من در یک کلمه عرض می‌کنم: ملت عزیز ایران باید همت‌شان این باشد که قوی بشوند. تنها راه در پیش پای ملت ایران عبارت است از قوی شدن؛ باید تلاش کنیم قوی بشویم. [۱]
قوی شدن، یک عبارت ساده اما پر از معنا است، کلمه‌ای که باید شکافته شود تا به بواطن آن راه یافت. اما برای قوی شدن چه راهکارهایی وجود دارد؟
قوی شدن دو مصداق دارد: ۱) قوی شدن در برابر دشمن خارجی و در برابر استکبار جهانی و ۲) قوی شدن در برابر دشمن داخلی. در این یادداشت قصد داریم به یکی از دشمن‌های داخلی بپردازیم و راه‌های مقابله با آن را مطرح کنیم تا بتوانیم در مبارزه با آن نیرومند شویم.
یکی از دشمن‌های درونی انسان نفس مسوله است. واژه «تسویل» مصدر «سول» به معناى جلوه دادن چیزى است که نفس آدمى بر آن حریص است، به‌گونه‌ای که زشتی‌هایش نیز در نظر زیبا می‌شود. بنابراین، تسویل به معنای زیبا جلوه دادن زشتی‌ها است که البته با نوعی فریب همراه است. [۲]
نفس مسوله غیر از نفس اماره است، نفس اماره را انسان مى‌شناسد، اما نفس مسوله را نمى‌شناسد. نفس مسوله انسان ر ا به زشتى امر نمى‌کند بلکه اغوا مى‌کند و زشتى‌ها را خوب جلوه مى‌دهد. نفس مسوله روان‌شناس ماهرى است. لذا، چیزى که ظاهرش همان است که ما مى‌پسندیم، رنگ و لعاب دین به آن مى‌دهد و همه سمومات را پشت آن رنگ و لعاب دینى پنهان مى‌کند و به‌صورت یک تابلو زرین درمی‌آورد. نمونه نفس مسوله در آیات قرآن نیز ذکر شده است: اینکه برادران یوسف تصمیم گرفتند او را به چاه اندازند، در نزد خود این کار را پسندیده مى‌دانستند، آن که گفت: یوسف را مى‌کشیم، تصمیم بدى بود، اما دیگران نشستند و مشورت کردند و سپس گفتند: او را به چاه مى‌اندازیم، وقتى به چاه انداختند، حضرت یعقوب(ع) به آنان فرمود: «بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا»، آن نفس مسوله، به چاه انداختن برادرتان را براى شما زیبا جلوه داد. [۳]
در علم روانشناسی نفس مسوله را می‌توان معادل توجیه عقلی یا دلیل‌تراشی (RATIONALIZATION) برشمرد. توجیه عقلی یکی از مکانیزم‌های دفاعی است که برای کاهش اضطراب و احساس منفی یا احساس گناه به‌صورت ناخودآگاه به‌کار می‌رود. در توجیه عقلی از استدلال‌های منطقی و پذیرفتنی برا ی توجیه رفتار و احساسات غیر موجه و توجیه‌ناپذیر استفاده می‌شود و علل غیر واقعی جانشین علت و انگیزه اصلی و واقعی می‌شود. [۴] تا از این طریق فرد از احساس عذاب وجدان یا به عبارتی از سرزنش نفس لوامه رهایی پیدا کند.
نشانه‌های تسویل را در زندگی خود و دیگران بسیار دیده‌ایم و آسیب‌های ناشی از آن را شاهد بودیم. برای رهایی از نفس مسوله راه‌هایی وجود دارد از جمله معرفت نفس و خود‌آگاهی: همان‌طور که مطرح شد استفاده از مکانیزم دفاعی دلیل‌تراشی به‌صورت ناخودآگاه صورت می‌گیرد. افزایش آگاهی نسبت به خود و اینکه چه زمان‌هایی از تسویل استفاده می‌کنیم و افعال خود را با توجیه عقلی در برابر وجدان خود موجه جلوه می‌دهیم می‌تواند به کاهش استفاده منجر شود. معرفت نفس آن‌قدر با اهمیت است که مقدمه خداشناسی معرفی شده است «مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه» یکی از راه‌های خودشناسی مراقبه و محاسبه اعمال است. یعنى آدم مراقب باشد كه چه مى‌كند و هر چه كرد یادداشت كند، این چنین نیست كه حسنات به یادش بماند و سیئات از یادش برود بعد بخواهد محاسبه كند، این محاسبه بدون آن مراقبه میسر نیست. تا ممكن است باید رقیب خود باشد و رقبه و گردن بكشد كه كار بد انجام ندهد و سپس هرچه كرد به‌طور کامل یادداشت كند كه من فلان معصیت را انجام دادم، فلان كار را هم انجام دادم.
این تقوای در مراقبه است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ» دعوت به محاسبه است، حالا که می‌خواهید محاسبه كنید متقى باشید. در محاسبه نباید حب به نفس انسان را وادار کند که کارهایش را توجیه کند و بگوید ما هر چه کرده‌ایم خدمت بوده است. در مراقبه و محاسبه نباید گرفتار تسویل شد و با توجیه عقلی کار زشت خود را زیبا جلوه دهیم.

 

پی‌نوشت:
۱) بیانات رهبر معظم انقلاب در خطبه‌های نماز جمعه ۹۸/۱۰/۲۷
۲) راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص ۴۳۷، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدارالشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق.
۳) نویسندگان: عبدالله جوادی آملی، نشریه پاسدار اسلام ۱۳۷۷، شماره ۲۰۳
۴) کاپلان و سادوک (۲۰۰۷)، ترجمه فرزین رضاعی، ج ۱
به قلم زهرا نجفی‌منش