معراج، جريان عروج پيامبر(ص) به آسمان است كه تعدادي از آيات قرآن، آن را بازگو كرده است. براساس آية نخست سورة اسرأ ، خداوند پيامبر(ص) را در شب هنگام، از مسجدالحرام به سوي مسجدالاقصي در بيت‌المقدس حركت داده و آنگاه به همراهي جبرئيل به آسمان عروج كرده است.
از احاديث و آيات استفاده مي‌شود كه هدف از معراج پيامبر(ص) سه چيز بوده است: 1. بزرگداشت فرشتگان ; 2. ديدن عجايب و اسرار آفرينش ; 3. بازگو كردن آن براي مردم.
حضرت امام صادق‌مي‌فرمايند: "همانا خداوند هرگز داراي مكان و زمان نيست; ولي خدا مي‌خواست فرشتگان و ساكنان آسمانهايش را با گام نهادن پيامبر(ص) به ميان آنها ، مورد احترام و تجليل قرار دهد، و نيز مي‌خواست شگفتي‌هاي عظمتش را به پيامبرش نشان دهد تا او پس از بازگشت براي مردم بازگو كند"(سيماي معراج پيامبر، محمد محمدي اشتهاردي و آن از تفسير برهان، ج 2، ص 400.)
نكتة قابل توجه اين است كه جريان معراج تازگي نداشته; بلكه در مورد بعضي از پيامبران پيشين البته به صورت محدود نيز اين امر واقع شده است; مانند: معراج حضرت عيسي‌غ (نسأ، 158).
در معراج پيامبر گرامي، درسهاي بسيار آموزنده‌اي وجود دارد كه ذكر آنها در اين مختصر نمي‌گنجد و مي‌توانيد، در اين زمينه، به كتابهاي تفسير الميزان، ج 13، ابتداي سورة اسرأ; حيوة‌القلوب، تأليف علامة مجلسي، ج 2 ، بحث معراج و همچنين كتاب سيماي معراج پيامبر(ص)، تأليف محمد محمدي اشتهاردي مراجعه كنيد.
دربارة تاريخ معراج پيامبر(ص) اقوال مختلفي وجود دارد، بعضي گفته‌اند در شب هفدهم يا بيست و يكم ماه مبارك رمضان شش ماه پيش از هجرت واقع شده، برخي گفته‌اند كه در ماه ربيع‌الاول دو سال بعد از بعثت بوده است، بعضي هم بيست و هفتم ماه رجب سال دوم هجرت ذكر كرده‌اند و...
از ظاهر روايات روشن مي‌شود كه آن حضرت چندين مرتبه معراج داشته است.(ر.ك: حيوة القلوب، علامه مجلسي، ج 3، تاريخ پيامبر اسلام، ص 700، انتشارات سرور.)
چنان كه ظاهر آيه 13 سورة نجم "وَ لَقَدْ رَءَاه‌ُ نَزْلَة‌ً أُخْرَي‌َ" آن است كه معراج آن حضرت يك مرتبه نبوده است، بلكه ]حداقل[ دو مرتبه معراج داشته است.(ر.ك: الميزان، علامه طباطبايي;، ج 13، ص 31، منشوارت جماعة المدرسين.)
دربارة يكي از معراج‌هاي پيامبر در روايت آمده است كه سال پنجم بعثت بوده و در خانة ام‌هاني خواهر حضرت علي‌فرود آمده است.(روضة الواعظين، فتال نيشابوري، ص 59، انتشارات رضي.)
پيامبر اكرم در شبي بعد از نماز از شهر مكه (منزل ام هاني ) به سمت آسمان معراجي را آغاز كردند كه در ابتداي راه همراه با فرشته وحي جبرئيل امين بودند و با او همراهي داشته اند و مواردي را در معراج درك كردند من جمله دوزخ و بهشت را و جايگاه افراد در آن جا و كيفيات موجود را و نيز افراد و حالات افراد را در آن مكان.
مقام و جايگاه آقا علي (ع) را انواع ملائك و كارهاي آنها را و مسائلي مافوق اين ها و اين معراج از مكه شروع شده و به سمت مسجد الاقصي در فلسطين ادامه يافته و بعد از آن جا معراج اصلي آغاز شده كه پيامبر تمام وقايع موجود در سفر را بيان كرده بعد از آمدن و فرود آمدن، من جمله وقايعي كه انجام شده بوده از مسافت بين مسجد الحرام و و مسجد الاقصي چه براي خود اتفاق افتاده و چه براي كاروان هاي موجود در آن زمان( كه اين مسئله مدتها بعد از اين معراج وقتي كاروان ها از راه رسيدند و به مسجد الحرام آمدند باصحت روبه رو شد).
و سپس حضرت به اين مقامات را رسيده و بعد به جايي رسيدند كه بعد از آن مقام ملك آنجا را اقتضا نمي كنند و مقداري از راه را خود به تنهايي سير مي كنندكه سدره المنتهي، قاب قوسين، اوادني كه مي رسند به مقاماتي كه محازي با خداست و تمامي خاصه هاي بين بنده و خدا فرو مي ريزد. كه شرح آن در كتب موجود است.
احاديثي كه مربوط به گفتگوهاي خداوند با پيامبر است زياد است و برخي از آنها بسيار طولاني مي باشد. بخش كوتاهي به صورت انتخابي از يكي از اين احاديث را ذيلا مي آوريم:
اي احمد(ص) به عزت و جلالم قسم، هر بنده اي كه متعهد به انجام چهار عمل شود او را داخل بهشت مي كنم زبانش را نگهدارد و نگشايد مگر در آنچه به دردش مي خورد، قلبش را از وسوسه حفظ كند، همواره مراقب علم من و اين كه در محضر من است باشد و روشني چشم او گرسنگي باشد.
اي احمد(ص) اگر شيريني گرسنگي و سكوت و آثار آن را بچشي [اين دو را ترك نخواهي كرد] پيامبر مي فرمايد: آثار گرسنگي چيست. خداوند فرمود: حكمت، محفوظ ماندن قلب، نزديكي به من، حزن هميشگي، سبك بال بودن در بين مردم، سخن صدق و اين كه براي او فرق نمي كند دارا باشد يا نادار.
اي احمد(ص) مي داني در چه وقت بنده به من نزديك مي شود. پيامبر مي فرمايد: خداوند فرمود وقتي گرسنه است يا در حال سجده است.
اي احمد(ص) من تعجب مي كنم از بنده اي كه نماز مي گذارد و مي داند به سوي چه كسي دست نياز گشوده و پيش روي چه كسي ايستاده ولي با حالت كسالت و خواب آلودگي نماز مي خواند.
اي احمد(ص) محبت به خداوند محبت به فقراء و نزديكي به ايشان است. پيامبر مي فرمايد: فقرا چه كساني هستند. خداوند مي فرمايد آنان كساني اند كه به كم راضي اند و بر گرسنگي صبر مي كنند و بر نعمت و گشايش روزي شكر مي كنند و از گرسنگي و ظلم به آنان به كسي شكايت نمي برند و زبان به دروغ نمي گشايند و پروردگارشان را به غضب نمي آورند و بر آنچه از دست داده اند اندوهگين نمي شوند وبه آنچه به دست مي آورند خوشحال نمي شوند.
اي احمد(ص) دنيا و اهل دنيا را دشمن بدار و آخرت و اهل آخرت را دوست بدار. پيامبر مي فرمايد: اهل دنيا و اهل آخرت كيانند. خداوند مي فرمايد: اهل دنيا كساني اند كه خوراك، خنده، خواب و غضب آنان فراوان است و رضايت آنان كم است. از كسي كه در حق او بدي كرده اند عذر خواهي نمي كنند و عذر كسي را كه از آنان عذر بخواهد نمي پذيرند، در اطاعت خداوند كسل مي باشند و در معصيت او شجاع و آرزوي آنان طولاني است در حالي كه اجل آنان نزديك است، نفس خود را محاسبه نمي كنند، منفعت آنان كم است و سخن آنان بسيار، ترسشان كم و شادي آنان هنگام غذا بسيار است، اهل دنيا هنگام گشايش شكر نمي كنند و هنگام بلا صبر نمي كنند. كار بزرگ ديگران نزد آنان كوچك است. خودشان را به آنچه انجام نمي دهند مي ستايند و ادعاهايي مي كنند كه اهل آن نيستند و زشتي هاي مردم را مي گويند.
اي احمد(ص) اهل آخرت صورت هاي رقيق، حياي آنان بسيار، ناداني آنان كم، نفع آنان بسيار، مكر آنان اندك، مردم از آنان در راحت اند و نفس آنان از خودشان در تعب و سختي است، سخن آنان سنجيده است و خود را محاسبه مي كنند و از اين جهت به زحمت مي اندازند، چشم آنان به خواب مي رود اما قلوب آنان بيدار است، چشم آنان گريان و قلبشان به ياد خداوند است، هرگاه مردم از غافلان نوشته شوند، آنان از ذاكران نوشته مي شوند، در ابتداي نعمت حمد مي كنند و در پايان آن شكر، دعاي آنان به سوي خداوند بالا مي رود و سخن آنان شنيده مي شود، ملائكه به وجود آنان خرسند اند، دعاي آنان زير حجاب هاي خداوند دور مي زند و خداوند شنيدن سخن آنان را دوست دارد. همان گونه كه مادر فرزندش را دوست دارد به اندازه يك چشم به هم زدن از خداوند غافل نمي شوند. كثرت طعام، سخن و لباس را نمي خواهند، مردم در نزد آنها مردگانند و خداوند نزد آنان حي كريم است كه هرگز نمي ميرد.
كسي كه به آنان پشت كرده را از كرم مي خوانند و بر كسي كه به آنان رو كرده اند مهرباني و ملاطفت مي كنند. دنيا و آخرت در نزد آنان يكي است.
براي آگاهي بيشتر ر.ك:
1. الجواهر السنيه في الاحاديث القدسيه، ص 191 - 201
2. بحارالانوار، ج 74، ص 21 - ج 18، ص 382