انقلاب سفید و پیامدهای آن:

چنان چه بیان شد لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، با مخالفت و مقاومت پی گیر و قاطع امام خمینی (رحمه الله علیه) و دیگر مراجع رو به رو و سرانجام از سوی هیات وزیران رسماً ملغی گردید. سپس شاه تصور کرد که اگر خود مجری چنین رفرم هایی شود با مخالفت جدی مواجه نشده و اقداماتش با موفقیت همراه خواهد بود. آن چه شاه را واداشت تا مسؤولیت این کار را بر عهده گیرد. تعهدی بود که در قبال تعویض و برکناری علی امینی به امریکا سپرده بود. در واقع رفرم های مذکور که پیش از این در قالب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی با شکست مواجه شده بود، با حذف و اضافاتی مجدداً مورد توجه قرار گرفت. از این رو شاه در 19 دی ماه 1341 ه. ش - سالروز اصلاحات ارضی - رسمی اعلام کرد قصد دارد اصول شش گانه ای(116) را به رفراندم بردارد. این اصول که شاه به آن ها نام انقلاب سفید داده بود. در حقیقت همان رفرم هایی بود که امریکا به کشورهای توسعه نیافته اعلام کرده بود(117) اصول فوق، با جملاتی زیبا و سنجیده معرفی شده بود که مخالفت با آن ها، مخالفت با منافع عمومی و مصالح ملی قلمداد می گردید. امام خمینی (رحمه الله علیه) بار دیگر مراجع قم را به تشکیل جلسه و اخذ تصمیم فرا خواند. بدین ترتیب جلسه ای برگزار و در نهایت قرار شد نماینده ای از سوی رژیم دعوت شود تا انگیزه شاه را از طرح این لوایح توضیح دهد. به همین منظور آقای بهبودی روانه قم شد و بی درنگ با مقامات روحانی و علمای قم به گفت و گو نشست و چند بار نیز بین تهران و قم رفت و آمد کرد و نظرات و پیشنهادهای علمای قم را به رژیم و پاسخ های شاه را به آنان رساند(118).
بی نتیجه ماندن گفت و گوی علما با نماینده شاه، سبب شد آن ها آیت الله آقا روح الله کمالوند - که از علمای بزرگ خرم آباد و دارای شم سیاسی بود - را به نزد شاه روانه کنند. شاه در پاسخ به پرسش های مرحوم کمالوند، به جای این که توضیح روشنی به وی دهد، می گوید:
اگر آسمان به زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا کنم؛ زیرا اگر نکنم از بین می روم(119) در پایان نیز از علمای ایران گلایه می کند که چرا او را همانند علمای اهل سنت اولی الامر خطاب نمی کنند و برای او دعاگو نیستند(120).
پس از مراجعت آیت الله کمالوند، مراجع و علمای قم جلسه ای تشکیل دادند تا نتیجه ملاقات وی با شاه را جویا شدند. پس از شنیدن سخنان وی، روشن شد که اصول ادعایی شاه مورد حمایت کامل امریکاست تا جایی که ادامه سلطنتش به اجرای لوایح بستگی دارد(121).
امام خمینی (رحمه الله علیه) در واکنش به اصرار شاه بر انجام رفراندوم، در روز 2 بهمن 1341 ه.ش طی اعلامیه ای آن را تحریم کرده و رفراندوم اجباری نامید که در مقابل حکم اسلام و قانون اساسی بی ارزش است. به دنبال انتشار این اعلامیه، بازار تهران تعطیل شد و کسبه با سردادن شعارهایی علیه رفراندوم به تظاهرات پرداختند. گروهی از مردم و دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران نیز تظاهراتی بر پا کردند که مورد هجوم پلیس قرار گرفته و تعدادی از آن ها مجروح و دستگیر شدند. در قم نیز تظاهرات مردمی با حمله پلیس و مجروح شدن و دستگیری عده ای مواجه شد.
در این شرایط شاه برای این که پیش از رفراندوم، مراجع و علمای قم را متقاعد کند با اطلاع پیشین به قم سفر کرد، رفراندوم قم تلاش نمود تا علما را به استقبال شاه ببرد، اما این حرکت با اقدام به موقع امام خمینی (رحمه الله علیه) خنثا شد. ایشان بلافاصله اعلامیه ای منتشر کرد و خروج مردم را از خانه هایشان تحریم نمود. شاه در روز 4 بهمن وارد این شهر شد اما بازارها و مغازه ها یک پارچه تعطیل بود و به جز افراد مزدوری که از قبل برای این کار آورده بودند کسی در خیابان ها و معابر دیده نمی شد. شاه پس از سخنرانی تند و خشمگینانه علیه روحانیت بی هیچ دستاوردی به تهران بازگشت. با تمام مخالفت هایی که صورت گرفت سرانجام رفراندوم در ششم بهمن ماه 1341 برگزار گردید و بنا به اعلان رسانه های گروهی پنج میلیون و ششصد هزار نفر به لوایح مذکور رای مثبت دادند!
پس از رفراندوم که با نیرنگ، تقلب و تهدید گسترده همراه بود، روزنامه ها با تبلیغات گسترده این پیروزیرا به شاه و مردم تبریک گفتند. حامیان خارجی دربار نیز پیام های تبریک برای شاه فرستادند و رئیس جمهور امریکا اعلام داشت:
مسلم است که این پشتیبانی ملی اعتماد آن اعلیحضرت را به درستی راهی که برگزیده اند تقویت کرده(122).
ریچارد کاتم، کارشناس پیشین وزارت خارجه امریکا در ایران، از معدود مخالفان شرایط انجام رفراندوم بود. او در نامه ای به روزنامه نیویورک تایمز از اصول انقلاب سفید شاه و موفقیت وی در انجام رفراندوم به شدت دفاع می کرد، چنین نوشت:
رفراندوم شاه نه آزاد بود و نه یک پیروزی برای دموکراسی و حکومت مردم بر مردم به شمار می آید(123).
یک مورخ فرانسوی نیز چنین نوشت:
پوچ بودن نتیجه رفراندوم - 9/99 درصد وقتی آشکار شد که چند ماه بعد، موج تظاهرات در خیابان ها به راه افتاد و این بار گروهی از روحانیان بر ضد رژیم موضع گیری کردند. آیت الله خمینی اعتراضات را رهبری می کند. او از اقامتگاه خود در شهر قم مستقیماً شاه را با لحن تندی مخاطب قرار می دهد(124).
با توجه به شرایط پیش آمده، روحانیان به پیشنهاد امام خمینی (رحمه الله علیه) تصمیم گرفتند به عنوان اعتراض در ماه مبارک رمضان آن سال که از هشتم بهمن ماه آغاز می شد، از رفتن به مساجد خودداری کنند و برای جلب نظر عمومی در تمام ماه رمضان، مراسم سخنرانی ها و مساجد را تعطیل نمایند(125).