تواضع دربرابر والدین [اسراء، آیه 24]
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّياني صَغيراً (24)
از سر مهربانى بال فروتنى بر آنان بگستر و بگو: پروردگارا! آنها را رحمت آور، چنان كه مرا در كودكى پرورش دادند(بهرام پور)
جزئیات بیشتر
1-اطیب البیان (ذیل آیه 24 سوره اسراء)
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِ
كنايه از اينكه چون كبوتر و دجاجه وقتى كه صاحبش يا همسرش باو متوجه مي شود بالهاى خود را جمع مي كند و روى زمين پهن مي شود اشاره بتسليم است بايد نسبت بوالدين كوچكى كرد و تسليم اوامر آنها شد و خود را نسبت بآنها ذليل دانست من الرحمة از روى محبت و مهربانى نه از روى كره و اجبار وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما در حق آنها طلب مغفرت و عفو و رحمت نما حيّا و ميتا.
كَما رَبَّيانِي صَغِيراً هر چه خدمت كنى تدارك حقوق آنها نميشود كه تا چه درجه زحمت در تربيت تو كشيدند بالاخص مادر كه مي فرمايد حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً احقاف آيه 14 حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ لقمان آيه 14.
2- التبیان(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
«وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ» أي تواضع لهما و اخضع لهما.
و قرأ سعيد بن جبير «الذل» بكسر الذال. و الذل و الذلة مصدر الذليل، و الذل مصدر الذلول، مثل الدابة و الأرض تقول: جمل ذلول، و دابة ذلول «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً» أي ادع لهما بالمغفرة و الرحمة كما ربّياك في حال صغرك. و قال قوم الاستغفار لهما منسوخ إذا كانا مشركين بقوله «ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ» . و قال البلخي: الآية تختص بالمسلمين.
3- الصافی(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ جناحك الذّليل أو جعل الذُّل جناحاً للمبالغة أي تذلّل لهما و تواضع مِنَ الرَّحْمَةِ من فرط رحمتك عليهما لافتقارهما إلى من كان أفقر خلق اللَّه إليهما وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما و ادع اللَّه أن يرحمهما برحمتِه الباقية و لا تكتف برحمتك الفانية كَما رَبَّيانِي صَغِيراً جزاء لرحمتهما عليّ و تربيتهما و إرشادهما لي في صغري.
في الكافي و العيّاشيّ عن الصادق عليه السلام: أنّه سئل ما هذا الإحسان فقال أن تحسن صحبتهما و ان لا تكلّفهما أن يسألاك شيئاً و إن كانا مستغنيين أ ليس اللَّه يقول لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما قال إن أضجراك فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما إن ضرباك وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا كَرِيماً قال إن ضرباك فقل لهما غفر اللَّه لكما فذلك منك قول كريم وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ قال لا تملأ عينيك من النظر إليهما إلّا برحمة و رقّة و لا ترفع صوتك فوق أصواتهما و لا يدك فوق أيديِهما و لا تقدم قدامهما.
و عنه عليه السلام: لو علم اللَّه شيئاً أدنى من أُفٍّ لنهى عنه و هو من أدنى العقوق.
و زاد في الكافي: و من العقوق أن ينظر الرّجل إلى والديه فيحدّ النظر إليهما.
و عن الكاظم عليه السلام: سأل رجل رَسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم ما حقّ الوالد على ولده قال لا يسمّيه باسمه و لا يمشي بين يديه و لا يجلس قبله و لا يستسبّ له.
و في الجوامع: أنّ النّبيّ صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم قال رغم أنفه ثلاث مرّات قالوا من يا رسول اللَّه قال من أدرك أبويه عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما و لم يدخل الجنّة.
و عن حذيفة: أنّه استأذن رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم في قتل أبيه و هو في صفّ المشركين قال دعه يَلِهِ غيرك.
4- ترجمه مجمع البيان(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
«وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ» أي و بالغ في التواضع و الخضوع لهما قولا و فعلا برا بهما و شفقة عليهما و المراد بالذل هاهنا اللين و التواضع دون الهوان من خفض الطائر جناحه إذا ضم فرخه إليه فكأنه سبحانه قال ضم أبويك إلى نفسك كما كانا يفعلان ربك و أنت صغير و إذا وصفت العرب إنسانا بالسهولة و ترك الآباء قالوا هو خافض الجناح وقال أبو عبد الله (ع) معناه لا تملأ عينيك من النظر إليهما إلا برأفة و رحمة و لا ترفع صوتك فوق أصواتهما و لا يديك فوق أيديهما و لا تتقدم قدامهما
«وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً» معناه ادع لهما بالمغفرة و الرحمة في حياتهما و بعد مماتهما جزاء لتربيتهما إياك في صباك و هذا إذا كانامؤمنين و في هذا دلالة على أن دعاء الولد لوالده الميت مسموع و إلا لم يكن للأمر به معنى و قيل إن الله تعالى أوصى الأبناء بالوالدين لقصور شفقتهم و لم يوص الوالدين بالأبناء لوفور شفقتهم و ذكر حال الكبر لأنهما أحوج في تلك الحال إلى البر لضعفهما و كونهما كلا على الولدففي الحديث أن النبي ص قال رغم أنفه رغم أنفه رغم أنفه قالوا من يا رسول الله قال من أدرك أبويه عند الكبر أحدهما أو كلاهما و لم يدخل الجنة أورده مسلم في الصحيح و روى أبو أسيد الأنصاري قال بينما نحن عند رسول الله ص إذ جاءه رجل من بني سلمة فقال يا رسول الله هل بقي من بر أبوي شيء أبرهما به بعد موتهما قال نعم الصلاة عليهما و الاستغفار لهما و إنفاذ عهدهما من بعدهما و إكرام صديقهما و صلة الرحم التي لا توصل إلا بهما
قال قتادة هكذا علمتم و بهذا أمرتم فخذوه بتعليم الله و أدبه
5-ترجمه تفسير مجمع البيان(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ: در برابر آنها هر چه مىتوانى از لحاظ گفتار و كردار، فروتنى و كوچكى كن. منظور از «ذل» خوارى نيست، بلكه نرمى و تواضع است. تعبير گشودن پر و بال تواضع و نرمخويى، در برابر پدر و مادر، تشبيهى است كه: مرغى را بخاطر مى آورد كه پر و بال خود را مى گشايد و جوجه هاى خود را در زير آن پناه مى دهد. خداوند بزرگ مى فرمايد: پدر و مادر را در زير پر و بال احسان و محبت خويش، پناه ده، همانطورى كه آنها در دوران كودكى تو، پر و بال محبت خود را بر سر تو گشودند و ترا بزرگ كردند. عرب، هر گاه بخواهد كسى را توصيف كند كه در برابر پدر و مادر، نرمخو و مهربان است، مى گويد: «او خافض الجناح است».
امام صادق (ع) فرمود:
- يعنى: جز با مهربانى و دلسوزى به آنها نگاه نكن و صداى خود را بلندتر از صداى آنها نگردان و دستت را بالاى دست آنها قرار نده و از جلو آنها راه نرو.
وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً: در باره آنها دعا كن و از خداوند بخواه كه در زندگى و بعد از مرگ، آمرزش و رحمت خود را نصيب آنها گرداند، زيرا آنها در كودكى ترا تربيت كرده اند. اين، در صورتى است كه آنها مؤمن باشند.
از اين آيه، برمی آيد كه: دعاى فرزند براى پدر و مادرى كه از دنيا رفته اند، مورد قبول خداوند است و گرنه، چه فايده اى دارد كه بگويد: در باره آنها دعا كن.
برخى گويند: خداوند، فرزند را امر مى كند كه به پدر و مادر پير، نيكى كند، زيرا محبت فرزندان جوان، نسبت به مادر پير كم است. لكن دستور نمى دهد كه: پدر و مادر در باره فرزندان نيكى كنند، زيرا محبت پدر و مادر نسبت به فرزندان بسيار است. علت اينكه فقط دوران پيرى را ذكر كرده، اين است كه: پدر و مادر در اين دوران، احتياج بكمك دارند، زيرا در سن پيرى ضعيفند و احتياج دارند كه فرزندان مخارج زندگى آنها را تأمين كنند.
در حديث است كه پيامبر فرمود:
- بينيش بخاك ماليده شود! بينيش بخاك ماليده شود! بينيش بخاك ماليده شود! عرض كردند:
- يا رسول اللَّه، كى؟! فرمود:
- كسى كه پدر و مادرش يا يكى از آنها به سن پيرى رسند- و كارى نكند كه داخل بهشت شود.
اين روايت را مسلم در صحيح خود آورده است.
ابو اسيد انصارى روايت كرده است كه:
- ما در حضور پيامبر گرامى بوديم. مردى از بنى سلمه آمد و گفت:
- يا رسول اللَّه، آيا پس از مرگ پدر و مادرم، كار نيكى مانده است كه در باره آنها انجام دهم؟
فرمود:
- آرى. نماز بر آنها، طلب آمرزش، وفا كردن به عهدشان، احترام دوستشان و صله رحم آنها.
قتاده گويد:
- اينطور دانستيد و به اين دستور امر شديد، بنا بر اين آنچه خداوند بر شما تعليم كرده، بگيريد و به ادب خداوند، گرايش پيدا كنيد.
6-مخزن العرفان(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً (خفض جناح) كنايه از كمال تواضع و كوچكى در مقابل والدين است، خداى جليل از راه فضل و كرم باولاد امر مي نمايد و امر را مؤكد مي گرداند كه علاوه بر اينكه بايستى بوالدين احسان نمائى و بقول و عمل آنانرا نرنجانى هر قدر بزرگ منش و متموّل باشى بايد در مقابل آنها كمال تواضع و كوچكى را بنمائى و بطور ملاطفت و شفقت با آنها عمل نمائى نه با خشونت، و نيز اضافه بر اينها بايستى در باره آنها دعاء كنى و بگوئى پروردگار من بپدر و مادر من ترحّم فرما همان طورى كه مرا در كودكى تربيت نمودند.
7-منهج الصادقین(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
وَ اخْفِضْ لَهُما و فرو گير براى ايشان جَناحَ الذُّلِّ بال تذلل و تواضع را اضافه جناح بذل اضافه بيانيه است چون حاتم جواد يعنى جواد يعنى فرود آر براى پدر و مادر بال خود را كه ذليل و فروتن باشد مراد آن است كه با ايشان تكبر و بزرگى مكن بلكه فروتنى كن و تلطف و ملايمت نماى مِنَ الرَّحْمَةِ از فرط بخشش تو بر ايشان براى آنكه تو ديروز محتاج ايشان بوده در تربيت امروز محتاج تواند در خدمت و تقويت وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما و بگو اى پروردگار من رحم كن و ببخشاى بر ايشان كَما رَبَّيانِي صَغِيراً هم چنان كه پروردند مرا در حالتى كه خورد بودم يعنى بر ايشان رحمتى كن كه مانند رحمت ايشان باشدبر من بتربيت و شفقت و ارشاد و حقيقة دعاى رحمة از ولد در حق والدين آن است كه اگر مؤمنند گويند بار خدايا ايشان را از عقوبت آن جهان برهان و ببهشتشان رسان و اگر كافرند گويد ره نما ايشان را باسلام و ايمان و بموجب حديث صحيح حضرت نبوى (ص) كه
من رضى عنه والده فانا عنه راض و الجنة تحت اقدام الامهات
خوشنودى حضرت الهى برضاى والدين باز بسته است پس واجب و لازم است كه سوابق حقوق ايشان را بلواحق عقوق بدل نكند مرويست از على بن موسى الرضا (ع) كه آن حضرت فرمود كه از پدر بزرگوار خود شنيدم كه مي فرمود از ابى عبد اللَّه (ع) شنيدم كه مي فرمود
لو علم اللَّه لفظة او جز فى ترك عقوق الوالدين من اف لاتى به
اگر حقتعالى مي دانست كه لفظى كمتر از كلمه اف مى بود در ترك عقوق پدر و مادران را مي گفت و در روايتى ديگر از آن حضرت منقولست كه
ادنى العقوق اف
كمترين نافرمانى از پدر و مادر كلمه اف است
و لو علم اللَّه شيئا اهون منه لنهى عنه
اگر حقتعالى مي دانست كه چيزى كمتر از اين است از آن نهى مي كرد و در خبر ديگر آمده كه
فليعمل العاق ما شاء ان يعمل فلن يدخل الجنة
گو عاق والدين هر عملى خواهد بكن كه هرگز ببهشت نرسد و نيز ابو عبد اللَّه ع فرمود كه
لا تملأ عينيك من النظر اليهما الا رحمة و رافة و لا ترقع صوتك فوق اصواتها و لا يديك فوق ايديهما لا تقدم اقدامهما
بايد كه پر نشود هر دو چشم تو از نظر كردن بپدر و مادر مگر برحمت و رافت و بايد كه بر ندارى او از خود را بر بالاى آواز ايشان و دستهاى خود را بر بالاى دستهاى ايشان و مقدم نشوى بر قدمهاى ايشان و در صحيح مسلم منقولست از حضرت رسالت (ص) كه هر كه در حالت پيرى مادر و پدر تفقد حال ايشان نكند ببهشت نرود ابو اسيد انصارى روايت كرده كه مردى از بنى سلمه نزد پيغمبر (ص) آمد و گفت يا رسول اللَّه بعد از موت ابوين هيچ حقى بر من واجب باشد تا بان قيام نمايم فرمود
نعم الصلاة عليهما و الاستغفار لهما من بعدهما و انفاذ عهدهما من بعدهما و اكرام صديقهما و صلة الرحم التي لا يوصل الا بهما
قتاده گفته كه هكذا علمتم و بهذا امرتم فخذوا بتعليم اللَّه و ادبه عايشه از پيغمبر (ص) روايت كرده كه حقتعالى به عاق والدين خطاب مي كنند كه هر چه خواهى بكن كه تو را نيامرزم و بار را مي گويد كه هر چه خواهى بكن كه ترا بيامرزم ابن عباس از رسول (ص) روايت كرده كه هر كه مادر و پدر از او خوشنود باد در بهشت بر وى بگشايند گفتند يا رسول اللَّه (ص) اگر چه مادر و پدر بر وى ظلمى كرده باشند فرمود بلى و سه بار تكرار فرمود و در خبر است كه مردى نزد آن حضرت آمد و گفت يا رسول اللَّه مرا علمى آموز كه بآن برحمت خدا نزديك شوم فرمود كه مادر و پدر دارى گفت بلى فرمود بايشان نيكويى كن كه نيكويى در حق ايشان برحمت خداى تعالى از همه چيزى نزديكتر است
8-تفسیر نور(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
1- فرزند در هر موقعيّتى كه هست، بايد متواضع باشد و كمالات خود را به رُخ والدين نكشد. «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ»
2- تواضع در برابر والدين، بايد از روى مهر و محبت باشد، نه ظاهرى و ساختگى، يا براى گرفتن اموال آنان. وَ اخْفِضْ لَهُما ... مِنَ الرَّحْمَةِ
3- فرزند بايد نسبت به پدر مادر، هم متواضع باشد، هم برايشان از خداوند رحمت بخواهد. وَ اخْفِضْ ... وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما
4- دعاى فرزند در حقّ پدر و مادر مستجاب است، وگرنه خداوند دستور به دعا نمى داد. وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما
5- دعا به پدر و مادر، فرمان خدا و نشانهى شكرگزارى از آنان است. قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما ...
6- در دعا از كلمه «رَبِّ» غفلت نكنيم. «قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما»
7- رحمت الهى، جبران زحمات تربيتى والدين است. «رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي» گويا خداوند به فرزند مى گويد: تو رحمت خود را دريغ مدار، واز خدا نيز استمداد كن كه اداى حقّ آنان از عهده ى تو خارج است.
8- گذشته ى خود، تلخى ها و مشكلات دوران كودكى وخردسالى را كه بر والدين تحميل شده است از ياد نبريد. «كَما رَبَّيانِي صَغِيراً»
9- پدر و مادر بايد بر اساس محبّت فرزندان را تربيت كنند. «ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي»
10- انسان بايد از مربّيان خود تشكّر وقدردانى كند. «ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي»
9- تفسیر نمونه(ذیل آیه 24 سوره اسراء)
*** و نهايت فروتنى را در برابر آنها بنما،" و بالهاى تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر" (وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ).
" و بگو بار پروردگارا! آنها را مشمول رحمت خويش قرار ده همانگونه كه در كودكى مرا تربيت كرده اند" (وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً).
*** دقت فوق العاده در احترام به پدر و مادر.
در حقيقت در دو آيه اى كه گذشت، قسمتى از ريزه كاريهاى برخورد مؤدبانه و فوق العاده احترام آميز فرزندان را نسبت به پدران و مادران بازگو مى كند:
1- از يك سو انگشت روى حالات پيرى آنها كه در آن موقع از هميشه نيازمندتر به حمايت و محبت و احترامند گذارده، مى گويد: كمترين سخن اهانت آميز را به آنها مگو!.
آنها ممكن است بر اثر كهولت به جايى برسند كه نتوانند بدون كمك ديگرى حركت كنند، و از جا برخيزند و حتى ممكن است قادر به دفع آلودگى ازخود نباشند، در اين موقع آزمايش بزرگ فرزندان شروع مى شود.
آيا وجود چنين پدر و مادرى را مايه رحمت مى دانند، و يا بلا و مصيبت و عذاب آيا صبر و حوصله كافى براى نگهدارى احترام آميز از چنين پدر و مادرى را دارند و يا هر زمان با نيش زبان، با كلمات سبك و اهانت آميز و حتى گاه با تقاضاى مرگ او از خدا قلبش را مى فشارند و آزار مى دهند؟.
2- از سوى ديگر قرآن مى گويد: در اين هنگام به آنها اف مگو، يعنى اظهار ناراحتى و ابراز تنفر مكن، و باز اضافه مى كند با صداى بلند و اهانت آميز و داد و فرياد با آنها سخن مگو، و باز تاكيد مى كند كه با قول كريم و گفتار بزرگوارانه با آنها سخن بگو كه همه آنها نهايت ادب در سخن را مى رساند كه زبان كليد قلب است.
3- از سوى ديگر دستور به تواضع و فروتنى مى دهد، تواضعى كه نشان دهنده محبت و علاقه باشد و نه چيز ديگر.
4- سرانجام مى گويد: حتى موقعى كه رو به سوى درگاه خدا مى آورى پدر و مادر را (چه در حيات و چه در ممات) فراموش مكن و تقاضاى رحمت پروردگار براى آنها بنما.
مخصوصا اين تقاضايت را با اين دليل همراه ساز و بگو" خداوندا همانگونه كه آنها در كودكى مرا تربيت كردند تو مشمول رحمتشان فرما"؟
نكته مهمى كه از اين تعبير علاوه بر آنچه گفته شد استفاده مى شود اين است كه اگر پدر و مادر آن چنان مسن و ناتوان شوند كه به تنهايى قادر بر حركت و دفع آلودگيها از خود نباشند، فراموش نكن كه تو هم در كودكى چنين بودى و آنها از هر گونه حمايت و محبت از تو دريغ نداشتند محبت آنها را جبران نما.
*** و از آنجا كه گاهى در رابطه با حفظ حقوق پدر و مادر و احترام آنها و تواضعىكه بر فرزند لازم است ممكن است لغزشهايى پيش بيايد كه انسان آگاهانه يا ناآگاه به سوى آن كشيده شود
منبع - پایگاه تحقیقاتی القرآن
