او از من است و من از اويم. بار خدايا! همانگونه كه مرا از آلودگي پيراستي و پاك نمودي، او را نيز از آلودگي پاك و پاكيزه گردان!»؛ (ألّلهمّ اِنَّها مِنّي وَ اِنّي مِنْها، ألّلهمَّ كَما أذْهَبْتَ عَنّي الرِّجسَ وَ طَهَّرْتَني فَطَهِّرها).@صحيح ابن حبان، ج 15، ص 393؛ تفسير كبير طبراني، ج 22، ص 408.@.

آنگاه ظرف ديگري از آب طلبيد و همانند زهرا، آن را بر سر و قدمهاي علي عليه السلام ريخت و به آنها فرمود:

«برخيزيد خدا پراكندگي نسل شما را فراهم آوَرَد، (بين شما تفاهم و محبّت برقرار سازد) و كارتان را اصلاح فرمايد!»

سپس برخاست و در را به روي آنها بست.

در «طبقات ابن سعد» آمده است كه پيامبر پس از نماز عشا به خانه ي علي عليه السلام رفت و آب طلبيد و وضو گرفت و آن را بر علي عليه السلام پاشيد و گفت:

«ألّلهمّ بارِكْ فِيهما وَ بارِكْ عَلَيْهِما وَ بارِكْ لَهُما فِي نَسْلِهِما».

«بار خدايا! وجودشان را مبارك گردان و بر آنها بركت فرست و نسل آنها را مبارك كن!»

سپس ظرف آبي خواست و دستانِ خود را در آن شست و از آن آب بر زهرا پاشيد و فرمود:

«به خدا قسم پشيمان نيستم از اينكه تو را به بهترين فرد خاندانم تزويج كردم.»

ص: 140

سپس آبي طلبيد و از آن مضمضه كردند و در آن ظرف ريختند و آن را بر سينه ي علي و زهرا پاشيدند! (1) .

در روايتي است كه رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله گفت: «خدايا! اين دو، محبوبترين مردم اند نزد من، پس تو آنها را دوست بدار و در ذُريّه ي ايشان بركت و خير قرار بده و پيش از خود نگهباني بر ايشان فرست. آنها و فرزندانشان را از شيطان رانده شده به تو مي سپارم و پناه مي دهم» و بار ديگر درباره ي فاطمه عليهاالسلام دعا كردند و گفتند:

«أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْكِ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَكِ تَطْهِيراً!»

و در روايت ديگر است كه پيامبر چنين دعا كرد: «بار خدايا! اين است دختر من، محبوبترين خلق نزد من. بار خدايا! و اين هم برادر من و محبوبترين خلق نزد من. خدايا! او را ولي و دوست خود قرار بده و نسبت به خود مهربان ساز و خاندانش را بركت عطا فرما!» سپس فرمود: «اي علي، پيش همسرت برو.» «بارك اللَّه لك و رحمة اللَّه و بركاته عليك انّه حميد مجيد».

آنگاه از اتاق آنها بيرون شدند و چهارچوب در را گرفته و گفتند: «خدا شما و نسل شما را پاك و پاكيزه گرداند. من دوست كسي هستم كه دوست شما باشد. دشمن آنم كه با شما دشمني كند. شما را به خدا مي سپارم، در پناه خدا باشيد!»

آنگاه با دست مبارك در را به روي آنها بست.

در «طبقات» آمده است كه پيامبر با دخترش فاطمه گفت:

«يا فاطمة واللَّه ما ألوت ان زوجتك خير اهلي».

«بخدا پشيمان نيستم كه تو را بهترين خاندانم تزويج كردم.»

فاطمه نتوانست جلو اشكهايش را بگيرد. پدر اندكي توقف كرد و با مهرباني و ملاطفت خاطرنشان ساخت كه: او را نزد نيرومندترين مردم از نظر ايمان و بيشترين آنها در علم و بهترين آنها از جهت اخلاق و با عظمت ترين از نظر روح، به

ص: 141

امانت سپردم! (1) .

و در روايتي است كه فرمود:

«فاطمه جان، چرا گريه مي كني؟ به خدا تو را به ازدواج كسي درآوردم كه دانش او بيش از همه ي مردم و در حلم بر همه برتر است و نخستين فردي بود كه اسلام آورد.»

(فو اللَّه لقد انكحتك اكثرهم علماً و افضلهم حلماً و اوّلهم اسلاماً».

«استاد، عباس محمود عقاد» بر گريه ي فاطمه زهرا تعليقه اي دارد. او مي گويد:

«اگر خبري كه در انساب الاشراف بلاذري آمده، سند قابل قبولي داشته باشد، دور از عقل و تجربه نيست كه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله زهرا عليهاالسلام را گريان ببيند و اين بعيد به نظر نمي رسد؛ زيرا باور كردني نيست دختري در شرايطي باشد كه زهرا بود و خاطره ي زندگاني مادر و وداع با خانواده به ويژه پدر گرامي اش، او را گريه نياورد، او مادر را از دست داد، در حالي كه دختري محبوب بود كه فقدان مهر مادري و خوبي هايش را در غم و شادي مي فهميد! و اينك كه از خانه ي پدر جدا مي شود، با نبودن مادر و جدايي از خانه اي كه در آن بزرگ شده بود و شهري كه به آن انس داشت، نمي توان تصور كرد كع دختر با ياد اين خاطره ها و ترك گفتن پدر و زندگي در كنار او، غمگين نباشد. اين عجيب است اگر تصور كنيم او گريان و اندوهگين نباشد، به ويژه مثل زهرايي كه روحي افسرده و اندوهي پنهان از فراقِ مادرِ عزيزش در دل داشته و سالها او را رنج مي داده است و مانند پيامبري كه بزرگترين فضايلش اين است كه او انساني بزرگ و پدري دل شكسته است و هرگز آن خاطره ها را در اين روز فراموش نمي كند.

سكوت پيامبر در اين موقعيت اتفاقي نبود، بلكه خود مي دانست چه اندوه و حسرتي فاطمه را از درون مي آزارد و مقتضاي لطف نسبت به دخترِ اندوهگين اين بود كه اندوه خويش پنهان دارد و براي تسلّيِ خاطرِ دخترش بگويد: «فاطمه چرا گريه مي كني؟! به خدا تو را به كسي تزويج كردم كه علمش از همه بيشتر و حلمش از همه برتر و اسلامش از همه مقدّم تر است!» (2) .

ص: 142

پيامبر از خانه ي فاطمه ي زهرا برگشت در حالي كه طوماري از خاطره هاي خديجه، پيرامونش حلقه زده بود و با عروس و داماد نيز به گفتگو نشست تا نخستين شب زهرا را انس و آرامش بخشد و سختيِ فراق پدر و اندوه دوري مادرش را تخفيف دهد. (1) .

خداوند دعاي پيامبر را در آن شبِ مسعود اجابت فرمود و آن ازدواج مبارك صورت گرفت. خداوند سبحان خواسته بود كه ذريه ي پيامبرش مصطفي صلي اللَّه عليه و آله منحصر در ثمره ي آن باشد. (2) .

مصطفي صلي اللَّه عليه و آله به خانه ي خود برگشت تا شاهد گريه ي دخترش زينب باشد، كه ازدواج فاطمه، خاطره ي جانسوزي را به يادش آورده بود، ياد مادرِ مهربان مي كرد؛ مادري كه قبرش در مكه مكرّمه است و آنها نمي توانند آن قبر مطهر را زيارت كنند. پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله زينب را مورد ملاطفت قرار داد تا لبخندي زد و براي خواهر سعادت خوشبختي آرزو كرد. اندوهش برطرف شد و دلش آرام گرفت و شب را در سايه ي محبت پدر مهربان- كه رحمت براي جهانيان بود- به سر برد بر او و بر خاندان پاك مطهّر او درود و سلام باد!

(عليه افضل الصلوة والتسليم وَ عَلي آلِ بَيتِهِ الطَيِّبين الطاهرين).

ص: 143

تفاوت داشت. زينب همسر ابي العاص بود كه از معدود ثروتمندان مكه بشمار مي آمد. رقيه و امّ كلثوم نيز يكي پس از ديگري، به همسري عثمان درآمدند كه از ثروتمندان مسلمين بود.

امام علي بن ابي طالب عليه السلام بهره اي از مال دنيا به كسب يا ميراث نداشت؛ زيرا پدرش ابوطالب با وجود شخصيت والايش، قليل المال و كثيرالعيال بود و به دليل جود و كرمي كه داشت، هر چه در اختيارش بود اِنفاق مي كرد و در كارهاي خير جوانمردانه شركت مي جست. به جهت تنگناي مالي ابوطالب، پسر برادرش محمد صلي اللَّه عليه و آله به عموي خود عباس پيشنهاد داد تا بار زندگي ابوطالب را سبك كنند و هر كدام يكي از فرزندانش را ببرند و كفالت معاش وي را كنند.

علي عليه السلام نصيب حضرت محمد صلي اللَّه عليه و آله شد و در حقيقت نصيب علي عليه السلام اين بود كه مصطفي صلي اللَّه عليه و آله او را از ميان برادرانش برگزيند. هزينه ي زندگي علي عليه السلام ماهانه ي يك سرباز و بهره ي او از جهاد و غنايم بود. براي امرار معاش كارگري مردم مدينه در آبكشي و امثال آن به ازاي اجرت قبول مي كرد. چنانكه معروف است و كتب رجال و تاريخ روايت مي كند.

امام علي عليه السلام به دليل تنگدستي نمي توانست خدمتكاري براي خانه بگيرد تا فاطمه را ياري رساند و كارهاي سخت را انجام دهد و زهرا عليهاالسلام خود آن بار سنگين را به دوش مي كشيد. (1) امّا علي عليه السلام طاقت نمي آورد كه زهرا را در رنج و مشقت ببيند و در كارهاي خانه تا آنجا كه ممكن بود، او را ياري مي داد؛ زيرا بيم آن داشت كه براي زهرا ناراحتي پيش آيد، به ويژه كه سال هاي محاصره در شِعب ابي طالب و مشقت هجرت او را رنجور ساخت و چنانكه گفته اند از نظر جسماني نحيف بود.

سختي ها و رنج هاي زندگيِ علي و زهرا عليهماالسلام طولاني شد و علي عليه السلام در پي فرصتي مناسب بود كه خداوند تَفَضُّلي كند. فرصتي پيش آمد و در يكي از جنگها غنايم و اسيران فراواني براي پيامبر آوردند، علي عليه السلام به خانه رفت، فاطمه را در نهايت خستگي از كارهاي

ص: 144

پياپي و پرمشقت به خصوص در حال دستاس كردن ديد، به فاطمه گفت: «از بس تحمّل كردم سينه ام به تنگ آمد، خدا اسيراني عطا كرده، برو و يكي از آنها را تقاضا كن كه در كارِ خانه خدمت كند.» زهرا در حالي كه به زحمت و رنج دستاس مي كرد گفت: «ان شاء اللَّه چنين كنم!»

ساعتي استراحت كرد و نيرو گرفت و برخاست. چادر بر سر كرد و با گامهاي خسته و آهسته راهيِ خانه ي پدر شد، همينكه چشم رسول خدا به دخترش افتاد، شگفت زده گفت: «دخترم! تو را چه مي شود؟» پاسخ داد: «آمدم سلامي عرض كنم.» و حيا مانع شد كه از حاجت خود سخن بگويد و برگشت تا با شوهر بگويد: بر او گران آمد كه از پدر چيزي بخواهد! علي برخاست و با همراهي زهرا خدمت پيامبر رسيدند تا خواسته ي زهرا را مطرح كنند، امّا فاطمه از حيا سر به زير افكنده و ديده از شرم فرونهاده بود.

علي عليه السلام گفت: «كنيزي مي خواهيم كه فاطمه را در كار زندگي كمك كند.»

پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «نه به خدا، به شما نمي دهم در حالي كه اهل صفّه گرسنه اند و چيزي ندارم به آنها بدهم. آن كنيز را مي فروشم و پولش را خرج آنها مي كنم.»

علي و زهرا عليهماالسلام برگشتند و اظهار امتنان مي كردند كه قلبِ پدرِ مهربان مشكلِ آنها را لمس كرده است.

در اين مورد به دو نكته مهم دقّت كنيم:

1- زهرا عليهاالسلام علي رغم اينكه دختر پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله و عزيزترين دختران او بود، امّا خود مي دانست كه چنين خواسته اي دشوار است. بنابراين مردّد بود و با حجب و شرم سخن مي گفت؛ زيرا اموالِ مسلمانان، كه خدا بر آنان تَفَضُّل كرده، بايد به مستمندان مسلمان و آنان كه بي بضاعت و محتاج ترند برسد و آنان تَقَدُّم دارند. شايد او پيش خود يا هنگامي كه به خانه پدر رفت و نيازمندان را ديد، مشقت هاي زندگي اش براي او قابل تحمّل مي نمود. و از سويي توصيه ي همسرش را پاسخ داد و از رفتن نزد پدر امتناع نكرد؛ زيرا مي دانست فرمانبرداري شوهر واجب است، مادام كه به گناهي فرمان ندهد.

2- رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله پيام آور عدل و رحمت براي همه ي جهانيان به ويژه مسلمانان

ص: 145

نيازمندي است كه او را همراهي كرده و با مال و جان و ترك خانه و كاشانه براي خدا كاري نموده اند تا پايه هاي دولت اسلام را استوار سازند. او كسي نيست كه نيازمندي را رها كند و از دادن «قُوتِ لا يموت» يا لباس تن پوش به او خودداري نمايد و خدمتكاري به دخترش بدهد، هر چند او نيز به كمك نيازمند است!

اسلام بين مسلمانان به مساوات عمل مي كند و دختر پيغمبر يا عمو، يا پسر عمو را با ساير مسلمانان فرقي نيست و آنكه محتاج تر است بر آنكه كمتر احتياج دارد، مُقدّم است، و مردم در نظر پيامبر چون دنده هاي يك شانه برابرند. چنين موضعگيري، كه عدالتي مافوق آن و بلكه مانند آن در تصور نمي گنجد، مقتضاي اُسوه بودن پيامبر صلي اللَّه عليه و آله است. دخترش را از آنچه به ديگران مي دهد منع مي كند تا همواره مَثَلِ اعلايي براي امّت در هر موردي باقي بماند و اين عملكرد برتر از مساوات است. نظير اين، رفتاري است كه آن حضرت با همسران خود داشت. آنگاه كه درخواست كردند در هزينه ي زندگي بر آنان توسعه دهد و آن حضرت نپذيرفت و اظهار داشت كه بايد او و همسرانش در زهد نسبت به دنيا، اسوه و سرمشق باشند.

شبي پيامبر صلي اللَّه عليه و آله بر آن دو زوج والامقام وارد شد، شب سردي بود كه از سرما خوابشان نمي برد. بيدار بر بستر آرميده و به داده حق قانع بودند و اعتقاد داشتند كه زندگي يعني زندگي آخرت. ناگهان صداي كوبه ي در را شنيدند، علي عليه السلام برخاست و دَر را گشود، ديد حضرت مصطفي صلي اللَّه عليه و آله است. فاطمه زهرا عليهاالسلام از جاي جَست تا همراه شوهر از ميهمان گرانقدرشان استقبال كنند. پيامبر آغاز سخن نموده، فرمود: «بر جاي خود باشيد.» و سپس با رفق و ملاطفت فرمود: «مي خواهيد شما را از چيزي خبر دهم كه بهتر از آن چيزي است كه از من خواستيد؟!» و آنها يكصدا گفتند: «بله يا رسول اللَّه!» فرمود: «كلماتي است كه جبرئيل به من آموخته، پس از هر نمازي ده بار تسبيح خدا گوييد (سبحان اللَّه) و ده بار حمد او (الحمد للَّه) و ده بار تكبير (اللَّه اكبر). و چون به بستر رفتيد، سي و سه بار تسبيح (سبحان اللَّه) و سي و سه بار حمد (الحمد لِلَّه) و سي و چهار بار تكبير (اللَّه اكبر) گوييد.» (1) .

ص: 146

آنگاه مصطفي صلي اللَّه عليه و آله با آنها خداحافظي كرد بعد از اينكه اين مدد الهي را توشه ي راه آنان ساخت و اين كلمات روح بخش را آموخت تا بدان وسيله بر مشكلات و سختي ها پيروز گردند.

اين اشارتي لطيف بود از پيامبر صلي اللَّه عليه و آله آن پدر مهربان نسبت به فرزندانش، او كه نمي تواند خواسته ي دختر خود را و شوهرش را برآورده كند، ناگزير كلماتي پاك مي آموزد كه خاطر آنان را آسوده كند و بر مشكلات و ناملايمات دنيا ياري دهد تا آنان را با گامي استوار به منزلتي بالاتر برساند. اين كلمات از خود پيامبر هم نبود بلكه فرمود: «كلماتي است كه جبرئيل به من آموخته است.» اين نوع هدايتگري تنها براي آن دو نبود بلكه آموزشي بود براي آحادِ امّت و اين بخشي است از طبّ نبوي براي جان ها؛ يعني مداوا از طريق اهتمام به انسان و اشاره به اينكه انسان در پرتو رابطه با خداي بزرگ كسب ارزش و والايي مي كند.

علي و زهرا عليهماالسلام نيز هيچكدام شكوه نداشتند و ناخرسند نبودند، اما پيامبر صلي اللَّه عليه و آله خواست به آنها بفهماند كه به زندگيِ مشقت بارشان توجه دارد و از حال آنان غافل نيست. پيامبر نخسه ي معالجه ي روحي را به آنان مي دهد تا اينكه سختي ها هموار گردد و دشواري ها تخفيف يابد و اين مدد الهي است براي روح هاي قوي كه اگر در عقيده نيرومند باشند، سختي ها هم بر آنها آسان شود.

چه زيبا رهنمودي و چه دلرُبا مِهري كه در اين التفات به چشم مي خورد، آكنده از رحمت، عطوفت، تربيت، هدايت و رابطه با خدا، با گفتي تسبيح و حمد و ثنا! و اين نعمت بزرگي است و آرامشِ وصف ناپذير!

آن دو شاگرد نجيب جز اطاعت پيامبر چه كنند؟! همان كردند كه رسول خدا فرمود.

بيش از سي سال گذشت و علي عليه السلام ياد كلمات پيامبر مي كرد و مي گفت: «بخدا از آن زمان كه اين كلمات را به من آموخت تاكنون آن را ترك نكرده ام!»

مردي از عراق از امام علي عليه السلام پرسيد: «حتي در شب صفين؟»

و علي عليه السلام فرمود: «آري حتّي در شب صفين!»(1) .

ص: 147

آري، اينگونه عمل خواهد كرد كسي كه در مدرسه ي نبوّت تربيت شده و به شرف انتساب با آن محبوب مفتخر گرديده و خداوند او را با همسري اين بانوي بزرگوار گرامي داشته است و ثمره اش آن ذريّه ي پاك و گرامي است.- خداوند از ايشان راضي باد و خوشنودشان سازد و ادب و مَوَدّتشان را روزي ما گرداند!- آنان خاندان مصطفي صلي اللَّه عليه و آله هستند كه خداوند از ماوراء هفت آسمان به ما آموخته كه آنان را ارج نهيم و احترام كنيم و مودّت و محبّتشان را از جان و دل پذيرا باشيم.

قال اللَّه تعالي:

(قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَي)

«اي پيامبر! بگو من از شما رسالت مزدي نمي خواهم جز دوستي خاندانم.»

و اين خداوند عزيز و جليل است كه از ملكوت اين جهان درباره ي ايشان سخن گفته و طهارت و عصمت و دوري آنها را از پليدي ها تحت امرِ خداي بزرگ، به ما اعلام مي دارد كه:

(إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً).

«همانا خداوند مي خواهد از شما خاندان آلودگي ها را بزدايد و پاك و پاكيزه تان سازد.»

ص: 148

مجاورِ يكديگر باشد.

فاطمه زهرا عليهاالسلام از پدر درخواست كرد كه با حارثه صحبت كند كه خانه اش را تغيير دهد، تا خانه ي آنها، كه در يك حجره زندگي مي كردند، توسعه يابد.

پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «حارثه چندين بار خانه ي خود را جابجا كرده و مرا شرمنده نموده است!»؛ چون اين سخن به حارثه رسيد، خانه خود را تغيير داد و به محضر پيامبر شتافت و گفت:

«اي رسول خدا شنيدم كه مي خواهيد فاطمه را نزديك خود بياوريد، اين خانه هاي من نزديكترين خانه هاي بني نجار به شما است، من و دارايي ام به خدا و پيامبر او تعلّق داريم، و واللَّه اي پيامبر خدا، آن مالي كه از من بگيريد، نزد من پسنديده تر است تا مالي را براي من بگذاريد!»

پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «راست مي گويي، خدا به تو بركت دهد.» آنگاه رسول خدا فاطمه زهرا را، به خانه حارثه منتقل كرد. (1) .

اين يكي از درسهاي بزرگ اسلام است كه جود و كَرَم و مهر و أُلفت را مي آموزد! چه زيباست اين جود و بخشندگي و اين الفت و مهرباني و چه دلرباست محبّت خالِص تنها براي خدا و چه شگفتي آفرين است جامعه اسلامي كه افراد آن را با احترام به عواطفِ برادرانِ مسلمان خود زيست مي كنند كه در آن هيچگونه تَعَدّي نيست و حقوق يكديگر را پاس مي دارند و استبداد وجود ندارد بلكه احترام، اذن، آزادي، تسامح، محبّت، ايثار، مودّت و اخلاص و صدق و ولاء بر آن حاكم است.

به حق، اينها مرداني بودند كه در عهد و پيمان خود با خدا پايدار ماندند و در محبّت خود به پيامبر صلي اللَّه عليه و آله راست گفتند، تا آنجا كه او (پيامبر صلي اللَّه عليه و آله) را از تمام آنچه در اين دنيا داشتند، بيشتر دوست مي داشتند!

ص: 149

ص: 150

با همان سبكِ بناي مسجد، از خشت و تنه ي درختِ خرما در شرق، قسمتِ جنوبيِ مسجد، ساختند. و اين همان جايي است كه بعداً مكانِ قبرِ شريفِ آن حضرت شد.

حجره هاي ديگري در مجاورت اينها ساخته شد، كه شش تاي آن به همسران آن حضرت تعلّق داشت و حجره ي ديگر به حضرت فاطمه عليهاالسلام و خواهرش امّ كلثوم؛- همانجا كه الآن با شبكه هاي فلزي، از چهار جانب پوشانده شده و حجره ي نبوي را كه مشتمل بر قبر شريف آن حضرت و قبر شيخين است در بر مي گيرد.-

هرگاه پيامبر ازدواج مي كردند، در كنار حجره ي سوده و عايشه براي همسر جديدِ خود حجره اي مي ساختند كه از نظر مساحت و شكل، با ديگر حجره ها همسان بود و فضايِ شرق مسجد گنجايش نداشت، سه حجره در شمالِ مسجد ساختند: يكي براي جويريه دختر حارث، ديگري براي رمله دختر ابوسفيان و سومي براي صفيّه دختر حُيَيّ. اما حجره ي زينب دختر خزيمه كه در سال سوم هجرت، پيامبر او را به همسري گرفتند و پس از چند ماه وفات كرد- بنابر اصحّ اقوال- به امّ سلمه داده شد.

هر حجره اي كه ساخته مي شد، «حارثه پسر نعمان»- كه در همسايگي مسجد خانه داشت- قسمتي از خانه ي خود را رها مي ساخت و عقب نشيني مي كرد، و چون نُه حجره براي همسران پيامبر ساخته شده بود كه حجره ي عايشه را تا درِ مسجد نيز شامل مي گرديد، ديگر جايي براي ساختن حجره ي جديد، باقي نمانده بود، لذا براي «ميمونه» خانه اي در يكي از باغ هاي مدينه بنا كردند كه از حجره هاي همسران فاصله داشت و در آنجا ساكن شد، تا پس از رحلت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله كه بعداً به مكه نقل مكان كرد و در محلي به نام «سرف» درگذشت و در همان مكان كه خيمه اي هنگام ازدواج با پيامبر زده بودند، دفن شد. وفات او به سال پنجاه و يك هجري بود.

حجره ي عايشه چسبيده به جنوبِ مسجد، سمت چپِ محراب و منبر قرار داشت، يك درِ آن به خانه ي پيامبر باز مي شد و درِ ديگر نيز داشت كه پيامبر از آن دَر به مسجد مي رفتند. درهاي آن از چوب عَرعَر يا ساج بود؛ حجره اي كوچك بود مانند ديگر حجره ها كه از خشت و چوبِ خرما ساخته شده بود و با پوششي از پشم استتار مي شدند.

«عمران ابن انس» در تشريح اين خانه گويد: چهارتاي آن خانه ها از خشت بود كه

ص: 151

حجره هايي از چوبِ خرما و اين چوب ها گِل اندود شده بود و پنج تاي آن از چوب خرما و گِل كاري شده كه حجره نداشت و با پرده ي پشمين پوشانده مي شد، كه آن را اندازه گرفتم. سه ذراع در يك ذراع بود.

بخاري در «ادب المفرد» از داود بن قيس روايت كرده كه گفت: «ديدم كه اين حجره ها از چوب خرما بود و از بيرون با پارچه ي پشمين پوشش داده شده بود و به گمانم اندازه ي عرض هر حجره، از در همان حجره تا درِ حجره ي ديگر شش يا هفت ذراع بود. حدس مي زنم داخل اتاق ده ذِراع و ارتفاع آن هفت يا هشت ذراع بود. (1) .

«حسن بصري» كه تربيت شده ي دامان امّ سلمه است؛ درباره ي حجره ها مي گويد:

«من داخل خانه هاي رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله مي شدم، نوجواني بودم، دستم به سقف خانه مي رسيد. هر خانه حجره اي داشت كه درِ آن از چوب عرعر بود!» (2) .

همه ي حجره ها در اطراف مسجد بودند؛ از زاويه ي ركن جنوب شرقي و از شرق شمال تا زاويه ي شمال غربي كه نزد باب الرحمه واقع شده است.

خانه ي حفصه در محلّ پنجره هايي كه هم اكنون محلّ توقف زائران است، بوده و از شمال به كوچه اي كه حجره اي آن را از حجره ي عاشيه جدا مي ساخت، ختم مي شد. بالاي هر حجره دريچه اي كوچك بود كه از آنجا با يكديگر صحبت مي كردند.

خلاصه، آنچه از اين روايات استفاده مي شود اين است كه مساحت هر حجره بيش از پنج متر مربع نبوده و ارتفاع آن كمي از دو متر بيشتر بوده است.

محمّد عمر از عبداللَّه بن يزيد هزلي روايت كرده كه گفت:

«هنگامي كه عمر بن عبدالعزيز به فرمان وليد بن عبدالملك خانه ي همسران پيامبر را خراب كرد، ديدم كه از خشت ساخته شده است و حجره هايي داشت از چوب خرما كه گِل اندود شده بود. با حجره هايش كه ما بين خانه ي عاشيه و در مجاورِ باب النبي قرار داشت نُه خانه بود.

تا آنجا كه مي گويد: خانه و حجره ي امّ سلمه را ديدم كه از خشت ساخته شده بود. از نوه ي

ص: 152

او در اين باره پرسيدم، پلسخ داد: وقتي پيامبر صلي اللَّه عليه و آله به غزوه ي دومةالجندل عزيمت كردند، امّ سلمه اين خانه را با خشت ساخت، همينكه پيامبر از جنگ برگشت به آن خشت ها نگاه كرد و فرمود: اين خشت ها چيست؟ پاسخ داد يا رسول اللَّه! خواستم از ديد مردم محفوظ باشيم. پيامبر فرود: امّ سلمه! بدترين چيزي كه مال مسلمان خرج مي شود ساختمان است!»

محمّد بن عمر گويد: «اين حديث را براي معاذ بن محمد انصاري نقل كردم.

او شنيدم عطا خراساني در مجلسي- كه بين قبر شريف و منبر پيغمبر تشكيل شده بود و عمران بن ابي انس نيز حضور داشت- مي گفت: «حجره هاي همسران پيامبر را ديدم از چوب خرما كه با پوشش پشمين استتار شده بود، هنگامي كه نامه ي عبدالملك آمد و دستور داد آنها را خراب كنند، نديدم روزي را كه مردم بيش از آن گريسته باشند!»

عطا گويد: از سعيد بن مسيب شنيدم كه در آن روز مي گفت: «بخدا دوست مي داشتم اين حجره ها را به حال خود بگذارند! تا كساني كه بعد از اين در مدينه متولد مي شوند يا آنها كه از اطراف و اكناف عالم مي آيند، ببينند پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله در زندگي خود به چه چيز بسنده كرد و بدين وسيله بود كه مردم از تفاخر و تكاثر رخ برتافتند.»

معاذ گويد: «چون سخن عطاء خراساني به پايان رسيد، عمران بن ابي انس گفت: چهارتاي اين خانه ها از خشت و چوب خرما بود كه با جامه ي پشمين پوشيده شده بود و پنج تاي ديگر، چوب گل اندود شده بود كه حجره نداشت و بر در آنها پرده ي پشمين آويخته بود، كه آن را اندازه گرفتم سه ذراع كمتر از دو ذراع بود، امّا آنچه از گريه ي مردم گفتي من خود در مسجد حاضر بودم، جمعي از فرزندان صحابه ي پيامبر صلي اللَّه عليه و آله نيز حضور داشتند. از جمله ابوسلمه پسر عبدالرحمان بن عوف و ابوامامه فرزند سهل بن حنيف و خارجه پسر زيد بن ثابت و آنها به قدري گريستند كه ريش هايشان از اشك تر شد! همان روز ابوامامه گفت: اي كاش اين خانه ها خراب نمي شد تا به خودي خود از بين مي رفت و مردم مي ديدند خداوند براي پيامبر خود كليد گنجينه هاي دنيا را در دست داشت، چه

ص: 153

زندگاني اي را پسنديده است!» (1) .

ص: 154

مي شد. ابن نجار گويند: «رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله هر روز مي آمد و آستانه ي در را با دو دست مي گرفت و مي گفت:

«الصلاة، الصلاة، (إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً)». (1) .

«نماز، نماز! همانا خداوند مي خواهد از شما خاندان آلودگي را برطرف كند و پاك و پاكيزه تان گرداند.»

از «عمر بن علي بن عمر بن علي بن الحسين» روايت شده كه گفت: «خانه ي فاطمه عليهاالسلام در محلي قرار گرفته بود كه موقع آمد و شد، پيامبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله از آنجا مي گذشتند و پنجره اي داشت كه به خانه ي عايشه باز مي شد؛ هرگاه رسول خدا عبور مي كردند، توقف نموده، از پنجره احوال فاطمه عليهاالسلام را مي پرسيدند.

در فضيلت ستون هاي حوالي قبر شريف آمده است كه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله هر روز و به روايتي به هنگام هر نمازِ صبح بر در خانه ي علي و فاطمه و حسن و حسين عليهاالسلام مي آمدند و دو طرف آستانه ي در را مي گرفتند و مي گفتند:

«السّلامُ عَلَيكُم اَهْلَ الْبَيْت»؛ «سلام بر شما اي اهل خانه.»

و به روايتي، سه مرتبه به نماز فرامي خواندند و آيه ي تطهير را تلاوت مي كردند:

«الصلاة الصلاة ثلاث مرّات، (إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً)».

ابن نجار گويد: «آن روز خانه ي فاطمه مقصوره و محرابي داشت و پشت حجره ي پيامبر قرار گرفته بود و امروز آن مقصوره و حجره ي عاشيه را دايره و محرابي، كه نام برده شد، در بر مي گيرد كه پشتِ حجره ي عاشيه قرار دارد و نزديكي آن محلّي است كه مورد احترامِ مردم است و روي آن راه نمي روند! مي گويند اينجا قبر فاطمه عليهاالسلام قرار دارد، اين يكي از

ص: 155

اقوال در اين خصوص مي باشد.» (1) .

و از اينجا روشن مي گردد كه خانه ي حضرت فاطمه عليهاالسلام بين ضريح مطهّر و ستون تهجد قرار داشته و ازدواج آن حضرت در اتاقي بوده كه مواجه با محراب كنوني بوده است.

آري، اين است حجره ي حضرت فاطمه عليهاالسلام، اين بزرگ بانوي طاهره ي بتول، دخت بانوي پاك خديجه؛ دختري كه پيامبر درباره ي او فرمود: «فاطمه پاره ي تن من است.» و او را «امّ ابيها» صدا مي زد. او زندگي پر افتخار خود را با صبر و پايداري و زهد و جهاد گذرانيد و به بندگي خداي بزرگ سر فرود آورد و بدينگونه شايسته آن شرافت و منزلت والا و جاويدان گرديد. و خداوند ذريه ي پاكِ بيت نبوّت، خاندان پيامبر را در نسل او حفظ كرد، تا آن هنگامي كه كره ي خاك پا برجاست و انسانهايي در اين جهان خواهند بود.

ص: 156

ص: 157

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

ص: 162

ص: 163

سال سوم هجرت به مقابله و مبارزه با آنان شتافتند و جمعي از زنان مسلمان نيز براي مشاركت مردان در جهاد به پيكار آمدند كه از آن جمله زهرا عليهاالسلام دختر پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله بود.

جنگ اُحد آغاز شد و خدا پيروزي را براي مسلمين رَقم زد و به وعده ي خود وفا كرد و مشركان از ميدان گريختند و زنهايشان نيز فراري شدند! پيامبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله عبداللَّه بن جبير را به فرماندهي پنجاه سپاهي كماندار برگزيد و فرمود با تيرهايتان مشركان را برانيد كه از پشت بر ما حمله نياورند و چه ما پيروز شوي و يا شكست بخوريم ملزم هستيد مَقَرِّ خود را ترك نكنيد، حتّي اگر ببينيد جز پرنده اي در ميدان نيست! اما همينكه جبهه ي مشركان شكست خورد و فراري شدند، تيراندازان كه به پيروزي اطمينان يافته بودند راهيِ ميدان شده و گفتند: «رفقا، غنيمت!» و در اين حال عبداللَّه بن جبير فرمانده ي گروه، توصيه ي پيامبر را به آنان متذكر شد اما آنها عمل نكرده و پنداشتند كه مشركان ديگر برنمي گردند! سنگر را ترك گفتند و پشتِ جبهه ي اسلام را خالي گذاشتند، همينكه مشركين ديدند تيراندازان موضع خود را ترك كردند، نيروهاي خود را جمع آوري نموده و بر مسلمانان يورش آوردند! و صدايي بلند شد كه محمّد صلي اللَّه عليه و آله كشته شد! مسلمانان در محاصره ي دشمن قرار گرفتند و هر چند پيروزي مبدل به شكست شد اما در حقيقت اين درسي بود تا قيامت براي اُمّت اسلام.

دشمن به سوي پيامبر خدا حمله برد و سنگي افكند كه به صورت ايشان اصابت نمود و دندان آن حضرت را شكست و سر و لب مباركش را زخمي كرد و مسلمانان نمي دانستند پيامبر كجاست.

در اين حال علي بن ابي طالب عليه السلام دست پيامبر صلي اللَّه عليه و آله را گرفت و طلحة بن عبيداللَّه كمك داد تا پيامبر ايستاد و مالك بن سنان خون از چهره ي آن حضرت پاك كرد.

بخاري از سهل بن سعد روايت كرده كه در پاسخ به چگونگي زخم رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله گفت: «به خدا قسم من مي دانم چه كسي زخم پيامبر را شستشو مي داد و چه كسي آب مي ريخت و چه كسي مداوا مي كرد، فاطمه دختر پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله آن را مي شست و علي بن ابي طالب با سِپَر آب مي ريخت و فاطمه چون ديد آب جلوي خون را نمي گيرد

ص: 164

قطعه ي حصيري برداشت و سوزانيد و بر زخم نهاد تا از خونريزي جلوگيري كرد.» (1) .

ملاحظه مي كنيم كه زهرا عليهاالسلام در حوادث حضور داشت و قبل از هركس به ياري پدر مي شتافت، با وجودي كه آتشِ جنگ مشتعل بود و نيز زهرا با ديگر زنان در مداواي زخم خوردگان و آب دادن مجروحان، همكاري داشت. حقيقت اين است كه هركس به تفصيلِ جنگ اُحُد توجه كند، مي فهمد كه اين شكست نبود، بلكه درسي بود براي مسلمانان كه از فرمان پيغمبر سرپيچي كردند! و ما نيز اين درس را در سير تاريخ آموختيم و دانستيم كه اگر كسي در امر خداوند بزرگ و فرمان پيامبر گرامي او سرپيچي كند، خود را در معرض عذاب خدا قرار داده و كاميابي و رستگاري، در ارتباطِ واقعيِ انسان مسلمان و مؤمن با اين دين و تمكين اوامر و نواهي آن است. اما در جنگ اُحد نهايتاً پيروزي از آن مسلمين بود و مشركان با شكست و سرافكندگي برگشتند و به اهداف خود دست نيافتند و حتي يك نفر از مسلمانان را اسير نگرفتند! بلكه با دست خالي و نوميدي برگشتند و خداوند پيامبرش را ياري داد بعد از آنكه متخلّفان، اين درس را آموختند كه تَخَلُّف از اوامر رسول اللَّه چه خطرهايي را در پي دارد.

فاطمه، با جمع مسلمانان از اُحُد برگشت. او با عموي خود حمزه، پسر عبدالمطلب و ساير شهيدان- كه آزمايشي نيكو شدند و در راه دين خدا تا سرحدّ جان فداكاري كردند، و به ديدار خداي تعالي شتافتند- وداع كرد در حالي كه اين شهيدان از دين حنيف و پيامبر كريم صلي اللَّه عليه و آله دفاع نمودند.

ص: 165

مي شد. مغازه ها در اطراف شهر مدينه پراكنده بود و رفتن به بازار براي خريد نيازمندي ها، دشوار بود. در توان علي عليه السلام نبود كه خدمتكاري استخدام كند. خود براي تدارُكِ روزي تلاش مي كرد و در كنار آن تكاليف و مسؤوليتهاي ديني و جهاد در راه خدا را نيز انجام مي داد و به رغم همه ي مشكلات كه در زندگي بود و سختي ها كه تحمّل مي كردند. خوشبختي و ثبات، بر آن خانه ي كوچك سايه افكن بود.

فاطمه عليهاالسلام در انجام وظايف خود نسبت به شوهرش (علي بن ابي طالب) كوشا بود و در ادايِ حقوق و تكاليف قصور نمي كرد! آن همه تلاشِ فاطمه در حالي بود حسن بن علي را نيز آبستن بود و اين خود بر مشقّت هاي زندگي در آن شرايط دشوار و گرماي سوزان حجاز مي افزود.

روزي ام الفضل همسر عباس، خدمت پيامبر عرض كرد: «يا رسول اللَّه در خواب ديدم كه تكّه اي از بدن شما در خانه ي ماست!» فرمود: «خواب خوبي ديده اي، فاطمه پسري به دنيا مي آورد كه تو او را با فرزندت «قُثَم» شير مي دهي! ديري نگذشت، حسن عليه السلام تولّد يافت و امّ الفضل او را با قثم شير داد.

در آن هنگام كه تولّد فرزند نزديك شد و در خانه ي زهرا عليهاالسلام همه در انتظار آن مولود عزيز بودند. نيمه ي ماه رمضان سال سوم هجرت فرارسيد و زهرا به استقبال نخستين فرزندش رفت پيكي به محضر پيامبر شتافت و تولّدِ آن مولودِ گرامي را به پيامبر بشارت داد. آن حضرت با شادماني و اشتياق به خانه ي زهرا آمد و نوزاد را در بغل گرفت و در گوش او اذان گفت و با علاقه و مهر به چهره اش مي نگريست.

علي بن ابي طالب عليه السلام گويد: «چون حسن متولّد شد رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله آمد و گفت: پسرم را بياوريد ببينم، او را چه نام داديد؟ گفتم: حرب ناميده ام. پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: نه، او را حسن بناميد.» پيامبر تولد حسن عليه السلام را جشن گرفت و در روز هفتم ولادتش براي او عقيقه كرد و موي سرش را تراشيد و هموزن طلا صدقه داد.

حسن بن علي عليه السلام در صورت، شبيه ترين خلق به پيامبر صلي اللَّه عليه و آله بود. زُهَري از انس نقل كرده: «حسن از سينه و سر شبيه پيامبر بود و حسين از سينه به پايين». (1) پيامبر خدا، حسن

ص: 166

را بسيار دوست مي داشت تا آنجا كه دهان كودك را مي بوسيد و گاه زبانش را مي مكيد. و او را بر گردن مي نهاد و بازي مي كرد و گاه مي شد كه رسول خدا در سجده بود و او بر پشت آن حضرت سوار مي شد و پيامبر سجده ي خود را به خاطر او طولاني مي كرد و گاه او را با خود بالاي منبر مي برد.» (1) .

تولد حسن عليه السلام، خانه ي علي عليه السلام را غرق سرور و شادي كرد و زندگي فاطمه ي زهرا عليهاالسلام را سرخوش و بانشاط ساخت. بسيار شادمان بود از اينكه مي ديد پيامبر به خردسالش توجّه مخصوص دارد و جدايي او را نمي تواند تحمّل كند. صبح و شام بر خانه ي زهرا مي گذشت تا دختر خود و كودكش را ببيند و با ديدار چهره ي زيبايش كه به پيامبر شبيه بود، ديده روشن كند.

پيامبر فوق العاده به زهرا علاقه داشت. و اين علاقه زبانزد بود. مهر و محبّت آنها نسبت به يكديگر به عنوان پدر و دختر نبود بلكه همچون دو يارِ وفادار بود كه به عرصه ي ايمان به خدا، همپاي يكديگر زيستند.

ابي ثلعبه ي خشني گويد: «هرگاه رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله از سفر مي آمد اول به مسجد مي آمد و دو ركعت نماز مي خواند و سپس به ديدار فاطمه مي رفت، و سپس از همسرانش ديدن مي كرد.» در بازگشت يكي از سفرها، دو ركعت نماز خواند و نزد فاطمه آمد، فاطمه به استقبال پدر شتافت و لب هاي مباركش را بوسيد، در حالي كه از ديده اشك مي باريد! پيامبر صلي اللَّه عليه و آله پرسيد: «چرا گريه مي كني؟» پاسخ داد: «شما را گردآلود و خسته مي بينيم و با جامه هاي كهنه!» پيامبر بدو گفت: «گريه نكن؛ زيرا خداوند متعال پدرت را به چيزي برانگيخت، كه بر پشت كره ي خاك، گياهي و خاكي و سنگي و كُركي و مويي باقي نماند، مگر آنكه آنجا را با عزّت به تسخير درآورد.» (2) .

از آنچه گذشت، روشن مي گردد كه مقام فاطمه، نزد پدرش والا بود و تأكيد بر اين مطلب در روايت «ثوبان» است كه مي گويد: «رسول خدا هرگاه عازم سفر مي شد، آخرين كسي كه با او خداحافظي مي كرد، فاطمه بود، و نخستين كسي كه در مراجعت به ديدارش

ص: 167

مي آمد باز فاطمه بود.

چنين منزلت و جايگاهي ساده به دست نمي آيد. از اين محبّت رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله نسبت به شخصيت والاي اوست و محبّت پيامبرِ خدا، مقدّمه ي محبّت خداست.

دستيابي به محبّت خداي تعالي، مقام او را به اين درجه مي رساند، كه هيچ بانوي بزرگي بدانجا نخواهد رسيد و اين چيزي است كه در سخن مصطفي صلي اللَّه عليه و آله آمده است. ابن عباس از پيامبر خدا نقل كرده كه:

«أفْضَلُ نساء أهل الْجَنَّة خديجة بنت خُوَيلد وَ فاطمة بنت مُحَمَّد وَ مَريم بنت عمران و آسية بنت مزاحم». (1) .

«برترين زنان اهل بهشت خديجه دختر خويلد، فاطمه دختر محمد صلي اللَّه عليه و آله، مريم دختر عمران و آسيه دختر مزاحم هستند.»

به رغم اين منزلتِ والا كه خداوند تعالي دختر پيامبر خود را بدان اختصاص داده است. رسول خدا آن حضرت و خواهرانش را نصيحت و راهنمايي مي كرد و بر عبادت و تضرّع به خداوند متعال ترغيب و توصيه مي نمود تا منزلت بيشتري نزد خدا بيابند.

فاطمه ي مرضيّه، روزه دار و شب زنده دار بود. بيشتر اوقات، او را در حال تلاوت قرآن كريم مي ديدند و زبانش همواره به ذكر خدا گويا بود. در يكي از روزها، پيامبر صلي اللَّه عليه و آله او را ديدند كه نشسته و ساكت است و انتظار نداشت وي را اينگونه ببيند و زبانش به ذكر خدا گويا نباشد؛ با عتابي ملايم- به گفته ي انس بن مالك- گفت: «فاطمه جان! چه مانعي دارد به آنچه تو را سفارش مي كنم گوش فرادهي و بگويي:

«يا حَيُّ يا قَيّوم بِرَحمَتِك اَسْتغيثُ فَلا تَكِلْني إلي نَفْسي طَرْفةَ عَينٍ وَاصْلح لي شأني كُلَّهُ». (2) .

و در روايت ديگر است از ابي هريره، از قول پيامبر صلي اللَّه عليه و آله نقل شده كه فرمود: اي

ص: 168

فاطمه، چرا نمي شنوم كه هر صبح و شام بگويي:

«يا حَيُّ و يا قيّوم برحمتك استغيث، اصلح لي شأني كلّه و لا تكلني إلي نفسي طَرْفَةَ عَينٍ». (1) .

بدينگونه پيامبر گرامي، پيوسته وي را توجيح مي نمود تا هر چه به عبادت و ذكر ترغيب كند. و به اينسان، با شيوه اي بسيار ستوده او را برمي انگيخت و همّت عالي را در روحش به هيجان مي آورد، با اينكه آن نَفسِ قدسي همّت پرفروغي داشت و چشم بر هم زدني از عبادت خسته نمي شد! فاطمه خود از قول پدر گرامي اش آورده كه به من گفت: «اي فاطمه آيا دوست نداري به قيامت درآيي در حالي كه سيده ي زنان عالَم باشي؟!»؛ (أما ترضين أن تأتي يوم القيامة سيدة نساء العالمين؟!). (2) .

شخصي از آتش رهايي يابد و به بهشت برين درآيد، به رستگاري بزرگي دست يافته و همچنين است و بالاتر آنكه به بهشت دست يافته و آنگاه سيده ي زنان عالم در قيامت شده است. چنين كسي به كدامين منزلت رسيده و اين كدام عبادت است كه صاحبش را به اين منزلتِ والا در منزلهاي فردوسِ برين مي رساند!

روزها، پرشتاب مي گذشت و زهرا عليهاالسلام دومين حملِ خود را شاهد بود حسن عليه السلام خود را روي زمين مي كشانيد و راه مي رفت و جَدَّش مصطفي صلي اللَّه عليه و آله به او مهر مي ورزيد و مراقبش بود و در حَقَّش دعا مي كرد.

ابونعيم در «حيلة الأوليا» مي گويد: ابوهريره گفت: «هرگز نديدم حسن را، مگر آنكه اشك از ديدگانم فروريخت؛ زيرا به ياد آن روزي مي آيم كه او تازه به راه افتاده بود، آمد و در دامان رسولِ خدا صلي اللَّه عليه و آله نشست و پيامبر صلي اللَّه عليه و آله دهانش را مي گشود و بر دهان خود مي نهاد و مي گفت: «بار خدايا! من او را دوست دارم، تو نيز او را دوست بدار! و اين را سه مرتبه تكرار كرد». (3) .

ص: 169

رفته رفته حملِ زهرا كامل شد و خانه ي علي بن ابي طالب عليه السلام براي استقبال نوزادي ديگر آماده گرديد، درد زايمان آغاز شد و ساعت وضع و حمل فرارسيد، علي نشسته بود و حسن را در دامان داشت كه ناگاه صداي نوزاد جديد به گوشش رسيد! او را به تولّد فرزند پسر بشارت دادند! به سرعت در انديشه ي پدر گذشت كه نامش را چه بگذارد؟ فوراً به خود پاسخ داد كه: او را «حرب» بنام، تا دشمن كافران باشد! اين همان نامي بود كه قبلاً براي حسنش برگزيده بود و پيامبر آن را نپذيرفت و او را حسن ناميد و علي عليه السلام نامگذاري را به اراده ي پيغمبر تفويض كرد. پيكي نزد مصطفي صلي اللَّه عليه و آله آمد تا حضرتش را به تولّدِ فرزند فاطمه بشارت دهد! فرزندي كه نور از چهره اش مي درخشيد و شادي و بشارت از سيمايش مي باريد! مصطفي صلي اللَّه عليه و آله به سرعت راهيِ خانه ي دخترش فاطمه شد و كودك را در آغوش گرفت و در گوش وي اذان گفت، سپس از علي عليه السلام پرسيد: «نام او را چه نهاديد؟» علي پاسخ داد: «او را حرب ناميدم» مصطفي صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «نه، او حسين است!» علي بن ابي طالب گويد: «چون حسن متولد شد او را حرب ناميدم. پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله آمد و گفت: پسرم را به من نشان دهيد، او را چه نام داديد؟ گفتيم: حرب؛ فرمود؛ نه او حسن است. و چون حسين متولّد شد، او را حرب ناميدم، رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله آمد و گفت: پسرم را به من نشان دهيد، او را چه نام داديد؟ گفتيم: حرب، فرمود: بلكه او حسين است.» (1) تاريخ تولّد حسين چنانكه (ليث بن سعد) گفته در ماه شعبان سالِ چهارم هجري بود. زبير بن بكار گويد: «حسين در ماه پنجم شعبان سال چهارم هجرت تولد يافت». (2) .

با مَقْدَمِ حسين عليه السلام، مدينة الرسول غرق شادي شد! همانگونه كه قبلاً با مَقْدَمِ حسن عليه السلام خرّم و شادمان گشته بود! روز هفتم پيامبر صلي اللَّه عليه و آله براي حسين عليه السلام عقيقه كردند و هموزن موي سرش طلا صدقه دادند!» (3) .

روزها به سرعت مي گذشت و حسن دو ساله مي شد، اين كودك شبيه پيغمبر، همواره ملازم جَدَّش مصطفي صلي اللَّه عليه و آله بود. كَرَم، مهرباني، عطوفتِ پدري در زيباترين

ص: 170

چهره اش، در رفتار پيامبر صلي اللَّه عليه و آله با حسن عليه السلام و حسين عليه السلام مُتَجَلّي بود.

براء بن عازب گويد: «رسول خدا را ديدم كه حسن را بر شانه ي خود نهاده و مي گفت: بار خدايا من او را دوست دارم، تو نيز او را دوست بدار و دوست بدار آن كسي كه او را دوست دارد!» «ألّلهمّ اِنّي اُحِبّه فاَحِبّه وَ احبّ مَن يحبّه». (1) .

از اينرو مي بينيم كه كه همواره پيامبر حسن را بر دوش مي نهاد و مورد عطوفت فراوان قرار مي داد. همچنين پيامبر مي ديد كه حسن عليه السلام به تنهايي أُمّتي از امّت ها خواهد بود. در اين باره مي فرمود: «الحَسَن سِبطٌ مِنَ الأسباط».

ابوهريره گويد: پيامبر بالاي منبر رفت و چنين گفت: «اين پسر من، سرور و سالار است، خدا به وسيله ي او ميان دو گروه عظيم صلح برقرار خواهد ساخت!»؛ (اِنّ اِبْني هذا سيّد يصلح اللَّه بِهِ بَيْن فِئَتَين عَظِيمَتَين). (2) .

در روايت ديگر از ابي بكرة آمده كه گفت: «رسول خدا با مردم نماز مي خواند هرگاه به سجده مي رفت حسن بن علي بر پشت آن حضرت سوار مي شد و اين، بارها اتفاق افتاد ياران گفتند: «يا رسول اللَّه! شما با اين كودك چنان مي كنيد كه به هيچكس نكرده ايد.» و پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «اين پسرم آقا و بزرگوار است، و خدا به وسيله ي او ميان دو فرقه از مسلمين اصلاح خواهد كرد!» (3) و در حديث ديگر است: «پسرم (حسن) آقا و بزرگ است، اميد آنكه خدا او را باقي بدارد تا ميان دو فرقه ي عظيم از مسلمانان اصلاح دهد.» گروهي از اصحاب اين را نقل كرده اند. (4) .

آري، قلب مبارك مصطفي صلي اللَّه عليه و آله با اين دو نواده ي گرانقدر، كه در دامانِ «امّ ابيها» پرورش يافتند، شادمان بود! و آنها را امتداد حيات و ادامه ي زندگي ويژه ي خود در زمين مي ديد! و عاطفه ي پدري از آن قلب بزرگ مي جوشيد؛ همانگونه كه اين عطوفت، پس از مرگ خديجه و هنگامي كه دخترانش بزرگ شدند، بر كودكان سايه افكن بود.

ص: 171

حوادث به سعت ره مي سپرد، روزهايي مي رسيد كه قريش نيروهاي خود را سازماندهي كرده و به منظور جنگ به مسلمانان، رهسپار مدينه شدند آنها از پيشامدِ (اُحُد) و خطاي تيراندازان، علي رغم پيروزي نهايي، فريب خوردند. اين غزوه ي جديد موسوم به خندق با احزاب است كه در شوّالِ سال پنجم هجري رخ داد. حادثه اي كه تأثير عميق در تاريخ اسلام و مسلمين و در مهد اسلام بر جاي نهاد؛ جنگي بود سرنوشت ساز امتحاني كه مسلمانان به چيزي مانند آن آزمايش نشده بودند؛ بهترين تصوير اين نبرد در گفتار خداي تعالي آمده است:

«آنگاه كه سپاهيان از بالا و پايين بر شما حمله كردند و چشم ها خيره شده و جانها به حلقوم رسيده بود و شما گمان هايي نسبت به خدا داشتيد؛ اينجا بود كه مؤمنان به آزمايش درآمدند و تكان سختي خوردند!» (1) .

در اين جنگ براي نخستين بار، نبوغ شگفت انگيزِ علي بن ابي طالب عليه السلام با عالي ترين مظاهر آن، در پيكار درخشيد! و اين هنگامي بود كه عمرو بن عبدود مبارز طلبيد و علي به پا خاست و از پيامبر خدا اجازه گرفت تا به پيكار او رود! پيامبر فرمود: «اين عمرو بن عبدود است!» و علي گفت: «عمرو باشد!» پيامبر اِذن دادند، علي با او جنگيد و پيروز شد! و او را به خاك هلاكت افكند.

خندقي به اشاره ي سلمان فارسي در زمين هموارِ شمال مدينه كندند و آن قسمت كه باز بود و بيم حمله ي دشمن مي رفت، نقطه ي تلاقي مسلمانان و كفّار قريش و غطفان بود كه شمارشان به ده هزار نفر مي رسيد! سواران قريش شتابان به كنار خندق آمده و گفتند به خدا اين حيله اي است كه عرب بدان آشنايي نداشته است! آنگاه به نقطه اي كه دهانه خندق تنگ مي شد آمده و اسبها را راندند و از آنجا هجوم بردند و جنگ را به ميداني كه در تصرف مسلمانان بود كشاندند.

يكي از سواران دشمن، عمرو بن عبدوَدّ بود كه به هزار سوار برابري مي كرد! او ايستاده بود و مبارز مي طلبيد علي عليه السلام به ميدان آمد و گفت:

ص: 172

تو با خدا عهد كرده اي كه اگر مردي از قريش، تو را به يكي از دو چيز ستوده فراخواند، به آن پاسخ دهي، عمرو گفت: «آري» علي عليه السلام فرمود: «من تو را به خدا و رسول خدا و پذيرش اسلام دعوت مي كنم.» عمرو گفت: «مرا به اين نيازي نيست.» علي عليه السلام فرمود: «پس تو را به جنگ دعوت مي كنم.» عمرو گفت: «چرا اي پسر برادر؟ به خدا من دوست ندارم تو را به قتل رسانم!» علي عليه السلام فرمود: «اما من دوست دارم تو را به قتل رسانم!» عمرو از اين سخن برآشفت و از اسب فرود آمد و آن را پي كرد و صورتش را كوفت! و به طرف علي عليه السلام آمد و با يكديگر درگير شدند تا آنكه علي عليه السلام او را به هلاكت رساند! (1) .

در روايت ديگر آمده كه عمرو آمد و مبارز طلبيد و گفت: «كجاست آن بهشتي كه مي پنداريد هركس كشته شود به آنجا درآيد؟! آيا مرد مبارزي نيست؟ در اين حال علي عليه السلام دوبار از جاي برخاست و گفت: «من، يا رسول اللَّه!» مصطفي صلي اللَّه عليه و آله به او فرمود: بنشين. بار سوم عمرو با حالت خشمگين فرياد زد! و علي برخاست و گفت: «من، يا رسول اللَّه!» پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «او عمرو است» علي با شجاعت تمام گفت: «گرچه عمرو باشد!»

پيامبر صلي اللَّه عليه و آله علي را اجازه داد كه به ميدان رود! علي آمد و چون با عمرو روبرو شد و نام خود به زبان بُرد، عمرو گفت: «پسر برادر! در ميان عموهايت كسي از تو سالمندتر نبود، من دوست ندارم خون تو را بريزم!» علي عليه السلام گفت: «اما من از ريختن خون تو باك ندارم!».

نبرد درگرفت و علي عليه السلام توانست عمرو بن عبدود را به خاك هلاكت افكند.(2) و مسلمانان تكبير و تهليل گفتند و اين بشارتي بود از نصرت الهي كه صداي آن پيچيد! مسلمانان از اين حادثه ي شگفت، مبهوت شدند كه چگونه جواني نَورس چون علي بن ابي طالب عليه السلام، عمرو بن عبدود را- كه مشركين در مصاف پيشاپيش لشكر فرستاده بودند و به نظر آنها بهترين حماسه سراي ميدان و نيرومندترين شجاعان بود- مي تواند به قتل رساند!

خبر كشته شدن عمرو بن عبدود به دست علي عليه السلام منتشر شد! زهرا عليهاالسلام نيز اين خبر را

ص: 173

شنيد و قلب او شادمان بود كه با همسر با ايمانش- و پدرِ فرزندانش خالص ترين مؤمنان- از شرّ جنگجويي پليد رهايي يافته و شجاعت، چالاكي، جوانمردي و حميّت شوهرش در ميان مسلمانان درخشيده است! آتش جنگ فرونشست. ميان يهود بني قريظه و قريش در پيماني كه بسته بودند اختلاف درگرفت و از سوي ديگر علاوه بر اين، خداوند تندبادي را در شب بسيار سرد بر سپاه احزاب فرستاد و سامانِ جنگيِ آنها را درهم ريخت و بناهايشان را ويران كرد و از آن پس، ديگر قريش به جنگ مسلمانان نيامدند! و پيامبر صلي اللَّه عليه و آله فرمود: «از اين سال به بعد ديگر قريش با شما جنگ نخواهند كرد و شما به جنگ آنها خواهيد رفت».

مسلمانان از غزوه ي احزاب در ميان تكبير و تهليل برگشتند، مردم مدينه به استقبال قهرمانان پيروز شتافتند. شادماني زهرا عليهاالسلام به وصف نمي آمد كه- قهرمان سلحشورش، پهلوان مسلمين و شوهر گرامي اش- علي عليه السلام برگشته است!

شوي مهربان، نزدِ همسر پاكيزه گوهرش برگشت، فرزندش حسن دست به گردن پدر حلقه كرده و حسين شيرخوارش را با مهر در بغل گرفت و بوسه هاي گرم نثارش مي كرد! آن شب مبارك را در سرور و شادماني گذراندند و مسلمانان آن پيروزي و فداكاري بي نظير علي عليه السلام را جشن گرفتند.

روزها شتابان مي گذشت. مسلمانان از تلاش در راه دعوت به خدا لحظه اي درنگ نمي كردند. اسلام، آيين راستينِ خداوند به سرعت گسترش مي يافت و مردم گروه گروه به دين خدا درمي آمدند.

در يكي از روزها زهرا عليهاالسلام مادر مهربانش را در خواب ديد و چون بيدار شد به هر طرف مي رفت، ديدگانش در جستجوي او بود! دست حسن و حسين را گرفت و به خانه ي پدر رفت، ناگاه خاله ي خود هاله را ديد كه به زيارت مدينه ي منوّره و ديدار شوهرِ خواهرش حضرت مصطفي صلي اللَّه عليه و آله و دختر خواهرش فاطمه عليهاالسلام آمده است. همينكه پيامبر صداي هاله را از حياط خانه شنيد، صدايي كه شبيه به صداي امّ المؤمنين خديجه بود، شگفت زده شد! و گفت: «خدايا! هاله خواهرِ خديجه است» و زهرا عليهاالسلام ديد گوييا پدرش با مادرش خديجه سخن مي گويد و با ديدن خاله اش شادماني در ديدگانش موج مي زد و ناله ي پدر را كه به ياد

ص: 174

خديجه از دل برآورد. شنيد و با مهر و وفا از او ياد كرد. فاطمه زهرا عليهاالسلام با مشاهده اين صحنه اطمينان كرد كه مادر فقيدش همواره فكر پدر را مشغول داشته و با خيالش مدام زنده است. احساس كرد كه مادرش در قلب پدر آنچنان جايگاهي دارد كه هيچيك از همسران پيغمبر پس از وي جاي او را پُر نكرده است!

زهرا خرسند بود كه مي ديد پدر مهربانش به حسن و حسين توجّه دارد و شيفته ي محبّت اين دو عزيز است و عواطف گرم پدرانه ي خود را نثار آنها مي كند. شادمان بود كه مي ديد پدر همواره آنها (حسن و حسين) را به حضور مي طلبد.

اَنَس گويد: پيامبر مي فرمود: «فرزندان من را نزد من بياوريد» و چون مي آمدند، آنها را مي بوييد و به سينه مي چسبانيد.

ترمذي در سنن از اسامة بن زيد نقل كرده است كه گفت: درِ خانه ي پيامبر صلي اللَّه عليه و آله را براي كاري كوبيدم آن حضرت آمد و در را باز كرد، چيزي را در آغوش داست كه ندانستم چيست؟ همينكه از كارم فارغ شدم، پرسيدم: اين چيست كه در آغوش گرفته ايد؟ حضرت جامه ي خويش را گشود و آن پارچه را كنار زد، ديدم حسن و حسين اند. سپس فرمود:

«هذانِ ابنايَ وَابنا ابنتي، ألّلهمّ اَنّي اُحبّهما فَاَحبهما و اَحبّ مَن يُحبّهما».

«اين دو، پسران من و پسران دختر من هستند، خدايا! من آنها را دوست دارم، تو نيز آنها را دوست بدار و دوست بدار آنكه را كه دوستدار ايشان باشد.»

نام «حسن» و «حسين» نغمه ي شيريني بود در كام پدر زهرا عليهاالسلام. از نام آنها لذّت مي برد و از تكرار نامشان خسته نمي شد. أُنسش با آنها بود، آنها تسلّابخش پيامبر پس از فقدان فرزندانش بودند.

زهرا احساس مي كرد كه خداي تعالي وي را با اين نعمت شكوهمند برگزيده است و بقاي ذريّه ي مصطفي صلي اللَّه عليه و آله را در فرزندان او قرار داده و بدينوسيله شريفترين نسل را كه بشريت در طول دَهْر مي شناسد، پاسداري كرده است. همچنين به اين نعمت دل بسته بود كه خداي تعالي شوهرش علي عليه السلام را به كرامتِ ويژه ي خود مخصوص داشته و از صُلْبِ او نسل خاتمِ انبيا صلي اللَّه عليه و آله را قرار داده و از اين تكريم و تشريف، عزّتِ جاوداني را بدو ارزاني

ص: 175

داشته است.

در حقيقت اگر كسي عاطفه ي مصطفي صلي اللَّه عليه و آله را نسبت به كودكان در نظر گيرد، مي فهمد كه اين عطوفت و رحمت، براي همه ي جهانيان است و قلب حضرتش آكنده از مهر و محبّت و عطوفت و رحمت است! به ويژه نسبت به كودكان كه شفقت رسول خدا نسبت به آنها آنقدر زياد بود كه هرگاه در اثناي نماز گريه ي كودكي را مي شنيدند، از روي لطف نسبت به كودك و مادرش نماز را كوتاه مي كردند. و اين شگفت نيست؛ چرا كه خداوند در وصفش گويد: (بِالْمُؤْمِنِينِ رَؤُوفٌ رَحِيم).

حال، تأمّل كن كه محبّت و عطوفت آن حضرت نسبت به نوادگان خود چگونه است؟! پيامبر نواده ي خود (علي)، پر ابوالعاص، فرزند زينب را بسيار دوست مي داشت؛ زيرا وقتي كه تولّدِ بشارت اين پسر را به آن حضرت و همسرش خديجه دادند، هنگامي بود كه پيامبر به مكه برگشته بودند و محاصره ي مسلمانان در شعب ابي طالب پايان يافته بود و با اين حال، پيامبر اين محبّت را آشكار نمود.

آري، محبّت پيامبر نسبت به اين كودك زياد بود. از دلايل آن اين است كه چون پيامبر صلي اللَّه عليه و آله با تأييد و نصرت خداوند بزرگ، به مكّه وارد شدند. وي را- كه آن روز يازده ساله بود- بر ترك مركبِ سواري خود همراه داشتند.

همچنين پيامبر امامه دختر زينب را بسيار دوست مي داشت و با وي مهرباني مي نمود و در كودكي اش وي را نوازش مي كرد و چون جوان شد نسبت به او ابراز علاقه مي كرد و در هدايا، وي را بر زنان خود ترجيح مي داد.

در روايت است كه روزي پيامبر به خانه آمد و گردن بند زيبايي را در دست داشت و گفت: «اين را به كسي هديه مي دهم كه از همه بيشتر او را دوست مي دارم!» همسران گفتند: «آن را به دختر ابي بكر، عايشه مي دهد.» اما برخلاف اين تصور، دختر ابوالعاص را صدا زد و با دست مبارك آن را به گردن وي آويخت! (1) .

همچنين عايشه مي گويد: «نجاشي زيوري به پيامبر هديه كرد كه همراه با آن انگشتري طلا بود، پيامبر آن را با بي ميلي گرفت و آن انگشتري را براي زينب فرستاد

ص: 176

و گفت: «دخترم با اين، زيور بگير.»

فاطمه ي زهرا به همراه خاله ي خود، (هاله) به دنيايي از خاطره ها رهسپار شد! زينب نيز از خاله اش به خوبي استقبال كرد و از حال فرزندش ابي العاص جويا شد.هاله مي دانست كه در دل دخترِ خواهرش، نسبت به فرزندش ابوالعاص چه مي گذرد؟! و مي دانست هر چند اسلام ميان آن دو جدايي افكنده امّا زينب شوهرش را دوست دارد و براي او احترام قائل است!

زينب و فاطمه ي زهرا عليهاالسلام آرزو مي كردند كه پسر خاله ي آنها اسلام اختيار كند؛ زيرا او يكي از قريش بود كه به حسن خُلق و جوانمردي و شهامت اِشتهار داشت. زهرا خاله ي خود هاله را نزد خواهرش زينب، تنها گذاشت و به خانه برگشت تا از شوهر استقبال كند و براي او غذايي آماده سازد. با شادماني رهسپار خانه شد و شايد با خود فكر مي كرد چه خوشبختي بهتر از اين مي خواهم؟! آيا كافي نيست كه دختر سرور تمام بشريّت باشم؛ دختر خاتم المرسلين، محمد صلي اللَّه عليه و آله و يكي از بانوان بزرگ عالم در قيامت!

شب شد و علي بن ابي طالب و فاطمه زهرا و عثمان بن عفان و همسرش امّ كلثوم، در خانه ي پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله گرد آمدند و در انتظار زينب بودند كه با خاله اش هاله، بيايد. همينكه هاله وارد شد، پيامبر با وجد و سرور وي را خوش آمد گفت! عايشه را حسادت گرفت كه پيامبر از همسر فقيدش خديجه به اين حالت ياد كند و به خواهرش هاله خوش آمد مي گويد!

عايشه خود از اين ماجرا چنين حكايت مي كند كه:

«هاله از رسول اللَّه اذن ورود خواست. گويا پيامبر صلي اللَّه عليه و آله به ياد خديجه افتاده بود كه به هاله آنچنان با خوشحالي خوش آمد مي گفت و فرمود: «خدايا! هاله!» من (عايشه) به غيرت آمده، گفتم: «هنوز پيرزني از زنان قريش را كه دندان هايش ريخته بود و از دنيا رفته است، ياد مي كني! حال آنكه خدا بهتر از او را به تو داده است! پيامبر با شنيدن سخنان من خشم آمد و گفت: «نه، به خدا، خداوند بهتر از او را به من نداده است! او زماني به من ايمان آورد كه مردم كافر بودند و در دوراني تصديقم كرد كه مردم تكذيب مي كردند و زماني با مال خود مرا ياري رساند كه مردم مرا محروم ساخته بودند و خداي عزّ و

ص: 177

جلّ، از او به من فرزند داد.»

عايشه گويد: با خود گفتم از اين پس از خديجه بدگويي نخواهم كرد! (1) .

هر سه خواهر با شنيدن سخن پيامبر تبسّم كردند و از اينكه ياد مادرشان همواره در قلب پدرشان زنده است و همواره بر او ثنا مي گويد، شاد شدند؛ گويي هنوز با اوست و وفادار به آن روزگار پيشين كه با وي بود و خاطرات گرانبهايي كه از او داشت! همه ي اينها با پيامبر زنده است، و همين است كه سينه ي دخترانش و سينه ي خاله ي محبوبشان هاله را (از سوز داغ خديجه) خنك مي كند.

عايشه مي گويد: «بر هيچيك از همسران پيامبر حسد نورزيدم آنگونه كه بر خديجه، حال آنكه او را نديده بودم! امّا رسول اللَّه بسيار از او ياد مي كردند و گاه گوسفندي ذبح مي نمودند و آن را تكه تكه كرده براي دوستان خديجه مي فرستادند! بسيار مي شد كه مي گفتم: گويي در دنيا جز زني خديجه نيست. آن حضرت مي فرمود: «او زماني به من ايمان آورد كه مردم كافر شدند و تصديق كرد مرا، هنگامي كه مرا تكذيب كردند، و با ثروت خود با من مساوات كرد آنگاه كه مرا محروم ساختند و از او مرا فرزنداني است.»

و نيز عايشه روايت مي كند كه پيرزني در خانه ي من به زيارت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله آمد، پيامبر به او خوش آمد گفت و احترام كرد و رداي خود را براي او گسترد و او را بر آن نشانيد. همينكه آن پيرزن رفت، از پيامبر درباره ي او پرسيدم كه كيست؟ پيغمبر فرمود: «او در زمان خديجه به ديدن ما مي آمد.» (2) .

نمونه هايي از اين قبيل- كه از وفاي پيامبر نسبت به خديجه امّ المؤمنين، حكايت دارد- بسيار است. از اينكه زن آرايشگرِ حضرت خديجه در مدينه بر پيامبر وارد شد و حضرت او را تكريم كرد! سپس گفت: «اين زن در دوران زندگي خديجه با ما آمد و شد داشت. و حسن عهد از ايمان است.» (3).

فاطمه زهرا عليهاالسلام مي ديد كه مصطفي صلي اللَّه عليه و آله به رغم پنجمين ازدواجش و با گذشت

ص: 178

سال هاي مديد خاطر مادرش را از ياد نمي برد و هرگاه خاطرات مكه و دوران زندگي اش را در آنجا همراه با مجاهدت مسلمانان در برابر آزار مشركين به خاطر مي آورد و از شريك زندگي اش خديجه و ايستادگي وي در كنار او و حمايت و پشتيباني و دلداريهايش ياد مي كند.

آن شب، جمع اهل بيت از حضور پيامبر- در خانه ي عايشه- برگشتند. علي عليه السلام حسن را بر دوش نهاد و حسين را در آغوش گرفت و همراه فاطمه به خانه خود برگشتند و عثمان با امّ كلثوم و همچنين هاله و زينب خانه ي عايشه را ترك گفتند. (1) .

فاطمه ي زهرا آن شب را با ديده اي روشن و خاطري آسوده و با اطمينان بسر برد؛ زيرا آن پدر مهربان و همسرِ پاك خاطرات مادر فقيدش را با خود همراه دارد. زهرا آسوده خاطر است و با توجّه بيشتر به نور ديدگانش حسن و حسين عليهماالسلام مي پردازد. و چنين مي پندارد كه آن حضرت افكار خويش را به مكّه متوجه ساخته و آرزو مي كند اي كاش خداي متعال پسر خاله اش ابوالعاص را به اسلام هدايت مي كرد تا پس از فراق طولاني، پراكندگيِ جمع التيام مي يافت.

و دعا مستجاب شد:

شبي بود از شبهاي جمادي الأولي، از سال ششم هجري، گويا زينب شب را بيدار بسر مي برد با خاطره هاي دردناك دمساز بود! دوست مي داشت در بيداري، رؤياي فردايي را كه سال ها انتظارش را مي كشيد، بنگرد! هر روز به قدرت و شمار مسلمين افزوده مي شد.

هزاران فرد از كساني كه در حال دشمني و محاربه با اسلام بودند اينك مسلمان شده بودند و بدون ترديد، چشم انداز پيروزي آشكارا آنگونه كه خداوند وعده داده بود، ديده مي شد! شايد زينب از خود مي پرسيد: آيا ابوالعاص پسر ربيع، اسلام مي آورد؟ فجر دميد و زينب از بستر برخاست. او براي نماز آماده مي شد، رشته هاي نورِ سپيده دم در افق

ص: 179

پخش شده بود. در اين ميان با ترديد و هراس چنين احساس كرد كه كسي در را مي زَنَد. صدا زد: كيست پشت در؟ صداي ضعيفي به گوشش رسيد كه به آرامي گفت: «ابوالعاص پسر ربيع!» زينب پنداشت كه در بيداري خواب مي بيند!

ابوالعاص در اين ساعتِ آخر شب براي چه آمده است؟! شايد اين شبح آن شوهرِ- دور از نظر در مكه- است، به طرفِ در آمد. آن شبح همچنان ايستاده، اما رنگ پريده و از حال رفته و خسته و مضطرب!

زينب پرسيد: «ابوالعاص؟!».

ابوالعاص با همان صداي آشنا جواب داد: «آري، من- من- من- ابوالعاص!» و سپس گفت: «من ابوالعاص بن ربيع هستم!».

زينب تصور كرد دروغ مي گويد، چه مي بيند، چه مي شنود! با نگاهي ناباورانه شبيه خواب و بيداري، به او خيره شد. مايل بود به همين حال بماند! و با ديدار شبح ابوالعاص در اين لحظه ي نابهنگام خوش باشد! امّا از خيالات به خود آمد و شنيد كه مي گويد: «زينب! من ابوالعاص پسر ربيع هستم!» زينب بي درنگ و با آرزوي اينكه پاسخ آن رؤيا را بشنود، پرسيد:

«به چه منظور اينجا آمده اي؟»

ابوالعاص گفت: بهتر بود اول در را باز مي كردي تا بنشينيم و نفسي تازه كنم كه خيلي از رنج سفر خسته ام!

در اين حال، زينب باور مي كند كه او ابوالعاص است.

بلال مي رفت تا با آهنگ اذان صبح سكوت شب را پاره كند! و مؤمنان از خواب برخاسته اند تا با شنيدن اللَّه اكبر با او همصدا شوند. رفته رفته صداهايي به گوش مي رسيد كه مؤذّن را پاسخ مي دادند و به اينسان سكوت شب شكسته شد! و زينب صداي پاي پدر را مي شنيد كه براي نماز جماعت از خانه بيرون مي شود.

ابوالعاص تصور كرد زينب او را فراموش كرده است. او خسته و كوفته از سفر رسيده است! گفت: «زينب! اينك مهمان تو انتظار دارد او را جان تازه بخشي، خستگي راه و رنج دوري و سوز فراق را بزدايي!» لبخند شادماني در چهره زينب درخشيد و برخاست

ص: 180

تا او را خوش آمد گويد، اما سخنان ابوالعاص وي را در جاي خود متوقف ساخت: او خسته از راه رسيده و آواره و رنج فراق ديده است.

زينب مي پرسد: «اين چه آوارگي است، او آقاي قوم خود است؟!».

روشنايي صبح كم كم پرده از چهره ي ابوالعاص برمي دارد. زينب به او مي نگرد اما با نگاه خود از آنچه در دل دارد مي پرسد! ابوالعاص نيز پرسشي را كه در ديدگان زينب مي بيند دريافته و فوراً پاسخ مي دهد: «نه، زينب! با اسلام به يثرب نيامده ام. بلكه براي تجارت، با دارايي خود دارايي قريش به شام آمده ام. همينكه از كار تجارت فارغ شدم و برگشتم با گروهي از سپاهيان پدرت برخورد كردم زيد بن حارثه آن را فرماندهي مي كرد و يكصد و هفتاد مرد آن سپاه را تشكيل مي دادند. آنها تمام اموال مرا گرفتند و من ناتوان گريختم و چون شب فرارسيد مخفيانه پيش تو آمدم تا پناه گيرم!» زينب به جاي اول خود برگشت و با صدايي آميخته از غم و شادي گفت: «خوش آمدي، پسر خاله! خوش آمدي پدر اَمامه و علي!» سكوتي آكنده از اندوه هر دو را گرفته و جهان پيرامونشان نيز ساكت بود و گويي دنيا نفس هايش را در سينه حبس كرده تا شاهد آن لحظه ها باشد. در اين حال زينب صداي پدرش را از مسجد شنيد كه تكبير نماز را مي گويد و مردم با او تكبير مي گويند و آنگاه به خواندن فاتحةالكتاب در نماز جماعت پرداخته است.

ابوالعاص حيرت زده نشسته و زينب نمي داند چه كند،! ابوالعاص پسر خاله ي اوست. شوهر اوست كه كه اسلام ميانشان جدايي افكنده. پدر فرزندان او علي و امامه است. ناچار بايد او را پناه دهد. او اينك پناهنده است. ناچار بايد صبر كند تا پدرش از نماز صبح فارغ شود و جريان را به او خبر دهد. اما به سرعت فكري براي او پيش آمد كه در اسرع وقت در انجام آن كوشيد. خود را آماده ساخت و بر در خانه ايستاد و با صداي بلند فرياد برآورد: «ايها النّاس! من ابوالعاص را پناه داده ام!» (1) و چند بار اين سخن را تكرار كرد و زود به خانه برگشت و وضو گرفت و نماز صبح را خواند.

نسيم صبح صداي زينب را به گوش اهل مسجد رسانيد. همينكه مصطفي صلي اللَّه عليه و آله نماز را

ص: 181

سلام داد، به كساني كه در مسجد بودند رو كرده، فرمود: «مردم! آيا شما هم سخني را كه من شنيدم شنيديد؟» پاسخ دادند: «بله، يا رسول اللَّه!» فرمود: «قسم به آنكه جان محمّد در دست اوست، من از اين واقعه خبر نداشتم تا اين صدا را شنيدم!» و سپس مختصر سكوتي كرد و افزود: «كمترين فرد مسلمانان مي تواند پناه دهد، ما نيز پناه داديم آنكه را او (زينب) پناه داد.» (1) .

پيامبر از مسجد برگشت و پيش دخترش آمد، ابوالعاص نيز نزد وي بود! به محضِ اينكه زينب پدر را ديد و با التماس گفت: «يا رسول اللَّه! ابوالعاص، اگر خويشاوند است، پسر عم است و اگر دور است پدر فرزندان است، من او را پناه دادم!».

پيامبر با نگاه مهرآميز پدرانه به او نگريست و با تأثّر گفت: «دخترم! او را گرامي دار اما به تو نزديك نشود كه بر او حلال نيستي» (2) مصطفي صلي اللَّه عليه و آله برگشت و آنها نمي دانستند چه كنند؟ قلب زينب به او مي گفت كه روح اسلام در چهره ي ابوالعاص نمودار است اما زبانش آن را تكذيب مي كند. ابوالعاص نيز تمام آنچه را كه در قلب زينب خَلَجان داشت، درك مي كرد ولي اين جدايي كه آن دو را پريشان ساخته و كودكانش را از پدر و مادرش دور كرده بود وي را رنج مي داد و قلبش مي خواست از سينه بپرد و دو كودك خردسال خود علي و امامه را كه در خواب بودند، بيدار كند. زينب نيز رنج ابوالعاص را احساس مي كرد، او را صدا زد كه بيايد در كنار فرزندانش بنشيند تا براي او غذايي مهيّا سازد. ابوالعاص به حجره اي كه كودكان در آن خفته بودند داخل شد و بر آنها نظر افكند و از جدايي ديدارشان اشك در ديده فروباريد! در اين حال زينب آغاز سخن كرد و گفت: «پسر خاله! اينهمه عذاب براي چه؟!» ابوالعاص با صدايي كه بوي اشك مي داد پاسخ داد: «تا ببينم خدا براي ما چه مُقَدَّر ساخته است!» زينب نيز با صدايي نارسا و همراه با اشك گفت: «پسر خاله! خدا بر ما رحم آورد.» و ابوالعاص با چهره ي برافروخته سر بلند كرد و گفت: آنها ديروز به من پيشنهاد كردند كه مسلمان شوم و دارايي خود را كه اموال مشركين قريش است، بگيرم.» زينب بي درنگ پرسيد: «تو به آنها چه پاسخي دادي؟» ابوالعاص گفت:

ص: 182

«قبول نكردم» و گفتم: «اين، آغازِ بدي است كه با خيانت به امانت، اسلام اختيار كنم!» (1) چهره ي زينب از اين سخنان كه از درون ابوالعاص و احساس وي حكايت مي كرد شكفته شد، اما اين شادي ديري نپاييد و ابوالعاص رفت و كودكان را از خواب بيدار كرد و دست به گردن آنها افكند و نوازش نمود!

صبح شد، پيامبر صلي اللَّه عليه و آله كسي را نزد ابوالعاص فرستاد تا به مسجد بيايد و در جمع ياران بنشيند- كه از جمله ي آنها افرادِ سپاهي بودند كه دارايي وي را به غنيمت گرفته بودند- مصطفي صلي اللَّه عليه و آله خطاب به آنان فرمود: «رابطه ي اين مرد را با من مي دانيد! شما دارايي وي را گرفته ايد، اگر احسان كنيد و دارايي وي را به او برگردانيد ما نيز خشنود خواهيم شد و اگر نخواستيد برگردانيد، غنيمت است كه خدا به شما داده و خود سزاوارتريد.» همه ي ياران يك صدا گفتند: «يا رسول اللَّه! مال او را برمي گردانيم» و همه رفتند و غنايم را آوردند تا آنجا كه اگر كسي يك «دلو» يا ظرف كوچك يا مَشكِ خشكيده اي در اختيار داشت تمام آن را آورد و به او برگرداند. (2) ابوالعاص از اين بخشندگي كه اسلام براي مسلمانان آورده بود، خرسند شد و بزرگيِ عمل پيامبر را ستود و عازم سفر گرديد! پيامبر با او خداحافظي كرده، فرمود: «او با من سخن راست گفت و به وعده ي خود وفا كرد.» ابوالعاص، آهنگ حركت كرد اما تير نگاه مِهر آميزش خانه ي زينب را نشانه مي رفت! در اين خانه، عزيزِ دلش و پاره هاي جگرش ساكن اند. راه مكّه را مي پيمود و زينب يك بار خواسته ي دلش را تصديق مي كرد و بارِ ديگر تكذيب مي نمود! امّا به تصديق، گرايش بيشتري داشت به ويژه آنكه گفتارِ ابوالعاص را به ياد مي آورد كه گفت: «آغاز بدي است كه اسلام را با خيانت با امانت اختيار كنم!» زينب با خود مي گفت ابوالعاص اسلام آورده يا نزديك است اسلام آورد و از خود مي پرسيد: «چرا اسلام خود را در حضور پيامبر ابراز نكرد تا جمع پريشان (خود و همسر و فرزندانش) را گرد آوَرَد.

ابوالعاص وارد مكه شد. قريش با شادماني فراوان از او استقبال كردند؛ زيرا ديدند او به سلامت و با سودِ تجارت برگشته است. از او خواستند هر چه زودتر ماجراي خود را با

ص: 183

دشمنان در يثرب تعريف كند. او مهلت خواست تا امانت هاي مردم را به آنها برگرداند و سپس از آن ماجرا سخن بگويد.

اما زينب، او نتوانست چيزي را كه در انديشه دارد پنهان كند، شتابان پيش زهرا عليهاالسلام آمد تا در اين باره با وي صحبت كند و آنچه را در چهره و گفتار ابوالعاص ديده و از صحنه ي اشك هايش مشاهده كرده بود، تعريف نمايد. فاطمه عليهاالسلام زينب را بشارت داد كه ميان او و اسلام فاصله ي چنداني نيست، شايد خدا دعاي آنها را در روز ديدار خاله اش- هاله دختر خويلد- اجابت كرده باشد.

ابوالعاص، اموال مردم را به آنها داد، قريش گردن مي كشيدند تا ماجراي خود را با دشمنان در يثرب، بازگو كند. ابوالعاص، در نقطه اي كه همه ي مردم صدايش را بشنوند ايستاد و با آهنگ بلند گفت: «اي قبيله ي قريش! آيا كسي هست كه مالي نزد من داشته باشد؟» آنها پاسخ دادند: «نه، خدايت پاداش نيك دهد، تو امانتدار كريمي هستي!» آنگاه نگاهي به آن جمع كرد و همه به او مي نگريستند تا از حوادث يثرب سخن بگويد. او با آرامش كامل و كلمات سنجيده گفت:

«اَنَا اَشْهد اَن لا اِله اِلّا اللَّه وَ اَنَّ محمّداً رَسُول اللَّه»

«من گواهي مي دهم كه جز خداي يگانه خدايي نيست و محمّد فرستاده ي خداست.»

و افزود: «به خدا، چيزي مانع از اسلام آوردن من نشد جز اينكه ترسيدم شما گمان بريد من خواستم اموال شما را بخورم و همينكه خدا اموال را به شما برگردانيد و از آن آسوده خاطر شدم، اسلام آوردن خود را ابراز كردم!» (1) .

گفتار ابوالعاص مردم را حيرت زده كرد. گويي صاعقه اي بر سر آنها فروباريد. مانند چوب خشك آنها را رها كرد و شتابان رهسپار مدينه شد. قلب زينب احساس شادماني مي كرد اما نمي دانست علّت آن چيست! پسر و دختر خود را نوازش مي كرد و نمي دانست اين شور و حال از كجاست؟ به خانه ي زهرا عليهاالسلام آمد شايد نزد او براي آن شادماني ناگهاني تفسيري بيابد. به محض اينكه زهرا عليهاالسلام زينب را ديد، حس كرد كه برق

ص: 184

شادي در سيماي خواهرش مي درخشد! علّت را جويا شد و گفت: «شايد ابوالعاص مسلمان شده و پيش تو آمده است؟» هنوز سخن زهرا به پايان نرسيده بود كه ابوالعاص وارد شد، به خانه ي زينب آمد! زينب به سوي او دويد تا از سبب آمدنش آگاه شود! در سيماي او جلوه ي اسلام را ديد كه در گذشته ديده نمي شد آري، خدا او را به اسلام هدايت كرده و اين بار مسلمان آمده است. ابوالعاص ديد كه شادماني زينب از آنچه در قلبش مي گذرد سخن مي گويد و كمتر از شادماني او نيست. با اين حال نوعي از اضطراب در دل داشت كه- آن را براي محبوب خويش كه انتظارش را مي كشيد- اظهار نمي كرد. پرسشي در دلِ ابي العاص بود و آن اينكه آيا ممكن است زينب همسر او باشد؟! آخر اسلام ميان آن دو جدايي افكنده بود و اينك او مسلمان آمده است.

آيا اسلام اجازه مي دهد بار ديگر به همسري وي درآيد؟! اين اضطراب ادامه داشت اما از كساني كه پيش از او مسلمان شده بودند شنيده بود كه اسلام گذشته را جبران مي كند؛ (الإسْلامُ يَجُبُّ ما قَبْلَه) آيا اسلام آن جدايي را كه ميان او و همسرش افتاده بود از ميان برمي دارد؟ يا اينكه اسلام فقط آثار شرك را مي برد؟! و يكباره گفت: «نه، اسلام به عقيده ي من تجزيه بردار نيست بلكه هر آنچه را كه در گذشته بوده محو مي كند.» و آرامش دل يافت و راهي مسجد نبوي شد، به مسجد درآمد و با پيامبر مصافحه كرد و اسلام خود را اعلام داشت. مسلمانان فرياد شادي برآوردند و تكبير گفتند و چون بيعت او را با پيامبر ديدند، اطرافش را گرفتند و تبريك و تهنيت گفتند و نويد خير دادند! به رغم شادي مسلمانان، ذهن او همچنان درگير اضطراب بود. آيا مصطفي صلي اللَّه عليه و آله زينب را از اين پس به او برمي گرداند؟! ابوالعاص بيش از اين، خود را درگير وسوسه ها نكرد و با شجاعت حرف دل خود را با پيامبر صلي اللَّه عليه و آله در ميان گذاشت! مصطفي صلي اللَّه عليه و آله براي او دعاي خير كرد و سپس برخاست و با يكديگر به خانه رفتند. زينب در چهره ي ابوالعاص- به رغم شادماني اش- همچنان اثر ناراحتي ديده مي شود و در ذهن او نيز فكرِ ابوالعاص خلجان مي كرد، به ويژه آنكه نظير اين حادثه باي كسي قبلاً رُخ نداده بود؛ با اين حال قلب شادمان وي به او مي گفت كه اين جمع پريشان به زودي سامان خواهد گرفت! پيامبر به خانه برگشت و آنگاه همراه با داماد خود رهسپار خانه ي دخترش زينب شدند! و دو يار (زينب

ص: 185

و ابوالعاص) منتظر بودند كه مصطفي صلي اللَّه عليه و آله چه مي گويد؟ و بالأخره آن جدايي مبدّل به وصال شد و دو يار پس از فراق طولاني، به يكديگر رسيدند و روح آن دو پس از جفاي زمان و بُعد ديار، به يكديگر پيوست! مصطفي صلي اللَّه عليه و آله بار ديگر به همسري ابوالعاص درآورد.

برخي گويند: «با همان عقد نكاح اول برگرداندند». شافعي و بعضي ديگر به اين استدلال كرده و گفته اند: «عقد جديدي نياز نيست» و بيشتر علما اين قول را برگزيده اند و برخي گويند: «با عقد جديد به همسري وي درآمد و أُلفت خانوادگي را از سر گرفتند.» و ابوالعاص رهپوي راه اسلام شد.

ص: 186

با اين وصف، شگفت نيست اگر آيات محبّت رسول اللَّه نسبت به علي عليه السلام و زهرا عليهاالسلام و فرزندانشان در حافظه ي زمان ضبط شده باشد، به آنگونه كه تجسّم آن در توان ما نباشد!

هرگاه كه آن حضرت از خانه ي علي عليه السلام، داماد خود، عبور مي كرد، قلب مباركش مي تپيد و با اشتياق بدان خانه مي نگريست! و هرگاه فرصتي بود به خانه ي عزيزانش سركشي مي كرد و با ابراز محبّت، آنان را مورد تَفَقُّد و مِهر قرار مي داد!

در يكي از ديدارها، دخترِ خود، زهرا عليهاالسلام همسرش را ديد كه خواب بر آنها غلبه كرده و حسن گريه مي كند و غذا مي طلبد، پدر گرامي حاضر نشد عزيزان خود را از خواب بيدار كند! شنابان به طرف گوسفندي كه در ميان حياط خانه بود رفت و مقداري شير دوشيد و به حسن داد تا آرام گيرد. بار ديگر از كنار خانه ي آنها با عجله مي گذشت كه صداي گريه ي حسين عليه السلام، عزيز دلش را شنيد، به سرعت وارد خانه شد و با لحني عتاب گونه فرمود: «مگر نمي داني گريه او مرا مي آزارد!»

تأثيرِ عميق اين محبّت پدرانه در خوشبختي فاطمه زهرا عليهاالسلام را- كه در كودكي آغوشِ غمِ مشكلات پدر و در جواني درگير سختي هايش بود- نمي توان به تصوير كشيد، همانگونه كه اندازه ي صفا و أُنس و نورانيتِ زندگي وي، در عين تنگدستي و مشكلات نيز از حدّ وصف بيرون است. فاطمه زهرا عليهاالسلام، خوشحال بود كه مادرِ اين دو فرزندِ مورد علاقه و برگزيده ي پدر باشد و خشنود بود از اينكه بتواند به فضل خداوند، براي پدر عزيزش، پس از ازدواج، اين عطيّه ي پاك را كه در وجود سبطين، حسن و حسين مي جست، فراهم سازد. شادماني علي عليه السلام نيز كمتر از زهرا نبود. او خشنود و سرافراز بود، از اينكه حياتِ مقدّسِ پسر عمش رسول خدا، بدينگونه با وي پيوند مستحكم خورده است، تا اينكه خونش با خون پاك پيامبر صلي اللَّه عليه و آله درآميزد و از صُلب او ذُريّه ي سيدالبشر، و فرزندان دخترش زهرا، پديد آيند و از ميان همه ي مردم، افتخار پدري را نسبت به ذريّه ي رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله و خاندان گرامي اش به دست آورد. (1) .

طبراني به اسناد نيكو از فاطمه زهرا عليهاالسلام نقل كرده كه: روزي پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله نزد فاطمه

ص: 187

آمد و فرمود: «پسران من؛ يعني حسن و حسين، كجايند؟» فاطمه گفت: «صبح كرديم در حالي كه در خانه ي ما چيزي نبود كه بتوان چشيد!» علي گفت: «آنها را همراه مي برم، مي ترسم گريه كنند و چيزي نداشته باشي به آنها بدهي!» پس او رفت به نزد فلان شخص يهودي. پيامبر به دنبال علي روان شد، حسن و حسين را ديد كه در آبخور كنار نخلي بازي مي كنند و پيش از آنها مقداري خرماي اضافي وجود دارد! فرمود: «اي علي، فرزندان مرا به خانه نمي رساني پيش از آنكه گرما شدت كند؟» علي عليه السلام گفت: «صبح كرديم در حالي كه در خانه خوردني نبود، اگر تأمل بفرماييد تا اضافه ي اين خرما را براي فاطمه جمع كنم!» پيامبر نشست تا علي تا آن خرماها را جمع كرد و در پارچه اي نهاد. پيامبر صلي اللَّه عليه و آله جلو آمد و يكي از دو كودك را بغل كرد و علي ديگري را برداشت و به خانه برگشتند.» (1) .

علي عليه السلام، در آرامش روح رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله از هيچ كوششي فروگذار نمي كرد. محبّت از دو سو بود! به ويژه آنكه همه ي مسلمانان اشتياق داشتند كه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله، براي دعوت به خدا و جهاد في سبيلِ اللَّه، آسوده خاطر باشد. ابن عساكر از ابن عباس روايت كرده كه: براي پيامبر تنگدستي پيش آمد، علي خبردار شد، حركت كرد و در پي كاري بود كه چيزي بدست آورد و به كمك پيامبر بشتابد؛ به باغي كه از مرد يهودي بود آمد و براي او هفده دلو آب كشيد كه براي هر دلو يك خرما بگيرد! يهودي وي را براي انتخاب نوعِ خرما مُخَيَّر ساخت. او هفده عجوه (نوعي خرماي مدينه)، گرفت و آن را نزد پيامبر آورد. پيامبر پرسيد: «اي ابوالحسن، اينها را از كجا بدست آوردي؟» علي عليه السلام پاسخ داد: «مطلع شدم كه شما گرسنه ايد، رفتم كاري پيدا كنم و به آن وسيله طعامي براي شما فراهم سازم.» پيامبر فرمود: «آنچه تو را به اين كار وادار ساخته محبّت خدا و پيامبرش بوده است!» گفت: «آري، اي پيامبر خدا.» پيامبر فرمود: «بنده اي نيست كه خدا و رسول را دوست دارد مگر آنكه فقر بدو روي آورد آنگونه كه سيلي بر چهره اش و آنكس كه خدا و رسول را دوست دارد بايد سپري براي بلا آماده سازد!» (2) .

ص: 188

ص: 189

وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَي الْكَاذِبِينَ). (1) .

«اگر كسي درباره ي آن (قرآن و رسالت)، با تو مُحاجّه كند- بعد از آنكه تو را علم حاصل شده است- پس بگو بياييد تا فرزندانمان و فرزندانتان و زنانمان و زنانتان و خودمان و خودتان را بخوانيم و بياوريم سپس مباهله كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم!»

وفدِ نجران برگشتند و براي فرداي آن روز قرار گذاشتند. رفتند و با يكديگر به مشورت پرداختند و از مردانِ سرشناس نظر خواستند. اُسقف به آنها گفت: «فردا بنگريد محمد صلي اللَّه عليه و آله را، پس اگر با فرزندان و خاندانش آمد، از مباهله با او برحذر باشيد و اگر با اصحابش آمد مباهله كنيد و از چيزي نهراسيد.»

فردا شد، پيامبر در حالي كه دست علي بن ابي طالب را گرفته بود و حسن و حسين پيشاپيش حضرتش حركت مي كردند و فاطمه پشت سرشان بود، آمدند! نصرانيان نيز در حالي كه اُسقف را جلو انداخته بودند آمدند. همينكه اسقف پيامبر را با همراهانش ديد، پرسيد: «اينها كيانند؟» گفتند: «اين پسر عم و شوهر دختر او كه پسنديده ترين خَلق نزد اوست و اين دو فرزندانِ دخترش، از علي عليه السلام و دو ريحانِ او هستند و اين بانو، دخترِ او فاطمه است و نزديكترين كسان در قلبش. رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله پيش آمد و بر دو زانو نشست. اسقف، (ابوحارثه) گفت: «به خدا سوگند او براي مباهله بر زانو نشست، همانندِ انبيا»، از مباهله هراسيد و برگشت! بدو گفتند: ابوحارثه! براي مباهله به پيش رو. گفت: «نه، من مردي را مي بينم كه از مباهله باكي ندارد،- مقصودش پيامبر بود- و من مي ترسم او راستگو باشد. و به خدا سوگند اگر راست بگويد، يك سال نمي گذرد، مگر آنكه در دنيا نصراني اي باقي نمي ماند!» و آنگاه اُسقف خدمت پيامبر صلي اللَّه عليه و آله عرض كرد: «ما با شما مباهله نمي كنيم بلكه صلح مي كنيم، شما نيز با ما مصالحه كنيد به چيزي كه بدان متعهّد شويم. رسول خدا با آن مصالحه كردند بر دو هزار حوله از حوله هاي «اواقي»، كه ارزش هر يك چهل درهم بود و قيد كردند كه اگر مبلغ كمتر يا زيادتر از اين تعداد قيد شده بود، به

ص: 190

حساب آيد و علاوه بر آن، عاريه دادن سي عدد زره و سي عدد نيزه و سي رأس اسب سي نفر شتر نيز قيد شد، كه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله ضامن پرداخت آنها گرديد. در اين باره سند ذيل نوشته شد.

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم. هذا ما كَتَبَ مُحَمَّد النَّبيّ صلي اللَّه عليه و آله لأهْلِ نَجْران...»

«بنام خداوند بخشاينده و مهربان، اين چيزي است كه پيامبر خدا محمد صلي اللَّه عليه و آله براي اهالي نجران نوشت كه هرگاه پذيراي اين حكم شدند، در هر محصول يا طلا يا نقره يا بَرده، بهترين نوع آنها بر ذمّه ي ايشان است كه همه ي اينها را به ازاي دو هزار حوله از حوله هاي اواقي، به آنها واگذار مي كنم كه در هر ماه رجب هزار حوله! و در هر ماه صفر نيز هزار حوله يا بهاي آن را طلا بپردازند و آنچه از خراج مقرّر زياد آمد، يا از حوله ها كم شد، حساب شود و آنچه از زره يا اسب يا شتر، به جاي كمبود حوله ها دادند، به حساب گرفته شود.

بر نجران است كه هزينه و خرجي فرستادگان مرا، در مدت بيست روز يا كمتر، بپردازند و مأموران ما را بيش از يك ماه معطّل نكنند. و بر آنهاست كه سي عدد زره و سي رأس اسب و سي شتر بدهند. هرگاه در يمن فتنه يا مشكلي پيش آمد و يا از آنچه عاريه داده اند از زره، اسب، شتر يا برده، از بين رفت مأموران ما ضامن اند كه بايد به آنها بپردازند و اهالي نجران و حوالي آن است كه در پناه خدا و ذمّه ي محمد صلي اللَّه عليه و آله پيامبر خدا باشند و مال و جان و زمين و دين و غايب و حاضر و قبيله و معبدها و هر آنچه در تصرف آنهاست، كم باشد يا زياد، در امان باشند و اگر زير پاي سپاهيان مسلمان در زمين نجران حقّي از آنها پايمال شد، نصفِ آن، حقّ آنهاست. نه ستم شوند و نه ستم نمايند و اگر كسي از آنها ربا گيرد، ذمّه ي من از او بَري ء است و از آنها كسي به جرم ديگري مؤاخذه و سرزنش نشود و براي آنها در اين عهدنامه پناه و امان خدا و ذمّه ي محمّد پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله است براي هميشه، تا خدا چه خواهد و اگر آنها پذيراي نصيحت و صلاح باشند هيچ وقت به زور تكليف نگردند.»

زهرا و شوهر و فرزندانشان، شاهد عقب نشيني نصارايِ نجران و استنكافِ آنها از مباهله با پيامبر بودند و اين پيروزيِ نويدبخشي بود كه بدون سلاح به دست آمد! چه سعادتي بالاتر از اينكه خدا و رسول صلي اللَّه عليه و آله، فاطمه و شوهر و فرزندانش حسن و حسين را به

ص: 191

اين منقبت تخصيص دهد تا گروه مباهله باشند و ديگر مسلمانان را در آن نصيبي نباشد! اين شرافتي است كه خدا به او مخصوص داشته و شرافتي براي دو پسر خردسالش كه در وقايع مهم اسلامي از دوران كودكي حاضر باشند! زهرا همانگونه كه در حوادث عمومي اسلام مانند حضئر در جنگ، بيعت زنان و مباهله، مشاركت داشت، همچنين در مسائل خاص گروهي مسلمين مانند كمك به مسلمانان، اطعام اسيران و نصيحت به بانوان حاضر بود.

ص: 192

بازنمي داشت و به خانه هاي آنها (دخترانش) مي رفت. با اَمامه دختر ابوالعاص بازي مي كرد و او را بر شانه ي خود مي نهاد، در حال نماز او را به آغوش مي گرفت و چون به سجده مي رفت او را بر زمين مي نهاد و پس از سجده باز او را در آغوشش جاي مي داد.

در سال هشتم هجري حوادث بزرگي براي مسلمانان رخ داد كه به موجب شادماني آنان شد، پيروزيهاي بزرگي كه با لطف خداوند نصيب مسلمين گشت؛ مانند فتح خيبر. در اين معركه شجاعت و حماسه هاي جديدي از شوهرِ زهرا عليهاالسلام به نمايش گذاشته شد! جنگ خيبر در آخر ماه محرّم سال هفتم هجري رخ داد. خيبر مستعمره ي يهوديان بود كه قلعه هاي مستحكمي داشت و پايگاه نظامي آنها بود كه آخرين دژِ يهود در جزيرةالعرب بشمار مي آمد.

يهوديان همواره در آن مكان، بر ضد مسلمانان كمين مي كردند و با يهودِ مدينه و حوالي آن، براي حمله به مدينه همكاري مي كردند. پيامبر خدا صلي اللَّه عليه و آله بر آن شد كه به سلطه ي اينان بر آن مكان پايان دهد تا از اين ناحيه مسلمانان در امان باشند.

شهر خيبر، در شمال شرقيِ مدينه به فاصله ي دو ميل، واقع شده بود، پيامبر خدا سپاه اسلام را به سوي خيبر گسيل داشت. شمار آنها هزار چهارصد تن بود. آنها با مدافعان قلعه هاي خيبر نبرد كردند و قلعه هاي آنها را يكي پس از ديگري به تصرف درآوردند. مدافعانِ قلعه «القَمُوص» از تسليم تمرّد كردند، علي بن ابي طالب عليه السلام چشم درد داشت. پيامبر خدا فرمود: «فردا پرچم را مردي به دست مي گيرد كه خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسول او را دوست مي دارند و به دست او فتح صورت پذيرد!» «ليَأْخُذَنَّ الرّاية غَداً رَجُلٌ يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ يَفتحُ عَلَيْه».

به دنبال سخن پيامبر، بزرگان صحابه گردن كشيدند كه فاتح و قهرمان اين جنگ باشند، امّا پيامبر صلي اللَّه عليه و آله علي عليه السلام را- كه از دردِ چشم رنج مي برد- فراخواند. علي آمد، پيامبر آب دهان بر ديدگانش كشيد و براي شفاي او دعا كرد و چنان بهبودي يافت كه گويي چشم دردي وجود نداشته است! آنگاه پرچم را به دست او داد. علي گفت: «با آنها نبرد كنيم تا اسلام آورند؟» پيامبر فرمود: «به آرامي برو تا به عرصه گاهشان درآيي، آنگاه آنان را به اسلام دعوت كن و به وظايفي كه از جانب خداوند متعال براي آنها مقرر شده خبر

ص: 193

ده، به خدا سوگند كه اگر خدا به وسيله ي تو، تنها يك نفر را هدايت كند براي تو بهتر است تا اينكه شتران سرخ موي داشته باشي!»

علي عليه السلام به مصافِ قلعه ي «قموص» آمد، مرحب كه از سواران مشهور بود، رجزخوان پيش آمد، آنها درگير نبرد شدند و علي عليه السلام ضربتي سخت بر سر او فرود آورد كه كلاه خود او شكافته شد و سرش را دو نيم كرد! مرحب از مركب واژگون شد و فتح نصيب جبهه ي اسلام گرديد.

ابن ابي شيبه در كتاب خود با ذكر سند از ليث آورده كه گفت: «بر ابوجعفر وارد شدم او از گناهان خود و هراسي كه داشت، سخن گفت و گريست. سپس گفت: جابر براي من حديث كرد كه علي عليه السلام درِ خيبر را از جاي كند و نگه داشت تا مسلمين بالا رفتند و قلعه را فتح كردند! اين در، بسيار سنگين بود كه چهل تن آن را حمل مي كردند!»

محمد بن اِسحاق از ابي نافع نقل كرده كه «مرد يهودي بر علي ضربتي زد و سپرش را افكند، غلي دري از درهاي قلعه را گرفت و آن را سپر ساخت و همچنان آن را در دست داشت تا خداوند با دستان او فتح را نصيب مسلمانان كرد، آنگاه آن در را از دست بر زمين افكند.»

ابورافع گويد: «من و هفت تن ديگر تلاش كرديم كه اين در را در روز خيبر پشت و رو كنيم، امّا نتوانستيم!»

ليث از ابوجعفر از جابر نقل كرده كه: «جز چهل تن، نمي توانستند در را حمل كنند!» (1) .

در آن روزگاران، قهرماني هاي علي عليه السلام و پايداري او در برابر يهود، تا تحقّق پيروزي مسلمين- به امر خدا- و با دستان او، بر سر زبان ها بود. بيماري زينب دختر پيغمبر شدّت

ص: 194

گرفت و همگي پس از بازگشت از خيبر به عيادت وي رفتند. همزمان خبر خوشي براي پيامبر صلي اللَّه عليه و آله رسيد! آن خبر اين بود كه ماريه ي قبطيه آبستن است و اميد مي رود كه براي پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله فرزند پسر بزايد! خبر مسرّت بخشِ حمل ماريه، با اندوه بيماري زينب، تلاقي كرد. آثار اندوه در سيماي ابوالعاص به وضوح مشاهده مي شد. هنوز ديدار او با زينب پس از فراق، به دو سال نمي رسيد. ابوالعاص خود را از رفتاري كه با زينب داشت، سخت نكوهش مي كرد كه چرا در حقِّ او كوتاهي كرده؛ آن روز كه غرورِ گناه، وي را گرفته بود و از ترسِ زبان كافران، دين پدران خود را پيروي كرد تا خدا بر تو منّت نهاد و در دست پدر زن خود اسير شد و آنگاه او را با عزّت به مكه روانه ساختند و او توانست از اين فرصت كه براي اسلام آوردن مناسب بود- و مانند غنيمتي بود كه او را از تاريكي به نور مي برد- بهره برداري كند و بهتر از اين، آن بود كه همراه همسر خود زينب در آن لحظات سخت ايمان مي آورد و از همسرش در مقابل آن مُجرم تبهكار؛ «هبار بن اسود»، كه همسر او را مورد تعرض قرار داد دفاع مي كرد. ملامت وجدان، به شدت قلب ابي العاص را مي فشرد اما جز اشكي كه به نشانه ي پشيماني از ديدگان فرومي ريخت، كاري ديگر نمي توانست بكند؛ پشيمان از اينكه چرا آن روزها را دور از همسر جوان خود گذرانيد و در وادي كفر و عناد و جاهليت كور، روزگار عمر را به بطالت سپري كرد. بيماري بر زينب سنگيني مي كرد و خاندان گراميش اتاق او را ترك نمي كردند تا اينكه سرانجام روز موعود فرارسيد و اوايل سال هشتم هجري بود كه جان به جان آفرين تسليم كرد. به اعتقاد من ابوالعاص مصايب سنگين ديگر را فراموش كرد و خود را بر جنازه ي محبوبش افكند و با او رازِ دل مي گفت و همه را به گريه آورد و كسي را اين جرأت نبود كه وي را از جنازه ي زينب جدا كند، تا اينكه پيامبر صلي اللَّه عليه و آله با اندوه فراوان آمد و زينب را به خدا سپرد و دستور داد: «او را سه بار غسل دهيد و در آب غسل آخرين، كافور بريزيد.» در اينجا ابوالعاص حجره ي همسر عزيزش را با گامهاي لرزان ترك كرد و غرق اندوه بر در حجره ايستاد و با حسرت و اشك نظاره مي نمود كه همسر او را براي سفر آخرت تجهيز كردند؛ سفري كه مسافرش بازگشت ندارد. پدرش مصطفي صلي اللَّه عليه و آله در مسجدِ خود بر او نماز خواند و جنازه ي او را تا مرقدش مشايعت كرد و در خاك پاك مدينه به خاك سپرد. ابوالعاص به

ص: 195

خانه اش برگشت؛ خانه اي كه تا ديروز بهشت محبّت بود و امروز با رحلت زينب كانون خاطرات تلخ و غصّه ها شده است. آنچه اين اندوه و مصيبت را تخفيف مي داد، دو يادگار مادرشان (علي و امامه) بودند. امامه تصويري زنده بود، كه زينبِ سفر كرده را در پيش چشمش مُجسّم مي كرد و ديدارش مونس تنهايي پدر و لبخندش مرهم زخمهاي دل ريش او بود و تا حدودي غربت و وحشت را از خانه مي زدود!

بيش از هر كس، خواهر كوچك زينب فاطمه ي زهرا عليهاالسلام، در وداع خواهر مي گريست و قلبِ حساس و پر مهرش همه ي خاطرات گذشته را يكباره مجسّم مي كرد، خاطرات مادر گرانقدرش خديجه و خواهرِ مرحومه اش رقيّه را. بي قراري فاطمه در فراق خواهرِ بزرگ خود به وصف نمي آمد! او در مصيبت خواهر مي گريست و از مادر و دوست و رفيق خود ياد مي كرد. روزهاي خوش و آرامي را كه او در مكّه كودكي بود و آسوده خاطر در جمع خانواده مي زيست. گوييا در دل زهراي عزيز چيزي مي گذشت كه تبسّمي رقيق بر لبانش نقش مي بست! امّا اين چه بود كه تا حدودي مايه ي دلگرمي وي مي شد؟ شايد وجود دختر كوچكش زينب بود- كه نام خواهر فقيدش زينب كبري را با خود همراه داشت و تولدش خاطره ي آن خواهر گرامي را زنده مي كرد- كه از تكرار نام دوست داشتي اش خسته نمي شد. زهرا با خود مي گفت: چرا پدرم نوزادم را زينب ناميد؟ آيا احساس مي كرد كه اَجَلِ خواهرم رسيده! و دوست مي داشت براي او همنامي باشد كه پيش روي ما راه برود؟ خدا ياورت باشد، پدر جان و خدا به همراهت اي خواهر سفر كرده!

حوادث به سرعت ره مي پيمود؛ از جمله ي اين حوادث اين بود كه: قريش صلح حديبيه را نقض كردند. برخي از سران قريش به پشتيباني «بني بكر» بر ضد «خزاعه»- كه همپيمان رسول اللَّه در صلح حديبيه بودند- برخاستند. بني بكر، به جهت پيمان و معاهده اي كه با قريش داشتند، خود را از دشمن در امان مي دانستند و با آنها مي جنگيدند تا آنان را به حرم راندند. قبيله ي خزاعه كه حدود بيست تن كشته داده بودند، به خانه ي «بديل بن ورقاء خزاعي» درآمدند و قريش كه در اين واقعه ي خونين سهيم بودند، به خانه هاي خود رفتند و تصور مي كردند كه شناخته نشده اند و خبرِ اينها به پيامبر نمي رسد!

ص: 196

پس از اين واقعه قريش پشيمان شده و فهميدند كه عمل آنها نقض عهدي بوده كه با پيامبر صلي اللَّه عليه و آله داشته اند.

حارث ابن هشام و عبداللَّه بن ابي ربيعه نزد صفوان بن اميّه و سهيل بن عمر و عكرمة بن ابي جهل آمده و آنها را جهت ياري دادن بني بكر در جنگ با خزاعه مورد نكوهش قرار دادند؛ زيرا آنها با حضرت محمد صلي اللَّه عليه و آله براي مدّتي پيمان و معاهده داشتند و عملِ آنها نقص اين پيمان به حساب مي آمد. حارث بن هشام و عبداللَّه پسر ربيعه، نزد ابوسفيان آمده، گفتند: «بايد باري اصلاح اين امر چاره اي انديشيد، به خدا قَسَم اگر اين امر اصلاح نشود جز از محمد و يارانش نبايد بيمناك بود.» ابوسفيان گفت: «به خدا در اين امر من حضور نداشته و غايب هم نبودم! من مسؤوليتي ندارم. با من در اين كار مشورت نشد. به خدا سوگند محمد با ما خواهد جنگيد و چاره اي جز اين نيست كه نزد او بروم و با او صحبت كنم تا پيش از آنكه از اين واقعه آگاه شود، مدّت معاهده را تمديد كند». «عمرو بن سالم خزاعي» با چهل سوار از خزاعه به حضور پيامبر آمدند تا از آن حضرت كمك بگيرند و از جنايتي كه بر آنها شده خبر دهند و از كمك قريش به دشمنانشان- به وسيله ي رزمنده و سلاح و مركب- شكايت كنند و همچنين به پيامبر اطلاع دهند صفوان بن أميّه با مرداني از قريش در اين حمله به طور ناشناس شركت داشته و به دست بني بكر كشته شده است.

رسول خدا با شنيدن اين گزارش، فرمود: «ياري نشوم اگر بني كعب را ياري ندهم همانگونه كه به ياري خود مي پردازم. به خدا قسم همانگونه كه از خود و خانواده ام دفاع مي كنم از آنها دفاع خواهم كرد!» (1) .

و اينك رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله براي رويداد بزرگي آماده مي شود. (فتح مكّه ي مكرمه) تا خداوند متعال با نور اسلام تاريكي را بزدايد و آن پيروزي را كه خدا به مسلمانان وعده داده است، نزديك گرداند.

همه ي مسلمانان- با روحيه و ايمان- براي اين پيروزي بزرگ، خود را آماده كردند

ص: 197

و انتظار داشتند كه از اين افتخار چيزي نصيب آنان شود. پيامبر صلي اللَّه عليه و آله مردم را فرمان داد تا مجهز شوند و در كتمان اين تصميم بكوشند و چنين دع كردند: «بار خدايا! چشم جاسوسان را فروپاش و اخبار ما را از ديد دشمن پنهان دار، تا آنها را در شهرهايشان غافلگير كنيم.»

«حاطب بن ابي بلتعه» يكي از مهاجراني بود كه در بَدر شركت داشت. او هر چند با قريش نسبت نداشت اما با آنها بود و خانواده و فاميل و فرزند، در بين آنها داشت. بنابراين همانگونه كه اشاره شد وي خويشاوندي نَسَبي نداشت تا از او حمايت كنند، از اينرو سعي كرد براي قريش خوش خدمتي كند تا از كسان او حمايت كنند! لذا نامه اي به قريش نوشت و قريش را از حركت پيامبر به سوي مكه خبر داد و نامه را به زني به نام «ظعينة» سپرد و اجرتي مقرر داشت تا نامه را به قريش برساند. اين عمل خلافي بود كه مرتكب شد و خدا از سر تقصيرش بگذرد! پيامبر خدا درباره ي او جمله اي فرمودند: «شايد خدا از خطاي اهل بَدر درگذرد.» (1) آن زن نامه را لابلاي موي سر خود مخفي داشت و رهسپار مكه شد! خداوند، پيامبر را از خيانت حاطَب آگاه ساخت، پيامبر به علي و زبير فرمود به محلّ «روضة خاخ» (2) برويد. ظعينه در آنجاست و نامه اي براي قريش با خود دارد علي عليه السلام همسر و فرزندانش را ترك گفت و با زبير روانه شدند. مركب تاختند و آن زن را در آن مكان يافتند. پياده شدند و به او گفتند: «نامه اي همراه داري؟» گفت: «نه، با من چيزي نيست» بار سفرش را تفتيش كردند، چيزي نيافتند! علي عليه السلام فرمود: «به خدا سوگند رسول اللَّه دروغ نگفته و ما دروغ نمي گوييم. نامه را بيرون مي آوري يا تو را تفتيش بدني كنيم.» آن زن چون ديد سخن علي عليه السلام جِدّي است گفت: «شما روي برتابيد» روي برتافتند. زن از ميان موهاي خود نامه را بيرون آورد و تسليم كرد! نامه را نزد پيامبر صلي اللَّه عليه و آله آوردند. اِصرار علي عليه السلام بر تسليم كردن نامه به وسيله ي آن زن، دال بر ايمان قوي و استوار او و اطمينان به گفته ي رسول اللَّه صلي اللَّه عليه و آله است.

علي عليه السلام برگشت و همه در انتظار امر پيامبر بودند تا آهنگ حركت به سوي مكه را

ص: 198

صادر كند. فاطمه ي زهرا عليهاالسلام آن شب را گذراند در حالي كه بازگشت به وطن را- كه هشت سال از آن دور افتاده بود- نزديك مي ديد، با همسر با ايمان و قهرمان شجاعِ خود گفتگو مي كرد و خاطرات صبح پيشين خود را تكرار مي نمود. شايد با خود چنين مي گفت: «آيا مكه را همانگونه خواهي ديد كه هشت سال پيش بود؟! يا اينكه گذشت روز و شب و تأثير حوادث چهره ي آن را تغيير داده است؟ و ديگر آن مكه ي ديروز نيست كه در كودكي مي ديديم و اقوام و ياران آن زادگاه دگرگون شده اند. آيا آن را همچنان بود كه خواهي ديد؟ يا تجاوز دشمنان، آن را ويران ساخته و آن را به صورت ويرانه اي درآورده است؟ اي ابوالحسن! آيا مكه ي مكرمه همانگونه باقي است؟ آيا آن كبوتران زيبا در حريمش امن و امان به پرواز مي آيند يا بت پرستي بيدادگر و گمراه و جاهليت اَبْلَه، آنها را وحشت زده كرده و اندوهگين و پرشكسته به كنجي خزيده اند؟!» و علي عليه السلام پاسخ مي دهد: امّ الحسن! فردا براي مشاهده كننده آن نزديك است؛ «و اِنَّ غَداً لِناظِرِهِ قَرِيب» و چند روزي بيش نيست تا آنچه را روزگار محو كرده و تغيير داده است ببينيم.» شب را خوابيدند ولي فكر و خيال زهرا همچنان به ياد مكّه بود و از خود مي پرسيد: «بازيهاي كودكي! و ياراني را كه رخت بربستند به ياد تو مي آوري يا اينكه با گذشت روزها و مرور سال ها آنها را فراموش كرده اي و امروز ديگر هيچيك از آنها را نمي شناسي و پاسخي نمي دهي؟!»

پر و بال خيال به پرواز آمده، وي را به آرامگاه خديجه- آن مادر مهربان راحل- و از آنجا به قبرستان ابوطالب، جايي كه ساير اقوام و خويشان آرميده اند مي برد. آيا مكه براي هميشه اين وديعه هاي ارزشمند را پاس مي دارد؟ يا آنكه آن عزيزان سفر كرده را كه به امانت گرفته از ياد برده است؟! ديدگان زهرا آن شب به خواب نرفت و اشك هجران و فراق ياران، مجال خواب نمي داد. در اين حال صداي كوبه در به گوش رسيد، علي عليه السلام برخاست تا ببيند چه كسي در مي زند و اين شاهدي است بر اينكه خواب به ديدگان علي عليه السلام نيز نيامده بود. علي عليه السلام در را گشود و زهرا بلند شد و در حالي كه اشك آن خاطرات در چشمانش حلقه زده بود، ديد ابوسفيان بن حرب، پرچمدار مشركين- و عاملِ محرِّكِ جنگ با مسلمانان- است؛ شوهرِ هِند، (آكلة الأكباد) كه با شهيدان اُحُد و عمويش حمزه آنگونه رفتار كرد! ابوسفيان درباره ي آمدن خود به مدينه چنين مي گويد: «همينكه خبر به مشركين

ص: 199

رسيد كه حضرت محمد صلي اللَّه عليه و آله براي حركت به سوي مكّه آماده مي شود و قدرت اسلام آشكار شده و لشكر براي هجوم به مكه آماده اند، وحشت زده نزد دخترش امّ حبيبه (رمله) آمده و مي خواهد روي فرشي بنشيند. دخترش آن را جمع مي كند كه پدر مشركش روي آن ننشيند! و او اندوهگين برمي گردد و نزد پيامبر مي آيد و صحبت مي كند اما پاسخي نمي شنود. نزد ابوبكر و سپس نزد عمر مي آيد و از آنان مي خواهد كه براي او شفاعت كنند آنان امتناع مي ورزند و مي گويند آيا ما پيش رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله براي تو شفاعت كنيم؟! به خدا سوگند كه اگر كمترين وسيله را بيابيم، با شما مي جنگيم!» آنگاه ابوسفيان لحظه اي سكوت كرد و خدمت علي بن ابي طالب عليه السلام عرضه مي دارد: «يا علي! شما نزديكترين خويشان به من هستيد براي حاجتي آمده ام و نااميد برنمي گردم! براي من نزد پيامبر خدا شفاعت كن.»

علي عليه السلام مي گويد: «واي بر تو اي ابوسفيان! به خدا پيامبر بر كاري مصمم است كه در آن يك كلمه با وي نتوانيم سخن گفت!»

ابوسفيان رو به زهرا عليهاالسلام كرد- كه در اين هنگام ساكت بود و حرف نمي زد- و با اشاره به حسن كه تازه از خواب بيدار شده و پيش روي مادر راه مي رفت، گفت: «اي دختر محمد صلي اللَّه عليه و آله آيا اين كودك خود را امر مي كنيد كه پناه دهنده ي مردم باشد و تا ابدالدهر سيد و آقاي عرب گردد؟!» زهرا به آرامي پاسخ داد: «هنوز كودك من به حدّي نرسيده كه پناه دهنده باشد و احدي نمي تواند جز پيامبر پناه دهد!» ابوسفيان نااميد برخاست و اندكي بر در خانه ايستاد و گفت: «اي ابوالحسن كار بر من مشكل شده، مرا اندرزي بدهيد». علي عليه السلام فرمود: «به خدا راهي سراغ ندارم كه تو را پناه دهد! اما تو بزرگ بني كنانه اي، برخيز و از مردم پناهندگي بخواه سپس به سرزمينت برگرد.» ابوسفيان با سركشي گفت: «آيا اين براي من فايده اي دارد؟» علي عليه السلام فرمود: «ما راهي ديگر براي تو سراغ نداريم.» ابوسفيان برگشت و تصميم گرفت كه رهنمود علي عليه السلام را به كار بندد. علي و فاطمه عليهماالسلام در را بستند و نشستند و از رحمت خدا نسبت به مسلمانان به اينكه سران قريش با ذلّت و خواري نزد آنها مي آيند (و اينها همان كساني هستند كه در گذشته بر مسلمانان طغيان و استكبار نموده و هر كه را مي توانستند شكنجه مي دادند) سخن گفتند. نشسته بودند و با يكديگر

ص: 200

صحبت مي كردند تا پاسي از شب گذشت و حسن خوابش برد و آنها نيز خوابيدند و در انديشه ي بازگشت به اُمّ القري، مَقرّ كعبه ي مُكَرَّمه و مهدكودكي و منزلگاه قريش بودند.

زهرا خوابيد و نزديكي هاي فجر بيدار شد و با رؤياي شيرينِ بازگشت به مكه، دل خوش بود! رشته هاي خاطرات در ذهنش در جَوَلان بودند. شايد از آن روز كه پدرش دعوت خود را بر مردم آشكار نمود و يا آن مراحل سخت كه بر او گذشت يا آن روز كه كودكي بود و دنبال پدرش دلسوزانه حركت مي كرد و مي ترسيد كه او را آزاري برسد، ياد مي كرد. ياد آن روز كه پدرش او را ضرب المثل نموده و مي گفت: «فاطمه جان! هرچه دوست داري از من بخواه، اما من نمي توانم به هيچ وجه تو را از خدا بي نياز گردانم».

ياد مي آورد چهره ي مادرش، آن همسر باوفا و مهربان پيامبر را كه در حمايت پدرش مي كوشيد. ياد مي كرد آن محاصره ي كُشنده را، در شعب ابي طالب و ياد مي آورد كه به رغم همه ي محنت ها، خدا هميشه با آنها بوده است! ياد مي كرد آن روز دشوار را كه ابوطالب از جهان ديده فروبست ياد مي كرد مرگ مادر گرانقدر خود را و غم و اندوه هايي كه با مرگ ابوطالب بر پدرش هجوم آورد و همچنين ياد مي كرد حوادث هجرت را؛ يعني آن لحظه هايي را كه كافر مجرم «حُوَيرث بن نُقَيذ» شترِ سواريِ او و خواهرش را رم داد و آنها را نقش بر زمين كرد و مجرم كافر ديگر هبار بن اسود را كه با خواهرش زينب چه كرد تا كودك خود را در بيابان سقط كرد و به ياد مي آورد اسلام آوردن جمعي از شجاعان قريش را؛ كه در اين حال رشته ي خيالاتش را صوت اذان نماز صبح بلال از هم گُسيخت.

سپاه عظيم مسلمانان متشكل از ده هزار تن، به سوي مكه و بيت اللَّه الحرام رهسپار شد. فاطمه مي ديد كه ايّام، مسير طبيعي خود را مي پيمايد، پدرش روزي از وطن خود مخفيانه هجرت كرد و امروز به رَغم مخالفانش سرافراز و با عزت و كرامت بدانجا برمي گردد! تنها همين آمادگي براي بازگشت به مكه از عوامل شادكننده اي بود كه در جان و قلب زهرا عليهاالسلام عكس العمل آن مي پيچيد، تا كفه ي ميزان متعادل شود و محروميت و رنج به عزّت و كرامت مبدّل گردد! و كفّار مكه را ذليل و سرافكنده سازد و بلدِ امين، كه از آن 

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109